Stanisław Swianiewicz (ur. 7 listopada 1899 w Dyneburgu na Łotwie , zm. 22 maja 1997 w Londynie w Wlk. Brytanii , pochowany w Halifaksie , obok swej żony Olimpii), polski uczony, profesor ekonomii, prawnik, pisarz i sowietolog .

Pochodzenie i lata młodości

Pochodził z patriotycznej, inteligencko-szlacheckiej polskiej rodziny – jego pradziadek został stracony po powstaniu listopadowym , dziadek z bratem uczestniczyli w powstaniu styczniowym , rodzice byli ludźmi wykształconymi, z wysoką pozycją społeczną - ojciec, inżynier kolejnictwa, zajmował stanowisko naczelnika odcinka kolejowego Dyneburg-Orzeł, matka skończyła szkołę dla szlachetnie urodzonych panien w Wilnie na Litwie z wykładowym językiem niemieckim . Od dzieciństwa władał trzema językami: polskim, rosyjskim i niemieckim. Jako człowiek pogranicza i kresów wschodnich był życzliwie nastawiony do narodu i kultury rosyjskiej, co do pewnego czasu transponowało się na dość naiwny stosunek do ówczesnych oficjalnych władz rosyjskich (radzieckich).

Ukończył szkołę średnią w centralnej Rosji w Orle, a następnie studiował na Uniwersytecie Moskiewskim na wydziale prawnym obejmującym wówczas całość nauk społecznych, w tym ekonomię. W związku z wydarzeniami 1917 opuścił Moskwę . Związany już wcześniej z ruchem niepodległościowym w 1919 został komendantem POW w Inflantach , a po przedostaniu się do Wilna wziął udział w walkach z bolszewikami . Od maja 1920 w składzie oddziału, który w październiku tego roku wziął udział w tzw. buncie zorganizowanym przez gen. Lucjana Żeligowskiego . Kawaler Krzyża Walecznych .

Kariera naukowa

Jeszcze w czasie działań wojennych, na podstawie indeksu Uniwersytetu Moskiewskiego z zaliczonym I rokiem studiów, zapisał się na wydział prawa Uniwersytetu Stefana Batorego , który ukończył w 1924 . Odbył studia uzupełniające w Paryżu , Wrocławiu oraz w Kilonii . W kwietniu 1939 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego podpisany przez prezydenta Ignacego Mościckiego . Związany cały międzywojenny czas z Uniwersytetem Stefana Batorego zajmował się analizą gospodarki sowieckiej (radzieckiej). Uważał się za ucznia Władysława M. Zawadzkiego , ministra skarbu z lat 1932 - 1935 , zwolennika liberalizmu gospodarczego. Poza pracą na uczelni był członkiem Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej - niezależnej od państwa placówki badawczej, skoncentrowanej na problemach tej części Europy, oraz Instytutu Europy Wschodniej we Wrocławiu, poprzez który organizował wymianę studentów z uniwersytetami niemieckimi. Po zetknięciu się ze wschodzącym faszyzmem niemieckim dokonuje studiów porównawczych gospodarek dwóch totalitarnych krajów – ZSRR i III Rzeszy . Pomimo zdecydowanie negatywnego stosunku do nazizmu potrafił obiektywnie docenić szybki rozwój gospodarki niemieckiej w ramach polityki interwencjonizmu państwowego realizowanej przez ministra gospodarki^[1]w rządzie Hitlera - Hjalmara Schachta . Był przeciwnikiem oficjalnej propagandy zaostrzającej stosunki polsko-niemieckie. Jako ekonomista i znawca podporządkowanej zbrojeniom gospodarki Niemiec zdawał sobie sprawę z dysproporcji sił pomiędzy III Rzeszą a II Rzecząpospolitą i konsekwencji izolowanej konfrontacji militarnej Niemiec i Polski.

Publikował, m.in. na łamach „ Kuriera Wileńskiego ”, materiały dotyczące spraw narodowościowych oraz problemów społecznych, działał w różnych stowarzyszeniach - na jednym ze spotkań Koła Przyrodników Uniwersytetu Wileńskiego poznał swoją przyszłą żonę, Olimpię z domu Zambrzycką. Spośród czworga ich dzieci Witold Swaniewicz jest wydawcą angielskiego przekładu książki „W cieniu Katynia”, a Maria Nagięć jest profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie .

Wojna i Katyń

Najprawdopodobniej uważany przez czynniki państwowe za germanofila, pomimo cenzusu wiekowego i naukowego, 2 sierpnia 1939 otrzymał kartę powołania do wojska z przydziałem na pierwszą linię. Uczestniczył w kampanii wrześniowej , a po bitwie pod Krasnobrodem i próbie przedarcia się w stronę granicy węgierskiej wraz z niedobitkami swego oddziału wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną . Poprzez obóz przejściowy w Putywlu trafił do Kozielska . Bardzo szybko zorientował się, że był to obóz śledczy, w którym na potrzeby NKWD pod kierownictwem kombryga (generał-majora) (prawdopodobnie był to Wasilij Zarubin (Василий Михайлович Зарубин), pracownik różnych struktur wywiadu, późniejszy rezydent wywiadu radzieckiego w USA ) rozpracowywano każdego internowanego. 29 kwietnia 1940 został wraz innymi przetrzymywanymi wywieziony pociągiem więziennym z Kozielska do stacji Gniezdowo koło Katynia , gdzie nieoczekiwanie wycofano go z dalszego transportu i pozostawiono w pociągu, podczas gdy pozostałych oficerów wyprowadzono. Przez mały otwór pod sufitem wagonu obserwował, jak wyprowadzonych umieszczano w autobusach z oknami zasmarowanymi wapnem i wywożono dalej w nieznanym mu wówczas celu. Symptomatycznym jest, że jeszcze przez długi czas po wydarzeniach na stacji Gniezdowo nie dopuszczał możliwości masowego wymordowania swoich współtowarzyszy.

