Witamina D (
ATC
:
A 11 CC 05
) – grupa rozpuszczalnych w tłuszczach
steroidowych
organicznych
związków chemicznych
, odrywających rolę w wielu różnorodnych i ważnych funkcjach fizjologicznych, przede wszystkim gospodarce wapniowo-fosforanowej oraz strukturze i funkcji
kośćca
.
Istnieją dwie podstawowe formy witaminy D, różniące się przede wszystkim budową łańcucha bocznego:
-
ergokalcyferol
(witamina D2), naturalnie występujący w organizmach roślinnych/drożdżach;
-
cholekalcyferol
(witamina D3), naturalnie występujący w organizmach zwierzęcych.
Witaminy D w organizmie człowieka można zaliczyć do
witamin
lub
prohormonów
.
Metabolizm witaminy D u człowieka
Zarówno witamina D2 jak i D3 nie ma aktywności biologicznej i uzyskuje ją poprzez enzymatyczną hydroksylację przy tych samych atomach węgla ich cząsteczek. U ludzi biologicznie czynną formą witaminy D jest 1α,25-dihydroksywitamina D (1,25(OH)2D).
Izomeryzacja prewitaminy D do cholekalcyferolu (witaminy D3)
Hydroksylacja witaminy D
3 do 1,25-(OH)
2D
3 (
kalcytriol
)
Prowitaminą
D2 jest
ergosterol
, a D3 - pochodna cholesterolu 7-dehydrocholesterol. W skórze, przede wszystkim w naskórku (głównie w
keratynocytach
warstwy rozrodczej), przez działanie światła słonecznego na 7-dehydrocholesterol w wyniku nieenzymatycznego, fotochemicznego przekształcenia powstaje najpierw forma prewitaminy D, która pod działaniem energii cieplnej ciała przekształcona zostaje ostatecznie w cholekalcyferol.
Przekształcenie prowitaminy D w prewitaminę zachodzi przez działanie zakresu promieniowania świetlnego długości 290-315
n
m
, które wchodzi w zakres
promieniowania UV-B
, a eksperymentalnie ustalono, że najbardziej efektywną długością
fali świetlnej
jest 295-300 nm (z maksimum przy 297 nm).
Nie ma niebezpieczeństwa powstawania toksycznych ilości witaminy D3 w wyniku nadmiernej ekspozycji na światło słoneczne, ponieważ w takiej sytuacji nadmiar prewitaminy i witaminy jest przez nie rozkładany.
Nawet ponad 90% dobowego zapotrzebowania na witaminę D może być wyprodukowane w
skórze
pod wpływem światła słonecznego. Na skórną produkcję witaminy D mają wpływ: pora roku, zachmurzenie i zanieczyszczenia powietrza, szerokość geograficzna, stosowanie kremów z filtrem, pigmentacji skóry i starzenie się skóry.
Pierwszy etap biosyntezy aktywnej postaci witaminy D ma miejsce w wątrobie gdzie z krwią dociera chole- i ergokalcyferol. Po enzymatycznej hydroksylacji przy węglu C-25 powstaje witamina 25-(OH)D. Reakcję tę katalizuje prawdopodobnie zespół hydroksylaz wchodzących w skład
cytochromu P450
(CYP27A1, CYP3A4 oraz CYP2R1)[1]. 25-(OH)D przekazywana jest z wątroby do
nerek
(a także do niektórych innych tkanek, np. skóry oraz komórek odpornościowych) gdzie przez działanie enzymu 1α-hydroksylazy (CYP27B1) dochodzi do powstawania aktywnej formy witaminy D - 1α,25-(OH)2D. Obie aktywne formy (1α,25-(OH)2D2 i 1α,25-(OH)2D3) charakteryzują się identycznymi własnościami, jednak ze względu na rozpowszechnienie częściej stosowana jest 1α,25-dihydroksycholekalcyferol (1,25-(OH)2D3) czyli
kalcytriol
.
