Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Powstanie styczniowe

Powstanie styczniowe

Powstanie styczniowe
wojna polsko-rosyjska

Artur Grottger , Bitwa, grafika z cyklu Polonia, 1863
Data 22 stycznia 186311 kwietnia 1864 [1]
Wynikzwycięstwo Imperium Rosyjskiego
Terytorium Królestwo Polskie , ziemie zabrane
Strony konfliktu
Powstańcy styczniowi
Imperium Rosyjskie
Siły
ok. 200 tys. żołnierzyok. 405 tys. żołnierzy
Straty
szacowane 10 tys. do 20 tys. [2]
Powstanie styczniowe

Ciołków - Szydłowiec - Lubartów - Węgrów - Rawa - Siemiatycze - Słupcza - Miechów - Krzywosądz - Dobra - Małogoszcz - Staszów - Nowa Wieś (I) - Mrzygłód - Nagoszewo - Pieskowa Skała - Skała - Chroberz - Grochowiska - Igołomia - Krasnobród - Praszka - Buda Zaborowska - Borowe Młyny - Ginietyny - Nowa Wieś (II) - Pyzdry - Stok - Kobylanka - Krzykawka - Birże - Ignacew (I) - Huta Krzeszowska - Horki - Salicha - Chruślina (I) - Ignacew (II) - Lututów - Ossa - Góry - Komorów - Świerże - Chruślina (II) - Depułtycze - Żyrzyn - Złoczew - Fajsławice - Sędziejowice - Panasówka - Batorz - Mełchów - Łążek - Rybnica - Opatów (I) - Brody - Sprowa - Mierzwin - Huta Szczeceńska - Janik - Iłża - Opatów (II)

Herb powstańczy: Polska ( Orzeł Biały ), Litwa ( Pogoń ) i Ukraina ( Michał Archanioł )
Obraz z okresu manifestacji patriotycznych, upamiętniający unię polsko-litewską
Wojsko rosyjskie strzela do manifestantów w Warszawie 8 kwietnia 1861
Biwak armii rosyjskiej w czasie stanu wojennego w Warszawie, 1861 r
Zamknięcie kościołów, grafika Artura Grottgera z cyklu Warszawa I 1861
Branka 1863
Powstańcy styczniowi
Żołnierze rosyjscy z czasów powstania styczniowego
" Żuawi śmierci " – rysunek K.  Sariusz Wolski na podstawie fotografii.
Polonia – Rok 1863, obraz Jana Matejki z 1864
Scena z powstania styczniowego, obraz Tadeusza Ajdukiewicza z 1875
Chorągiew powstańców styczniowych
Żołnierz rosyjski z 1862
Świadectwo wygnania Franciszkanów z klasztoru w Radomsku za pomoc powstańcom

Powstanie styczniowe ( 18631864 ) – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu , ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy , spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu , wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 w byłym Wielkim Księstwie Litewskim , trwało do jesieni 1864 [3]; zasięgiem objęło tylko zabór rosyjski : Królestwo Polskie oraz ziemie zabraneLitwę , Białoruś i część Ukrainy ; było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej ; miało charakter wojny partyzanckiej , w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek , mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych , ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię , a ok. 10 tys. wyemigrowało [4]; Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela ; po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej ; w 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet , w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską , w latach 18691870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w 1874 zniesiono urząd namiestnika , w 1886 zlikwidowano Bank Polski ; skasowano wszystkie klasztory w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich ; po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej ; powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach uwłaszczenia chłopów ; pozostawiło trwały ślad w literaturze ( Orzeszkowa Nad Niemnem , Dąbrowska Noce i dnie ) i sztuce polskiej ( GrottgerPolonia i Lithuania, MatejkoPolonia) XIX i XX wieku w kraju, na Litwie i na Białorusi.

Spis treści

Geneza powstania

Organizacje spiskowe

Przegrana Rosji w wojnie krymskiej odsłoniła jej wewnętrzną słabość. Skłoniło to cara Aleksandra II Romanowa do przeprowadzenia pewnych reform ustrojowych.

Polacy odczytali to jako objaw słabości rosyjskiego samodzierżawia i rozpoczęli przygotowania do wybuchu nowego powstania. Pierwsze polskie organizacje spiskowe powstawały na terenie prowincji zabranych już od początku 1856 . Na Uniwersytecie Kijowskim utworzono tzw. 'Ogół', z którego wyłonił się bardziej zakonspirowany Związek Trojnicki . Związek szukał kontaktów z młodzieżą na terenach wszystkich trzech zaborów i opowiadał się za powstaniem. Drugim ośrodkiem, w którym rozwinęły się polskie organizacje konspiracyjne był Petersburg . Najważniejszą komórkę konspiracyjną powołali tam oficerowie studiujący w Akademii Sztabu Generalnego. Koło Oficerów Polskich w Petersburgu założył Zygmunt Sierakowski . Po jego odejściu, kierownictwo przejął Jarosław Dąbrowski . W 1857 powstała w Warszawie Akademia Medyko-Chirurgiczna i od razu wśród jej studentów zaczęły tworzyć się konspiracyjne kółka młodzieżowe. Kółka takie powstały też w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych . W maju 1858 do Warszawy przybył z Kijowa Narcyz Jankowski , który założył w środowisku akademickim klika tajnych kółek, a następnie zaczął je integrować i prowadzić potajemne szkolenia wojskowe. W 1859 zebrała się kapituła organizacji Czerwonych , przygotowując plany wybuchu powstania. W 1861 dzięki staraniom Ludwika Mierosławskiego założono w Genui Polską Szkołę Wojskową , przeniesioną w później do Cuneo , a jej przeszło 200 słuchaczy miało stanowić kadry powstania [5].

