Res publica Romana Republika rzymska
← 509 p.n.e. - 27 p.n.e. →
Dewiza : Senatus Populusque Romanus ( SPQR ) (Senat i lud rzymski.)
Język urzędowy	Łacina
Stolica	Rzym
Ustrój polityczny	Republika
Ostatnia głowa państwa	konsulowie Gaius Julius Caesar Octavianus , Marcus Vipsanius Agrippa
Powierzchnia  • całkowita	1,950,000 km²
Obalenie monarchii	508 p.n.e.
Oktawian August cesarzem	16 stycznia 27 p.n.e.
Religia dominująca	Religia starożytnego Rzymu
Mapa

Republika rzymska – państwo powstałe w starożytnym Rzymie , istniejące w latach 509 p.n.e. – 27 p.n.e. , które rozwinęło się z niewielkiego, monarchicznego państwa-miasta w środkowej części Półwyspu Apenińskiego do największej potęgi świata antycznego kontrolującej cały basen Morza Śródziemnego , po czym przekształciło się w cesarstwo rzymskie .

Za początek republiki przyjmuje się upadek króla Tarkwiniusza Pysznego , a za koniec przyjęcie przez Oktawiana tytułu "augustus" (wywyższony przez bogów), choć czasami za datę końca Republiki przyjmuje się też triumfalne przybycie Oktawiana Augusta do Rzymu po ostatecznym zwycięstwie nad Antoniuszem .

Początki

W 509 p.n.e. zrażeni do monarchii mieszkańcy Rzymu usunęli króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili republikę. W momencie obalenia ostatniego króla Rzym dysponował rozległym (jak na miasto-państwo) terytorium, silną armią, szerokimi kontaktami handlowymi i dyplomatycznymi, nie tylko z sąsiednimi miastami latyńskimi, ale również z miastami etruskimi, greckimi koloniami na południu Półwyspu Apenińskiego oraz z odległą Kartaginą .

Ustrój

Władza w republice rzymskiej była podzielona między lud, senat i urzędników:

• najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych – zebrań całego ludu. Te różnego rodzaju zgromadzenia to komicja trybusowe (comitia tributa), komicja centurialne (comitia centuriata), komicja kurialne (comitia curiata) i concilium plebis czyli "zgromadzenie plebejskie".
• najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat .
• władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy (magistratus) o ograniczonych kompetencjach i kadencji.

Urzędnicy dzielili się na zwyczajnych (ordinarii), regularnie wybieranych na kadencyjne urzędy:

Drogi rzymskie w Italii

Droga Hannibala w czasie II wojny punickiej

Ruiny Kartaginy

Gajusz Juliusz Cezar

Marek Juniusz Brutus

• konsulowie - było ich dwóch, dowódcy armii. Najwyżsi urzędnicy rzymscy, zostawali namiestnikami najważniejszych prowincji. Posiadali inicjatywę ustawodawczą.
• pretorzy - prowadzili nadzór nad sądownictwem, sędziowie.
• cenzorzy - Powoływani na 1,5 roku co 5 lat. Prowadzili spis ludności (status majątkowy, liczba dzieci) oraz sporządzali listy senatorów. Dbali o budżet Rzymu oraz stali na straży moralności obywateli.
• edylowie plebejscy i kurulni - zajmowali się porządkiem publicznym (np. sprzątanie ulic), organizowali także igrzyska oraz rozdawali zboże. Sprawowali swój urząd przez rok.
• trybuni ludowi - ochraniali prawa plebejuszy. Wprowadzenie urzędu trybuna ludowego było wielkim ich sukcesem.
• kwestorzy - zajmowali się zbieraniem podatków. Sprawowali swój urząd przez rok.

oraz na nadzwyczajnych (extraordinarii), powoływanych w specjalnych okolicznościach:

• interrex
• dyktator
• dowódca jazdy (magister equitum)
• prefekt miasta (praefectus urbi)