Istnieje około 10 prowitamin, z których powstają związki wykazujące aktywność witaminy D. Przemysłowa produkcja witaminy D ogranicza się głównie do tych dwóch.
Ważnym metabolitem witaminy D jest 24R,25-dihydroksywitamina D, która powstaje na alternatywnym szlaku hydroksylacji 25(OH)-witaminy D.
Ocenia się, że ok. 80-100% dobowego zapotrzebowania na witaminę D3 pochodzi z biosyntezy w skórze, a tylko w niewielkim stopniu wspomagane jest przez źródła pokarmowe.
Aktywność biologiczna
Główne działanie witaminy D polega na jej wpływie na regulację homeostazy wapnia i fosforanów. Dwa główne narządy efektorowe związane z tą funkcją, na które działają aktywne metabolity witaminy D to przede wszystkim jelita i kości, a w mniejszym stopniu nerki. W jelitach dochodzi do zwiększenia wchłaniania wapnia, z kości uwalnia wapń i fosforany (przy hipokalcemii) w nerkach współdziała z parathormonem w reabsorbcji wapnia.
Aktywne metabolity witaminy D charakteryzują się szerokimi i różnorodnymi działaniami biologicznymi. Aktywność witaminy D wywierana jest poprzez działania genomowe i niegenomowe. Witamina D w wielu tkankach i komórkach łączy się z jądrowym
receptorem witaminy D
(VDR), a następnie tworzy heterodimer z receptorem kwasu 9-cis retinowego (RXR) o własnościach
czynnika transkrypcyjnego
, przez co zapoczątkowuje działania genomowe. Witamina D kontroluje ponad 200 genów [2]
Działania niegenomowe mediowane są przez zlokalizowany w błonie komórkowy receptor, który jest odmienny od receptora jądrowego i uruchamia wewnątrzkomórkowe szlaki metaboliczne modulujące działania wynikające z ekspresji genowej.
Działania witaminy D
- Układ kostny - wpływ na metabolizm kości; zwiększa w
osteoblaście
ekspresję RANKL, a ten z kolei aktywuje RANK w prekursorze
osteoklasta
, co prowadzi do powstania dojrzałego osteoklasta, który przez działanie
resorpcyjne
powoduje uwalnianie wapnia z kośćca
- kształtowanie się kości i zębów. Niedobór witaminy D (hipowitaminoza, awitaminoza) u dzieci prowadzi do
krzywicy
, zaburzenia mineralizacji kości i zmniejszenia masy kostnej, a u dorosłych wywołuje bóle kostne[3][4],
osteomalację
i
osteoporozę
- Ma korzystny wpływ na system nerwowy i mięśniowy.
- Regeneruje neurony, zwiększa masę mięśniową i siłę mięśni. Niedobór witaminy D prowadzi do
mialgii
i
miopatii
- Ma działanie immunomodulujące i pośrednio przeciwbakteryjne
- Witamina D aktywuje geny kodujące
peptydy
przeciwbakteryjne (o cechach naturalnych
antybiotyków
), katelicydynę i β-defensynę 2[5]. Katelicydyna wykazuje aktywność biologiczną przeciw wielu bakteriom, w tym
bakteriom gruźlicy
, co może tłumaczyć skuteczność "słonecznej kuracji" zalecanej w XIX wieku w leczeniu tej choroby. Katelicydna produkowana jest przez komórki odpornościowe przy zetknięciu ze ścianami komórkowymi bakterii, w obecności formy 25D witaminy D. Działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu produkcji
cytokin
-
Cukrzyca
: badania na dużą skalę pokazały, że suplementacja witaminy D w dzieciństwie zmniejsza ryzyko wystąpienia
cukrzycy typu 1
. Inne badania wykazały, że suplementacja tej witaminy u osób z
cukrzycą typu 2
ostatnio zdiagnozowaną poprawiła wydzielenie
insuliny
i tolerancję
glukozy
[6].