Spod katyńskiego lasku trafił kolejno do więzienia w Smoleńsku , do wewnętrznego więzienia NKWD na Łubiance i do więzienia butyrskiego w Moskwie. Po kilkumiesięcznym śledztwie został za prowadzenie w Polsce naukowych badań gospodarki ZSRR "skazany" na 8 lat łagru w Republice Komi (ustʹ-wymskie łagry) zakwalifikowanych z art. 58 kk sowieckiego kodeksu karnego jako szpiegostwo przeciw ZSRR . W sierpniu 1941 , w ramach tzw. " amnestii " w wyniku układu Sikorski-Majski zwolniony z obozu, ale jako jedyny żyjący polski świadek zbrodni katyńskiej natychmiast wyłączony przez NKWD z kategorii "amnestionowanych" i odesłany z powrotem do łagru. Energiczne zabiegi ministrów rządu RP Wacława Komarnickiego i Kajetana Morawskiego u ambasadora ZSRR przy Rządzie RP na uchodźstwie i rozstrzygająca osobista akcja polskiego ambasadora, prof. Stanisława Kota , który z pominięciem protokołu dyplomatycznego stanowczo interweniował bezpośrednio u naczelnika ustʹ-wymskich łagrów, doprowadziły do ostatecznego odzyskania wolności. Po dotarciu na miejsce formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR formowanych pod komendą gen. Władysława Andersa natychmiast złożył władzom polskim obszerną relację dotyczącą swojego pobytu w Kozielsku oraz ostatniej styczności w pobliżu lasu katyńskiego z zaginionymi oficerami Wojska Polskiego . Pomimo prób uniemożliwienia wyjazdu przez władze ZSRR opuścił ZSRR w lipcu 1942 , wraz z prof. Stanisławem Kotem i częścią personelu ambasady RP w Kujbyszewie . Świadectwo przedstawione w 1944 na specjalnym spotkaniu ambasadorowi Wielkiej Brytanii przy Rządzie RP na uchodźstwie stało się częścią opublikowanej w 1948 , zredagowanej przez Zdzisława Stahla i Józefa Mackiewicza a opatrzonej wstępem przez gen. Władysława Andersa, książki "Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów" – polskiej białej księgi - najpełniejszego aktu oskarżenia wobec ZSRR w sprawie zbrodni.

Czasy powojenne

Po wojnie mieszkał w Londynie, co łączył z pracą i wykładami w Indonezji , Stanach Zjednoczonych ( USA ) i Kanadzie . Najdłużej był związany z Saint Mary's University w Halifaksie. Po 18 latach połączył się ze swą żoną, której udało się opuścić Polskę po październikowej odwilży 1956 . Rodzina przeżyła wojnę w Wilnie, zaś potem osiadła w Tczewie – szczęśliwie nie niepokojona przez władze pomimo tego, że postać Swianiewicza pojawiała się w wielu procesach politycznych. Ze względu na dobro bliskich zeznania przed powołaną we wrześniu 1951 specjalną komisją Kongresu USA do zbadania zbrodni katyńskiej składał występując w masce. W latach 70. w Londynie, przed wyjazdem do Danii na tzw. przesłuchania sacharowskie dotyczące naruszania praw człowieka w krajach bloku wschodniego i tuż przed wydaniem książki o Katyniu, na pustej ulicy przeżył zamach na swoją osobę - otrzymał w tył głowy cios od nieznanego sprawcy, który po zamachu zbiegł. Ostatnie lata profesor mieszkał w Domu Kombatanta "Antokol" prowadzonym przez generała Tadeusza Pełczyńskiego z żoną.

Powojenną Polskę odwiedził tylko raz, latem 1990 , gdy przyjechał na ślub wnuka. Został wtedy, na uroczystości u prezydenta Krakowa Jacka Woźniakowskiego , odznaczony krzyżem za udział w wojnie polsko-bolszewickiej lat 1918-1920 .

Publikacje

• Dzieciństwo i młodość, 1996 - wydana w Warszawie nakładem rodziny profesora zawiera wspomnienia z okresu młodości do roku 1919
• Lenin jako ekonomista, 1930
• Polityka gospodarcza Niemiec hitlerowskich, 1938 – wydana przez " Politykę " redagowaną przez Jerzego Giedroycia
• Forced Labour and Economic Development (Obozy pracy a rozwój ekonomiczny) London 1965,
• W cieniu Katynia, 1976 – wydana w Paryżu przez Instytut Literacki zawiera wspomnienia o kampanii wrześniowej, internowaniu, pobycie w ust’-wymskich obozach i przede wszystkim naoczne relacje dotyczące zbrodni katyńskiej, o której stwierdził, że była zemstą Rosjan (i Stalina ) za wojnę 1920 roku i będzie ciążyła na stosunkach polsko-rosyjskich długie lata.

Przypisy

Bibliografia