Społeczeństwo czasów republiki

Społeczeństwo rzymskie okresu republiki dzieliło się początkowo na dwa stany: patrycjuszy i plebejuszy . Cała historia V i IV w. p.n.e. da się podsumować jako okres walk między patrycjuszami (dziedziczna elita, której pochodzenie nie jest całkiem jasne) a plebejuszami (resztą ludności Rzymu) o równouprawnienie polityczne i cywilne. W 494 p.n.e. została ustanowiona funkcja trybuna ludowego dla ochrony plebejuszy przed nadużyciami patrycjuszy i miała miejsce pierwsza secesja (bunt) plebejuszy , zaś w 449 p.n.e. – druga. W 367 p.n.e. wybrano pierwszego konsula plebejskiego . Za koniec konfliktu można uznać rok 287 p.n.e. , w którym plebejusze uzyskali prawo stanowienia ustaw na swoich zgromadzeniach. W II w. p.n.e. ukonstytuował się nowy stan – ekwici . W hierarchii znajdował się on na drugim miejscu, to jest między patrycjuszami, a plebejuszami. Terminem ekwici ( łac . equites – jeźdźcy) określano początkowo najbogatszą część pierwszej klasy majątkowej według podziału Serwiusza Tuliusza . Z czasem zaczęto do niej zaliczać również osoby z niższych klas i spoza kręgów arystokracji, które dorobiły się odpowiedniego majątku. Ekwici czerpali zyski z eksploatacji prowincji , co zagrażało interesom arystokracji. Dlatego też w II w. przed Chr. doszło do poważnego konfliktu między ekwitami a arystokracją . Konflikt ten zaważył mocno na końcowych dziejach republiki. Ukształtowanie się stanu ekwickiego było następstwem poważnych przemian społecznych i gospodarczych w państwie. Obrazu dopełniają niewolnicy , których początkowo było niewielu. Wynikało to ze struktury społeczeństwa, którego podstawę stanowili chłopi żyjący z własnej pracy na roli. Dopiero w okresie wielkich podbojów w III - II w. przed Chr. niewolnictwo stało się masowe.

Podbój Italii

Konflikt wewnętrzny między dwiema grupami obywateli nie był jedynym problemem rzymskiej republiki. W 486 p.n.e. rozpoczęła się trwająca około 50 lat wojna Rzymu z Etruskami i Wolskami . Był to początek wojen, podczas których Rzym opanował środkową Italię. W 390 p.n.e. Rzym przeżył najazd Galów , którzy złupili miasto. Obronił się tylko Kapitol . Po tym wypadku zdecydowano się zaopatrzyć miasto w nowe mury obronne, których budowę zaczęto w 378 p.n.e. ( mury serwiańskie ). Najazd Galów na Italię bardzo osłabił Etrusków, którzy po wielu latach wojen ulegli miastu znad Tybru . Podobny los spotkał inne ludy Italii.W 275 p.n.e. Rzym zajął Tarent . Tarentowi nie pomogła nawet interwencja Pyrrusa , króla Epiru (zobacz: wojna Rzymu z Tarentem i Pyrrusem ). Podbicie Wolsynie w 264 r. p.n.e. zakończyło ekspansję miasta Rzym na Półwyspie Apenińskim.

Podbite ludy musiały stać się sprzymierzeńcami Rzymu i wspierać miasto znad Tybru własnymi wojskami. Część zdobytych ziem zasiedlano kolonistami (Rzymianami lub sprzymierzeńcami), resztę pozostawiano dotychczasowym właścicielom. By ułatwić sobie kontrolę nad półwyspem, Rzymianie rozpoczęli budowę swoich słynnych dróg . Pierwszą była via Appia , której budowę rozpoczęto w 312 p.n.e. Wtedy też powstał pierwszy rzymski akwedukt .

Bardzo charakterystyczny element rzymskiej kultury – walki gladiatorów – pojawił się w 264 p.n.e.