- Wspomaga komórki
szpiku kostnego
spełniające funkcje obronne (wspomaganie leczenia chorób autoimmunologicznych).
- Przykładowo przy
stwardnieniu rozsianym
- sezonowe braki witaminy D powodują zaostrzenie objawów choroby wczesną wiosną i złagodzenie jesienią. Częstsza ekspozycja na światło słoneczne w dzieciństwie obniża ryzyko zachorowania. Wyższy poziom witaminy D we krwi obniża ryzyko zachorowania na SM wśród białych[7].
- Zwiększa odporność - wśród etiopskich dzieci z
zapaleniem płuc
13 razy częściej występuje krzywica [8].
- Ma działanie antyproliferacyjne i zapobiega powstawaniu komórek
nowotworowych
, wpływa na
apoptozę
i
angiogenezę
[2].
- Obserwuje się odwrotną korelację między ilością ekspozycji na światło słoneczne a występowaniem pewnych typów nowotworów. U zwierząt syntetyczny analog formy 1,25(OH)2D, EB1089 (nie powoduje on zwiększonego odkładania się wapnia), o 80% zmniejszał wzrost raków głowy, szyi, piersi i gruczołu krokowego. Dzieje się to przez stymulację genu GAAD45a, hamującego wzrost przy uszkodzeniu DNA. Innymi aktywowanymi genami są geny odpowiedzialne za dojrzewanie i różnicowanie się komórek.
- Według badań przeprowadzonych na 17 tys. osób wyższy poziom witaminy D w surowicy nie wpływa na całkowitą liczbę zgonów z powodu raka. Osoby z wyższym poziomem mają niższe ryzyko zachorowania na
raka jelita grubego
i
piersi
, ale jest to rekompensowane zwiększonym ryzykiem zachorowania na inne nowotwory [9].
- Analiza 18 wyników badań, w których łącznie uczestniczyło 57 tys. ludzi, wykazała że wśród przyjmujący witaminę D, w średniej dawce 528 j.m., śmiertelność spadła o 7%[10].
- Działania metaboliczne w wielu tkankach
- przytarczyce, jajniki, serce, piersi
W organizmie człowieka odgrywa rolę pośrednią między
witaminą
(dostarczana z zewnątrz) a
hormonem
(produkowana przez jedną tkankę, skórę, oddziałuje na inne - poprzez VDR działają, np.
estrogeny
i
testosteron
).
Właściwości chemiczne
Pierwotnie stosowano nazwę witamina A (od antirachitic - przeciwkrzywicza), ponieważ zauważono,że chroni przed krzywicą i osteoporozą oraz pomaga w leczeniu tych chorób[].
Witamina D posiada wspólny dla steroidów rdzeń cyklopentanoperhydrofenatrenowy, lecz różni się tym, że pierścień B uległ rozszczepieniu. Jest nierozpuszczalna w wodzie a rozpuszczalna w tłuszczach. Odporna na działanie podwyższonej temperatury i nie zmienia się w czasie długotrwałego przechowywania. Jest również stosunkowo trwała w środowisku zasadowym, natomiast jest wrażliwa na działanie kwasów.
Ergokalcyferol
ogrzewany powyżej temperatury 160-190°C przechodzi w biologicznie nieaktywne izomery.
Prowitaminą D2 jest
ergosterol
, a prowitaminą D3 jest
7-dehydrocholesterol
.
Poziom witaminy D
Przy odpowiednim nasłonecznieniu ilość, która jest wytwarzana w skórze jest na tyle wystarczająca, że nie trzeba czerpać jej dodatkowo ze źródeł pokarmowych (nie jest więc do końca witaminą). Ilość wytwarzanej witaminy D u ludzi podlega wahaniom sezonowym i zazwyczaj spada im dalej na północ lub południe teren jest położony. W strefie klimatu umiarkowanego ilość światła słonecznego dostarczana przez około połowę roku jest za mała, aby skóra człowieka mogła sama wytworzyć dostateczną ilość witaminy.
