www.szkolnictwo.pl

Dydaktyka (z grec. "didasko" - uczę, "didaktikos" - pouczający) stanowi podstawową dyscyplinę pedagogiczną, której przedmiotem zainteresowania jest proces kształcenia. Po raz pierwszy termin "dydaktyka" został użyty w XVII wieku w Niemczech, przez Joachima Junga i Krzysztofa Helwiga, autorów książki pt. Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza. W owych czasach dydaktyka była uważana za sztukę nauczania, która wymagała posiadania odpowiedniego talentu pedagogicznego. W XVII wieku przypadał również okres działalności Jana Amosa Komeńskiego, autora słynnego dzieła pt. Wielka dydaktyka, w którym przedstawił on uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego. Dydaktyka w XVII wieku stanowiła jedyną naukę pedagogiczną.

W wieku XIX żył J.F.Hebart - psycholog i filozof niemiecki, określany mianem ojca pedagogiki. Dzięki jego działaniom dydaktyka stała się nauką - była przez niego traktowana jako teoria nauczania wychowującego. Herbart był zdania, iż przedmiotem zainteresowania dydaktyków powinny być czynności podejmowane przez nauczyciela w szkole oraz ich szczegółowa analiza.

Na przełomie XIX i XX wieku dydaktyka zmienia swoje oblicze dzięki działalności Johna Dewey'a, twórcy nowej teorii wychowania, który pojmował dydaktykę jako teorię uczenia się. Celem dydaktyki w jego ujęciu miała być analiza czynności zachodzących w trakcie procesu uczenia się a samo nauczanie stanowić miało funkcję uczenia się.

Współcześnie, dydaktyka jest ujmowana jako nauka o nauczaniu i uczeniu się; według Stróżewskiego, jest ona sztuką będąc nauką.

Dydaktyka w systemie nauk

Twierdzenia nauk społecznych mają probabilistyczny charakter, co oznacza, iż nie są one pewnikami, a jedynie tezami przyjmowanymi z pewną dozą prawdopodobieństwa. Wśród nauk społecznych wymienia się między innymi nauki takie jak:

·         filozofia

·         pedagogika

·         psychologia

·         socjologia

Natomiast do nauk pedagogicznych zaliczymy następujące:

·         dydaktyka ogólna

·         historia wychowania

·         pedagogika ogólna

·         teoria organizacji szkolnictwa

·         teoria wychowania

Dydaktyka ogólna posiada następujące subdyscypliny:

·         dydaktykę medyczną, której przedmiotem zainteresowań jest specyfika kadr w szkołach medycznych oraz praca z pacjentem

·         dydaktykę szkoły wyższej, zajmującą się specyfiką procesu kształcenia na poziomie szkoły wyższej oraz pracą ze studentami

·         dydaktykę wojskową, której celem jest przygotowywanie kadr oraz praca z żołnierzami odbywającymi zasadniczą służbę wojskową

·         neurodydaktykę, czyli dydaktykę XXI wieku wykorzystującą maksimum możliwości ludzkiego mózgu w procesie nauczania; zdaniem neurodydaktyków metody muszą być adekwatne do możliwości mózgu

·         ontodydaktykę,która stanowi dydaktykę treści zajmującą się teorią doboru treści kształcenia

·         teleologię, czyli naukę zajmującą się celami kształcenia

Oprócz wymienionych subdyscyplin, dydaktyka ogólna dzieli się na dydaktyki szczegółowe, czyli metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów. Funkcjonują następujące sposoby rozumienia dydaktyki szczegółowej:

·         teoria nauczania - uczenia się danego przedmiotu na wszystkich szczeblach kształcenia

·         teoria nauczania - uczenia się danego przedmiotu na określonym szczeblu kształcenia (np. matematyka w klasach od IV do VI)

·         teoria nauczania - uczenia się wszystkich przedmiotów na określonym szczeblu kształcenia (np. dydaktyka nauczania zintegrowanego lub początkowego albo dydaktyka szkoły wyższej)

·         teoria nauczania - uczenia się wszystkich przedmiotów na wszystkich szczeblach kształcenia - dydaktyka ogólna

Przedmiot badań, zadania, funkcje

Przedmiot badań dydaktyki ogólnej stanowi proces nauczania - uczenia się wraz z czynnikami wyzwalającymi go, warunkami w jakich on zachodzi, z jego przebiegiem oraz skutkami. Istnieje tzw. dekalog dydaktyka, szczegółowo opisujący zakres zainteresowań dydaktyki ogólnej:

1. terminologiczna oraz metodologiczna aparatura dydaktyki
2. cele kształcenia
3. treści kształcenia
4. proces nauczania - uczenia się
5. zasady kształcenia
6. metody kształcenia
7. formy organizacyjne
8. środki dydaktyczne
9. systemy dydaktyczne
10. osiągnięcia i niepowodzenia szkolne

Do głównych zadań dydaktyki ogólnej zalicza się:

·         opis wraz z analizą poszczególnych elementów przedmiotu badań

·         ustalanie charakterystycznych dla procesu kształcenia prawidłowości

·         ustalanie pewnych norm i zasad postępowania opierając się o wykryte prawidłowości

Do głównych funkcje dydaktyki ogólnej zaliczamy:

·         funkcję teoretyczno-poznawczą - ma ona charakter diagnostyczny (odpowiada na pytania co jest i jak jest) i prognostyczny (odpowiada na pytania co będzie, jak będzie i jak powinno być)

·         funkcję praktyczno-instrumentalną (utylitarną) - wskazuje na konkretne metody, środki i formy organizacyjne stanowiące pomoce w pracy dydaktycznej

Podstawowym pojęciem dydaktyki ogólnej jest uczenie się, które przez różnych dydaktyków jest odmiennie rozumiane:

·         według Bandury - proces dokonujący się na drodze przekazywania doświadczeń społecznych

·         według Bogdana Nawroczyńskiego - proces aktywnego nabywania wiadomości oraz sprawności

·         według Czesława Kupisiewicza - proces aktywnego nabywania wiadomości, umiejętności i nawyków dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości

·         według Kazimierza Sośnickiego - umysłowy, poznawczy proces poznawania rzeczywistości, rozumiany w kategoriach spostrzegania, myślenia i działania

·         według Stefana Baleja - proces, którego produkt stanowi wiedza oraz umiejętności

·         według Wincentego Okonia - proces, w trakcie którego w oparciu o poznanie, doświadczenie i ćwiczenia tworzą się nowe formy działania i zachowania lub zmianom ulegają formy dotychczasowe

Termin "uczenie się" zawiera cztery następujące komponenty:

1. charakter obejmujący coś ciągłego i ukierunkowanego, procesualnego i dynamicznego
2. przedmiot obejmujący wiedzę i wiadomości, umiejętności i nawyki, rzeczywistość oraz doświadczenie społeczne
3. drogi, czyli nabywanie, poznawanie oraz przekazywanie doświadczeń społecznych, ćwiczenia, działanie (bezpośrednie - pośrednie)
4. efekt obejmujący pewne formy zachowania oraz działania, modyfikację zachowań dotychczasowych, wiedzę i umiejętności czy poznanie rzeczywistości

Uczenie się jest procesem aktywnego nabywania wiedzy, umiejętności i nawyków w toku poznawania rzeczywistości (bezpośredniego oraz pośredniego), ćwiczeń, myślenia oraz gromadzenia doświadczeń, zarówno indywidualnych jak i społecznych. Wynikiem procesu uczenia się jest poznanie rzeczywistości (czyli wiedza) wraz z nabyciem umiejętności jej przekształcania, jak i modyfikacja zachowań uczącego się podmiotu. Właściwości procesu uczenia się mają swoje źródło w definicji, zatem uczenie się ma następujące cechy:

·         aktywność podmiotu uczącego się

·         procesualny charakter - zakładający pewną ciągłość i planowość, systematyczność, wewnętrzną spójność poszczególnych czynności, dynamizm oraz świadomą organizację

·         ukierunkowanie całego procesu na jego wynik, czyli dążenie do założonych celów

Do współczesnych teorii uczenia się zaliczyć można między innymi:

·         teorie filozoficzne

·         teorie psychologiczne

·         socjologiczne

·         teorie cybernetyczne i inne

Filozoficzna teoria poznania mówi o przechodzeniu od rzeczy znanych do nieznanych, ciągłym poznawaniu otaczającej rzeczywistości poprzez coraz bardziej dokładne odzwierciedlanie jej w umyśle człowieka; uczenie się jest procesem poznawczym, przebiegającym w 3 płaszczyznach:

1. płaszczyźnie zmysłowej (spostrzeganie)
2. płaszczyźnie umysłowej (myślenie)
3. płaszczyźnie praktycznej (działanie)

Wyróżnia się następujące psychologiczne teorie uczenia się:

1. teorie asocjacyjne - uczenie się pojmowane jako kojarzenie poszczególnych elementów na zasadzie: bodziec - reakcja; wyróżnia się następujące odmiany tych teorii:

·         apercepcjonizm,którego twórcą był Herbart głosił, iż uczenie należy rozpoczynać od przypomnienia rzeczy, które na dany fakt już wiemy

·         teoria odruchów warunkowych - twórcą tej teorii był Pawłow robiący eksperymenty na psach; uczenie się realizuje się w trakcie reagowania na bodźce oraz tworzenia odruchów warunkowych

·         koneksjonizm - autorem tego kierunku był Tornalike, którego zdaniem reakcja na bodziec przebiega poprzez koneksje, czyli różne powiązania, układy, znajomości, między różnymi elementami; istotne jest, by rzeczy których się uczymy nie były nam obojętne, ponieważ łatwiej i szybciej przychodzi nauka rzeczy przyjemnych dla nas

2. teorie strukturalne - są to tzw. teorie pola i postaci, gdzie najważniejszą czynnością uczenia się jest wgląd, wnikanie w struktury

3. teorie funkcjonalne - według tej grupy teorii, najważniejsze są funkcje uporządkowane, które zmierzają do osiągania założonego efektu; uczenie zakłada drogę od pewnego zadania do osiąganego wyniku, który wymaga od podmiotu chęci oraz postawy aktywnej (konieczna jest wielostronna aktywność oraz chęci)

Istnieją 3 prawa dotyczące uczenia się:

·         gotowość, czyli posiadanie motywacji

·         ćwiczenia, czyli powtarzanie pewnych czynności

·         efekt; szybciej uczymy się tego, co mamy ochotę się uczyć

Na gruncie socjologii, uczenie się stanowi proces społeczny; uczenie się zachodzi dzięki byciu w grupie, zachodzących w niej interakcjom, interkomunikacji oraz związkom interpersonalnym

Cybernetyczna teoria zakłada z kolei, iż wszystko ma swój przebieg w pewnych układach; uczenie się traktowane jest tutaj jako pewien zbiór czy kompleks wzajemnie powiązanych ze sobą elementów, a proces uczenia się przebiega w układzie i polega na przyjmowaniu i przetwarzaniu informacji wraz z odpowiednią regulacją tych procesów. Podstawowy układ dla procesu uczenia się stanowi szkoła, której podstawowymi elementami są nauczyciel oraz uczniowie.

Proces uczenia się przejawia następując prawidłowości:

·         jest to proces wielostronnie aktywny, w którym zachodzą następujące rodzaje aktywności:

·         werbalna (mowa)

·         recepcyjna (recepcja)

·         motoryczna

·         wielozmysłowa

·         intelektualna

·         emocjonalna

·         jest to proces celowy i regulowany; jego celowość ma swoje źródło w teoriach funkcjonalnych, natomiast regulacja - w teoriach cybernetycznych; jest to proces etapowy oraz zintegrowany, przy czym etapowość ta jest wynikiem analizy filozoficznej oraz teorii strukturalnej (etapy mają miejsce również w teoriach cybernetycznych); zintegrowany charakter jest wynikiem teorii asocjacyjnych i strukturalnych

·         jest to proces indywidualny i społecznym

Według W. Okonia sposoby uczenia się są bardzo indywidualne i zależą one od każdego człowieka; wyróżnił on następujące rodzaje uczenia się:

·         uczenie się przez przyswajanie (bez większej aktywności)

·         uczenie się przez odkrywanie (rozwiązywanie problemów)

·         uczenie się przez przeżywanie (treści o charakterze emocjonalnym zapamiętujemy na dłużej)

·         uczenie się przez działanie

Cele kształcenia

Nauka o celach to teleologia; cele kształcenia to z góry założone pewne stany rzeczy (zdarzeń), które zamierzamy osiągać w trakcie procesu kształcenia; według W. Okonia cele kształcenia to świadomie założone efekty, które chcemy uzyskać w wyniku kształcenia natomiast według Denka cele kształcenia obejmują postulowany stan rzeczy wraz z działaniami prowadzącymi do jego realizacji.

Cele kształcenia posiadają następujące właściwości:

·         są dostrzegalne, czyli określone w sposób pozwalający na ustalenie stanu ich wykonania

·         wykonalne, czyli możliwe do realizacji w danym czasie

·         logiczne, czyli bez wewnętrznych sprzeczności

·         rzeczowe i precyzyjne - przedstawiają syntetyczny opis stanu jaki chcemy osiągnąć

·         wymierne, a więc określany w sposób umożliwiający zmierzenie ich stanu

Można wyróżnić cele kształcenia potencjalne, czyli funkcjonujące w świadomości nauczyciela aż do chwili rozpoczęcia nauczania, oraz cele aktualne, które symbolizują rozpoczęcie procesu kształcenia.