Wojny punickie

W tym samym roku zaczął się nowy okres w dziejach Rzymu. Spór między nadtybrzańską republiką a Kartaginą , wówczas największą potęgą morską w zachodniej części Morza Śródziemnego , o wpływy na Sycylii przekształcił się w zbrojny konflikt. I wojna punicka ( łac. punicus – kartagiński) trwała 23 lata. Mimo ciężkich strat Rzymianie złamali morską potęgę Kartaginy, a sporna wyspa stała się pierwszą prowincją Rzymu. Tym samym miasto Romulusa wykroczyło poza Italię, by przez kolejne 350 lat nieustannie podbijać nowe krainy.

Pierwsze podboje pozaitalskie były odpowiedzią na napaści. Galowie znad Padu narazili się najazdami na Italię, a iliryjscy piraci atakowaniem rzymskich kupców. Po ich pobiciu Rzymianie musieli stawić czoła kartagińskiemu wodzowi Hannibalowi , który w 218 p.n.e. wkroczył do Italii zaczynając II wojnę punicką . Przez 14 lat wojska Hannibala przebywały w Italii i mimo kilku wielkich zwycięstw (m.in. nad Jeziorem Trazymeńskim w 217 p.n.e. i pod Kannami w 216 p.n.e. ) nie zdołały złamać Rzymu, który przeniósł wojnę na terytorium Kartaginy. W 202 p.n.e. pod Zamą Scypion Afrykański pobił Hannibala. Kartagina przegrała wojnę i musiała zrzec się większości swych ziem, m.in. Hiszpanii . Rzym stał się pierwszą potęgą świata śródziemnomorskiego. Swój mocarstwowy status potwierdził już w 197 p.n.e. , masakrując pod Kynoskefalaj w Tesalii armię macedońską. Siedem lat później pod Magnezją w Azji Mniejszej rzymskie legiony pokonały wojska Seleucydów , pierwszej potęgi świata helleńskiego, udowadniając, że są najlepszą armią na świecie.

Narodziny imperium i początki kryzysu

Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W 146 p.n.e. ostatecznie podbite zostały Kartagina i Grecja . W 133 p.n.e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto Numancja stawiające przez wiele lat opór legionom znad Tybru. W 121 p.n.e. Rzymianie opanowali południową Galię , dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 p.n.e. graniczącą z Egiptem Cyrenajkę .

Sukcesy te zwiększyły zamożność wyższych klas społecznych, które nabywały wielkie majątki ziemskie. Pracowali w nich niewolnicy napływający tysiącami dzięki sukcesom rzymskich legionów. Ich praca zastępowała działalność drobnych posiadaczy ziemskich, którzy tworzyli trzon armii. Przebywając długo na wojnach w odległych krajach, tracili swoje ziemie na rzecz wielkich posiadaczy ziemskich. Ubywało więc średniozamożnych Rzymian, co fatalnie wpływało na liczbę dostępnych rekrutów, ze względu na obowiązujący cenzus majątkowy przy naborze do armii. Gdy większość społeczeństwa ubożała, bogaci Rzymianie zaczęli naśladować próżniaczy i zbytkowny styl życia wielkich centrów świata hellenistycznego. Rosnąca przepaść między biednymi i bogatymi wywołała ostry konflikt społeczny. By uzdrowić sytuację, jeden z trybunów, Tyberiusz Grakchus , zaproponował w 133 p.n.e. reformę agrarną, która przewidywała rozdanie ubogim państwowej ziemi, którą zagarnęli bogaci. Pomysł spotkał się z silnym oporem. Grakchus został zamordowany. 10 lat później korzystne dla ubogich reformy próbował wprowadzić jego brat Gajusz Grakchus , ale podzielił los Tyberiusza. Pod koniec II w. p.n.e. Mariusz przekształcił armię obywatelską, która coraz bardziej cierpiała na brak rekrutów, w armię zawodową, w której mogli służyć również najbiedniejsi ( proletariusze ). Tak zreformowana armia pobiła w 103 i 102 p.n.e. germańskie plemiona Teutonów i Cymbrów , które najechały Galię. Z pewnością nikt się wtedy nie spodziewał, że reforma Mariusza przywiedzie republikę do upadku.