Witamina D krąży w organizmie głównie w postaci 25(OH)D3. Najbardziej aktywną biologicznie formą jest 1,25(OH)2D3, której poziom jest ściśle kontrolowany [11]. Z tego względu bardziej wiarygodne jest oznaczanie poziomu 25(OH)D3. W umiarkowanym niedoborze witaminy D, a także w trakcie leczenia stężenia 1,25(OH)2D3 mogą być fałszywie wysokie i wprowadzać w błąd, zaś w przypadku przedawkowania pozostawać w normie.
Prawidłowy poziom witaminy D wynosi 20-60 ng/ml (50-150 nM/l), wartości między 8 a 20 ng/ml oznaczają hipowitaminozę, a poniżej 8 ng/ml awitaminozę.
Skutki niedoboru
Przyczynami niedoboru są małe spożycie w połączeniu z małą ekspozycją na słońce (UVB) i różne zaburzenia, w tym rzadko dziedziczne, takie jak zaburzenia wchłaniania, choroby zakłócające przemianę witaminy D w wątrobie i nerkach w jej aktywne biologicznie metabolity.
Awitaminoza
grozi
krzywicą
u dzieci i młodzieży, rozmiękaniem kości (
osteomalacja
) i
osteoporozą
u dorosłych, złamaniami, skrzywieniami i zwyrodnieniami układu kostnego, zniekształceniami sylwetki, złym funkcjonowaniem układu nerwowego i mięśniowego, zapaleniem spojówek, stanami zapalnymi skóry, osłabieniem organizmu i zmniejszeniem odporności, pogorszeniem słuchu, osłabieniem i wypadaniem zębów oraz zwiększeniem się ryzyka chorób autoimmunologicznych, zwłaszcza cukrzycy typu I, choroby Leśniowskiego-Crohna, raka pęcherza moczowego, piersi, jelita grubego, okrężnicy i jajnika. Osoby z
chorobą Parkinsona
[12] i
stwardnieniem rozsianym
[13] mają niższe stężenie witaminy D w surowicy.
Badania z
2005
pokazały, że u 92% zdrowych młodych kobiet (próba 420 dziewcząt) z Europy Środkowej i Północnej, poziom witaminy D jest niski (<20 ng/ml) []
Skóra o ciemnej karnacji produkuje witaminę D około sześciu razy wolniej, na skutek pochłaniania promieniowania UV przez
melaninę
. Powoduje to, że Murzyni mają przeważnie o połowę mniejsze stężenie witaminy D we krwi niż biali. Kremy ochronne redukują jej produkcję o około 98% [].
Dzienna dawka witaminy D u osoby o jasnej karnacji powstaje w trakcie 5-15 minutowej ekspozycji między godziną 10 a 15. Dorosła kobieta (o jasnej karnacji) podczas opalania w bikini, wytwarza około 10 000 IU w czasie 15-20 min.
Obecnie trwają badania weryfikujące zalecane dzienne spożycie witaminy D. Prawdopodobnie w wielu krajach będzie koniecznie ich podniesienie nawet 5 krotnie.
Skutki nadmiaru
Nie jest możliwe wywołanie hiperwitaminozy przy zwykłej diecie lub intensywnej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe. Nadmierna ilość promieni UV rozkłada witaminę D do suprasterolu zapobiegając nadprodukcji. Do przedawkowania witaminy D podawanej doustnie dochodzi rzadko, ponieważ wymaga podawania przewlekle dużych dawek tej witaminy - ok. 50 tys. j.m. na dobę lub więcej. W niektórych chorobach np.