Cele kształcenia w swoim rzeczowym aspekcie określają przewidywane przez nas zmiany w wiedzy oraz umiejętnościach oraz to, co na skutek nauczania oraz uczenia się mają umieć uczniowie. Natomiast podmiotowy aspekt celów kształcenia obejmuje to, iż określają one zmiany w zakresie rozwoju motywacji, sprawności umysłowych, postaw oraz systemu wartości.

Według kryterium stopnia uszeregowania wyróżniamy cele:

1. ogólne (funkcje) wyrażające co ma stanowić produkt końcowy procesu kształcenia; określane są mianem celów instytucjonalnych szkoły; mają długoterminowy charakter - realizowane są małymi krokami

2. pośrednie (czynności) otrzymywane są w wyniku podziału celów ogólnych na ich poszczególne składniki (czynności)

3. szczegółowe (zadania) wyrażają cechy ogólne w języku konkretów, stanowią one opis spodziewanych po zakończeniu lekcji zachowań uczniów, szczegółowo określają, co będą oni umieć

Przekładanie celów ogólnych na cele szczegółowe nazywa się ich operacjonalizacją; narzędziem operacjonalizacji jest taksonomia, czyli hierarchiczny układ celów kształcenia. Według Gallowaya, cele szczegółowe posiadają następujące właściwości:

·         są formułowane z punktu widzenia ucznia, a więc określają, iż to właśnie on potrafi zrobić konkretną rzecz jeśli go jej nauczymy

·         stanowią one konkretny opis zachowań ucznia

·         mogą one zawierać pewne warunki ograniczające, czyli warunki, które muszą być spełnione przez określone zachowania (np. ograniczenie czasu czy liczby błędów)

·         reprezentują one różne rozdaje zachowań; w zależności od typu zachowania opisywanego przez cele, wyróżnia się:

o        cele szczegółowe typu poznawczego - uczeń potrafi przekładać wiadomości, objaśniać je, stosować czy analizować)

o        cele szczegółowe typu emocjonalnego - uczeń uważa, reaguje, wartościuje, przeżywa, charakteryzuje

o        cele szczegółowe typu psychomotorycznego - uczeń pisze, skacze, szyje, wykonuje ruchy ekspresyjne

Treści kształcenia

Realizacja celów kształcenia wymaga również zdefiniowania treści kształcenia, czyli całokształtu podstawowych wiadomości oraz umiejętności z zakresu różnych dziedzin, które są przewidziane do realizacji w trakcie procesu kształcenia. Treści zapisywane są w dokumentach, takich jak:

·         plany nauczania

·         podręczniki

·         podstawy programowe

·         programy nauczania

Według W. Okonia, treści kształcenia muszą spełniać następujące warunki:

1. wymagania dotyczące uczącego się człowieka, stawiane są z punktu widzenia uczniów:

·         konieczność dostosowania treści do indywidualnych możliwości uczniów (psychicznych, społecznych, rozwojowych)

·         konieczność dostosowania treści do potrzeb uczniów

2. wymagania dotyczące zmieniającego się społeczeństwa

·         konieczność respektowania możliwości społeczeństwa

·         konieczność respektowania potrzeb społeczeństwa

·         konieczność uwzględniania takich obszarów tematycznych jak: ojczyzna, naród, życie społeczne i obywatelskie, edukacja, praca zawodowa czy rodzina

3. wymagania dotyczące rozwoju nauki i kultury:

→ treści kształcenia w zakresie kultury mają umożliwiać:

·         poznanie określonych dobór kultury

·         wywarzanie różnych wartości

·         przeżywanie różnych wartości kulturowych

→ treści kształcenia w zakresie nauki muszą obejmować 4 elementy składowe nauki:

·         fakty naukowe

·         pojęcia naukowe

·         prawa nauki

·         teorie naukowe

Z kolei Kupisiewicz wymienia pięć grup wymagań dotyczących treści kształcenia:

·         społeczne, zawodowe oraz kulturowe (zarówno obecne jak i przyszłe)

·         naukowe - dostosowanie treści do osiągniętego poziomu nauki oraz techniki

·         psychologiczne - dostosowanie treści do psychofizycznych możliwości uczniów

·         dydaktyczne

·         konieczność zachowania korelacji wewnątrzprzedmiotowej i miedzyprzedmiotowej- należy łączyć treści różnych dziedzin

·         wymaganie łączenia teorii z praktyka