Koniec republiki

W 91 p.n.e. zbuntowali się italijscy sprzymierzeńcy Rzymu. Po trzech latach walk bunt został stłumiony, ale kraj pogrążył się w wojnie domowej między dwoma rzymskimi wodzami Mariuszem i Sullą . Ich zawodowe armie walczyły już dla swoich wodzów (i łupów rzecz jasna), a nie dla republiki, jak armia obywatelska. Obaj mordowali bez litości zwolenników konkurenta (zobacz: proskrypcja ). Kresu wojnie nie położyła śmierć Mariusza w 86 p.n.e. Pięć lat później zwycięski Sulla został dożywotnim dyktatorem. Próbował on zreformować Senat i przywrócić starożytne cnoty. Jego zamierzenia się nie powiodły. W 79 p.n.e. zrzekł się dyktatury i wkrótce potem zmarł. Kraj jednak pogrążony był w wojnach. W Hiszpanii wciąż walczyli przeciwnicy Sulli (zobacz: wojna Rzymu z Sertoriuszem ). Na wschodzie trwały wojny z Mitrydatesem , a w 73 p.n.e. w Italii wybuchło wielkie powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa . Po wielkich sukcesach na wschodzie (m.in. ostateczne pokonanie Mitrydatesa, zajęcie Syrii ) na pierwszą postać w republice wyrósł Pompejusz . Nie był jednak na tyle silny, by rządzić samemu. W 60 p.n.e. powstał pierwszy triumwirat : Pompejusz , Juliusz Cezar i Krassus podzielili się władzą w kraju, zachowując jednak całą fasadę republikańskiego ustroju. Triumwirat przetrwał do śmierci Krassusa pod Karrami w 53 p.n.e. Cezar, który w latach 58 - 52 p.n.e. podbił Galię, i Pompejusz zostali sami. W 50 p.n.e. Cezar mimo senackiego zakazu wkroczył do kontrolowanej przez zwolenników Pompejusza Italii (zobacz: Rubikon ). Wojna między dwoma wielkimi wodzami objęła całe imperium. W 48 p.n.e. pod Farsalos w Grecji zwyciężył Cezar. Cała władza znalazła się w rękach jednego człowieka.

15 marca 44 p.n.e. przerażeni wizją powrotu monarchii spiskowcy, pod wodzą Marka Brutusa i Gajusza Kasjusza Longinusa zasztyletowali Cezara. Nie zdołali jednak przywrócić republiki, gdyż przeciwko nim stanęli dwaj najbliżsi współpracownicy Cezara Marek Antoniusz i Marek Lepidus oraz jego adoptowany syn i spadkobierca – Cezar Oktawian , którzy utworzyli drugi triumwirat . W 42 p.n.e. pod Filippi w Macedonii zabójcy zdobywcy Galii zostali pokonani.

Wkrótce potem Lepidus został odsunięty z triumwiratu, a imperium zostało podzielone na dwie części (Oktawian rządził na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie). Podział nie mógł jednak trwać wiecznie. Terytorialne nadania Antoniusza dla synów jego kochanki, królowej Egiptu Kleopatry , stały się dla Oktawiana pretekstem do wypowiedzenia jej wojny. We wrześniu 31 p.n.e. w bitwie morskiej pod Akcjum flota Oktawiana pokonała flotę Antoniusza i Kleopatry . W następnym roku Oktawian przybył do Egiptu . Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a następca Cezara przyłączył Egipt do imperium. Trzy lata później senat nadał mu tytuł augustus (boski). Tak narodziło się Imperium Romanum .

Zobacz też

• architektura starożytnego Rzymu
• Lucjusz Kwintus Cincinnatus
• prawo rzymskie
• miasto Rzym
• prowincje rzymskie

Bibliografia

• Maria Jaczynowska , Historia starożytnego Rzymu, PWN, 1986 r.,

Linki zewnętrzne

• Imperium Romanum - strona o Starożytnym Rzymie