sarkoidozie
,
gruźlicy
czy idiopatycznej hyperkalcemii o wiele mniejsze dawki niewiele przekraczające dawki terapeutyczne (np. powyżej 1000 j.m. na dobę) mogą już spowodować objawy zatrucia. Poziom witaminy D przekraczający 200 ng/ml (500 nmoli/L) uważa się za potencjalnie toksyczny prowadzący do
hiperkalcemii
i
hiperfosfatemii
[14]. Tolerowalny wyższy poziom przyjmowania witaminy D został określony na 2000 j.m. [15]
Występujące objawy są związane z hiperkalcemią - nudności i wymioty, brak apetytu, zaparcia, osłabienie i łatwe męczenie się, nadmierne pragnienie, wzmożone oddawanie moczu, świąd skóry, bóle głowy. Przy towarzyszącej hiperkalciurii może dochodzić do tworzenia złogów nerkowych (kamica nerkowa), a także zwapnień (nefrokacynoza), następnie do niewydolności nerek. Złogi wapniowe mogą pojawiać się w tkankach: np. tętnicach, sercu, płucach. U dzieci można zaobserwować opóźnienia w rozwoju psychomotorycznym.
Pokarmowe źródła witaminy D
Pod wpływem światła słonecznego w drożdżach i roślinach powstaje ergokalcyferol. Cholekacyferol znajduje się w rybach oleistych i ich produktach (
tran
).
Z tego względu, że zwykle dieta nie zawiera wystarczającej ilości witaminy D niektóre produkty spożywcze są w nią wzbogacane. W USA: mleko i jogurt, płatki śniadaniowe, sok pomarańczowy oraz margarynę. W krajach europejskich są to: margaryna i płatki śniadaniowe.
Dobowe zapotrzebowanie[16]
Ustalenie norm dziennego zapotrzebowania na witaminę D jest utrudnione, ponieważ jej głównym źródłem (często zapewniającym w 100% zapotrzebowanie), jest cholekalcyferol powstający w skórze. Normy ustala się w celu prewencji chorób i zachowania pełni zdrowia.
- niemowlęta: norma zalecana 20 µg, poziom bezpieczny 10 µg
- dzieci (1-9 r.ż): 15 µg, poziom bezpieczny 10 µg
- młodzież i osób po 60 r.ż.: 10 µg, poziom bezpieczny 5 µg
FDA
zaleca spożywanie 10 µg (400 j.m.) witaminy D na dobę u dzieci powyżej 4 r.ż. i dorosłych (przy diecie zawierającej 2000 kcal)[17]. Inna amerykańska instytucja naukowa zaleca spożywanie na dobę 5 µg w wieku do 51 roku życia, 10 µg w wieku 51-70 i 15 µg powyżej 71 roku życia[15].
Dla osób powyżej 60 lat Międzynarodowa Fundacja Osteoporetyczna (ang. International Osteoporosis Foundation) i zaleca poziom 25OHD w surowicy wynoszący 75 nmol/L (30 ng/ml) osiągnięty przez spożywanie 20 - 25 μg/dzień (800 - 1 000 IU/dzień). Do czasu ogłoszenia tych zaleceń w 2010 efektywność wyższych dawek w zapobieganiu upadkom i złamaniom nie została oceniana w badaniach klinicznych. U osób: otyłych, z osteoporozą, o ograniczonej ekspozycji na słońce (obłożenie chorych, kalek), z zaburzeniami wchłaniania oraz u nie-Europejczyków może być koniecznym zwiększenie spożycia do 50 μg/dzień (2 000 IU/dzień). U tych zagrożonych osób Fundacja zaleca pomiar 25OHD w surowicy i powtórzenie pomiaru po 3 miesiącach suplementacji w celu sprawdzenia, czy stężenie witaminy D osiągnęło pożądany poziom. 2,5 μg (100 IU) dodanej witaminy D zwiększy poziom 25OHD w surowicy o około 2,5 nmol/L (1,0 ng/ml) [18].
Historia
Do odkrycia doprowadziły badania nad krzywicą, dziecięcą chorobą kośćca, która była szeroko rozpowszechniona w miastach w czasach rewolucji przemysłowej. Na początku XIX wieku badacze wykryli, że lecznicze działanie u dzieci chorych na krzywicę ma promieniowanie ultrafioletowe i olej z wątroby dorsza.
Kąpiele słoneczne jako metodę leczenia krzywicy opisał w
1822
roku polski lekarz i uczony
Jędrzej Śniadecki
[19].
Poprzez naświetlanie ergosterolu, sterolu uzyskanego z drożdży, otrzymano produkt który nazwano witaminą D1, lecz później ustalono, że jest to w rzeczywistości mieszanina ergokalcyferolu i lumisterolu. W 1931 roku poprzez separację uzyskano z "witaminy D1" ergokalcyferol, czyli witaminę D2. Sądzono wówczas, że jest ona tożsama z witaminą wytwarzaną w skórze, jednak dalsze badania wykazały, że są to różne związki chemiczne. Dalsze badania wykazały istnienie prekursora witaminy D w skórze - 7-dehydrocholesterolu oraz doprowadziły w 1936 roku do odkrycia witaminy D3. Dalsze badania w 2. połowie XX wieku doprowadziły do szczegółowego poznania funkcji i metabolizmu witaminy D.
Preparaty
W Polsce w profilaktyce i leczeniu stosuje się głównie cholekalcyferol, a np. w USA ergokalcyferol.
- w postaci cholekacyferolu
- Devikap krople doustne
- Juvit D3 krople doustne
- Vigantol krople
- Vigantoletten 500 tabl.
- Vigantoletten 1000 tabl.
- preparaty złożone cholekalcyferolu ze związkami wapnia lub związkami wapnia i magnezu
- liczne preparaty np. Vicalvit D
- preparaty złożone cholekalcyferolu z
retinolem
- w postaci kalcytriolu
- Kalcytriol kaps.
- Silkis maść
- w postaci alfakalcydiolu
- Alfadiol kaps.
- Alfakalcydol kaps.
- w postaci kalcyfediolu
Dawkowanie
Dawki witaminy D stosowane są ustalane indywidualnie i zależą od konkretnej sytuacji klinicznej. Ze względu na ścisły związek poziomu witaminy D z poziomem wapnia, przed i w trakcie leczenia należy go monitorować.
Profilaktyka
Doustne:
- dzieci po 4. tygodnia życia niemowlęta donoszone, prawidłowo pielęgnowane, przebywające często na świeżym powietrzu oraz dzieci do 2-3. roku życia - 500 j.m./dobę
- po 4. tygodnia życia u wcześniaków, bliźniąt i niemowląt żyjących w złych warunkach socjalnych 1000 j.m./dobę
- dorośli: 500-1000 j.m./d.
Leczenie
Leczenie doustne:
- od 4. tygodnia życia do 18. roku życia 3 000-10 000 j.m./dobę przez 4-6 tygodni pod ścisłą kontrolą lekarską (można powtórzyć po tygodniowej przerwie)
- w krzywicy i osteomalacji 1000-5000 j.m./dobę
- w osteoporozie 1000-3000 j.m./dobę
- w
niedoczynności przytarczyc
i rzekomej niedoczynności przytarczyc 10 000-20 000 j.m./dobę w zależności od stężenia wapnia w surowicy
Stężenie wapnia we krwi należy kontrolować co 4-6 tygodnie, następnie co 3-6 miesiące.
Przypisy
- ↑ E Prosser, G Jones. Enzymes involved in the activation and inactivation of vitamin D. „Trends Biochem Sci”. Tom 29, ss. 664-673 (2004).
- ↑ 2,0 2,1 MF Holick.
Vitamin D Deficiency
. „NEJM”. 357, ss. 266-28 (2007).
- ↑ FM III Gloth, JM Lindsay, LB Zelesnick. Can vitamin D deficiency produce an unusual pain syndrome?. „Arch Intern Med”. Tom 28. 151, ss. 1662-1664 (1991).
- ↑ GA Plotnikoff, JM Quigley. Prevalence of severe hypovitaminosis D in patients with persistent, nonspecific musculoskeletal pain. „Mayo Clin Proc”. 78, ss. 1463-1470 (2003).
- ↑ TT Wang, FP Nestel, V Bourdeau. Cutting edge: 1,25-dihydroxyvitamin D3 is a direct inducer of antimicrobial peptide gene expression.. „J Immunol.”. 173. 5, ss. 2909-12 (2004).
- ↑
"Słoneczny hormon "
(
pol.
). Dziennik Polski, 13 maja 2009. [dostęp 15 maja 2009].
- ↑ Munger KL, Levin LI, Hollis BW, Howard NS, Ascherio A.
Serum 25-hydroxyvitamin D levels and risk of multiple sclerosis
. „JAMA”, ss. 2832-8 (2006).
doi:10.1001/jama.296.23.2832
.
PMID 17179460
.
- ↑ Muhe L, Lulseged S, Mason KE, Simoes EA. Case-control study of the role of nutritional rickets in the risk of developing pneumonia in Ethiopian children.. „Lancet”. 349 (9068), ss. 1801-1804 (1997).
doi:10.1016/S0140-6736(96)12098-5
.
PMID 9269215
.
- ↑ Freedman DM, Looker AC, Chang SC, Graubard BI.
Prospective Study of Serum Vitamin D and Cancer Mortality in the United States
. „J Natl Cancer Inst”. 99 (21), ss. 1594-1602 (2007).
doi:10.1093/jnci/djm204
.
PMID 17971526
.
- ↑ P. Autier, S. Gandini. Vitamin D supplementation and total mortality. A meta-analysis of randomized controlled trials.. „Arch Intern Med”. 167 (16), ss. 1730-7 (IX 2007).
doi:10.1001/archinte.167.16.1730
.
PMID 17846391
.
- ↑
Vitamin D: Vitamin Deficiency, Dependency, and Toxicity: Merck Manual Professional
- ↑ Evatt ML, Delong MR, Khazai N, Rosen A, Triche S, Tangpricha V.
Prevalence of vitamin d insufficiency in patients with Parkinson disease and Alzheimer disease
. „Arch. Neurol.”, ss. 1348–52 (październik 2008).
doi:10.1001/archneur.65.10.1348
.
PMID 18852350
.
- ↑ Pierrot-Deseilligny C.
Clinical implications of a possible role of vitamin D in multiple sclerosis
. „Journal of Neurology”, ss. 1468-1479 (2009).
doi:10.1007/s00415-009-5139-x
.
PMID 19399382
.
- ↑
Dietary Supplement Fact Sheet: Vitamin D
- ↑ 15,0 15,1 Institute of Medicine, Food and Nutrition Board. Dietary Reference Intakes: Calcium, Phosphorus, Magnesium, Vitamin D and Fluoride. National Academy Press, Washington, DC, 1999.
- ↑
Normy żywienia opublikowane przez Instytut Żywności i Żywienia
(dostęp 10.02.2008)
- ↑
Food and Drug Administration - Reference Daily Intakes (RDI)
(dostęp 10.02.2008)
- ↑ B. Dawson-Hughes i współpracownicy.
IOF position statement: vitamin D recommendations for older adults
. „Osteoporosis International” (IV 2010).
doi:10.1007/s00198-010-1285-3
.
- ↑ „
Świat Nauki
”. Styczeń 2008 (197) (2008). Joanna Zimakowska - red. nacz.. Warszawa: Prószyński Media Sp. z o.o..
ISSN
08676380
.
Bibliografia
- Hanna Myśliwiec, Michał Myśliwiec. Rola witaminy D w ustroju. „Medycyna po Dyplomie”. Wrzesień 2007. 16/9, ss. 130-135 (2007).
- Luz Tavera-Mendoza, John White. Słoneczna tarcza. „Świat Nauki”. Styczeń 2008. 1 (197). Ss. 34-41.
- Zdzisław Sikorski, Chemia żywności, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Warszawa 2000. ISBN: 83-204-2448-8
Zobacz też
Linki zewnętrzne