Manifestacje patriotyczne i żałoba narodowa

11 czerwca 1860 w Warszawie odbyła się pierwsza od 30 lat wielka manifestacja patriotyczna zorganizowana w związku z pogrzebem wdowy po bohaterze powstania listopadowego generale Józefie Sowińskim .

W październiku 1860 w czasie warszawskiego zjazdu monarchów przeszkodzono iluminacjom i balom towarzyszącym konferencji, a na przedstawieniu galowym w Teatrze Wielkim fotele oblano cuchnącym płynem. Akcją tą kierował Franciszek Godlewski .

29 listopada 1860, w rocznicę Nocy Listopadowej zorganizowano kolejną wielką manifestację i odśpiewano pieśń skomponowaną niegdyś przez Alojzego Felińskiego na cześć cara Aleksandra I , zmieniając jej refren na: Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie. Irytującą władze rosyjskie pieśń śpiewano następnie przy okazji wszystkich manifestacji. Wobec nasilających się wystąpień ludności Warszawy, car Aleksander II zdecydowany był zastosować najsurowsze represje i w wypadku większych demonstracji ulicznych miasto miało zostać zbombardowane z Cytadeli .

25 lutego 1861 wojsko rosyjskie rozpędziło demonstrację przeprowadzoną w 30 rocznicę bitwy o Olszynkę Grochowską .

27 lutego na Krakowskim Przedmieściu od salwy rosyjskiej padło pięciu manifestantów. Wydarzenia te skłoniły obradujące na Zamku Królewskim Towarzystwo Rolnicze do przyjęcia uchwały o uwłaszczeniu chłopów. Zbulwersowane tymi wydarzeniami mieszczaństwo warszawskie utworzyło Delegację Miejską , pod przewodnictwem bankiera Leopolda Kronenberga , która złożyła adres do cara, w którym domagano się poszanowania wolności obywateli Królestwa Polskiego .

2 marca pogrzeb pięciu poległych na Cmentarzu Powązkowskim przeistoczył się w wielką manifestację solidarności wszystkich stanów Królestwa. Wydarzenia w Warszawie odbiły się szerokim echem na prowincji. W wielu miastach ludność przepędziła skorumpowanych urzędników, na co władze nie zawsze mogły reagować, gdyż wojska ściągnięte zostały z prowincji do Warszawy. Organizowano demonstracje i nabożeństwa żałobne za pomordowanych. Chłopi zaprzestali odrabiania pańszczyzny .

Dla pacyfikacji nastrojów car Aleksander II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa. Reaktywowano wówczas Radę Stanu , utworzono kierowaną przez Aleksandra Wielopolskiego Komisję Rządową Wyznań i Oświaty, spolonizowano administrację. Były to posunięcia czysto taktyczne, obliczone na opóźnienie wybuchu powstania poprzez pozyskanie dla idei reform części społeczeństwa polskiego.

Już 8 kwietnia na Placu Zamkowym Rosjanie pokazali swoje prawdziwe intencje, gdy ostrzelali bezbronny tłum. Zginęło 100 osób a kilkaset zostało rannych[6]. Pod koniec maja 1861 zmarł na apopleksję namiestnik Królestwa Polskiego gen. Michaił Gorczakow – jego następcą został Nikołaj Suchozanet , który wprowadził jeszcze większe represje. Można było zostać aresztowanym nawet za noszenie stroju narodowego lub śpiewanie pieśni patriotycznych. We wrześniu 1861 odbyły się w Królestwie wybory samorządowe. Przejściowe złagodzenie przez władze represji na okres wyborów przyniosło zwiększenie fali demonstracji patriotycznych. Organizowano je w wielu miejscowościach Królestwa, Litwy, Rusi , Galicji .

10 października , w 448 rocznicę podpisania unii horodelskiej , zorganizowano demonstrację w Horodle , w której wzięły udział tłumy zgromadzone na obu brzegach Bugu . W tym samym dniu z udziałem wielu tysięcy ludzi odbył się w Warszawie demonstracyjny pogrzeb arcybiskupa warszawskiego Antoniego Melchiora Fijałkowskiego .

Po serii krwawo stłumionych manifestacji patriotycznych w roku 1861 , kościół katolicki ogłosił żałobę narodową.

Stan wojenny w Królestwie Polskim

W celu spacyfikowania Królestwa Polskiego nowy rosyjski namiestnik gen. Karol hr. Lambert 14 października 1861 wprowadził stan wojenny .

15 października , mimo zakazów warszawiacy wzięli udział w obchodach rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki , co skończyło się rozbiciem manifestacji przez wojsko rosyjskie i porywaniem ludzi z kościołów. Wojska rosyjskie dowodzone przez wojskowego generał-gubernatora warszawskiego Aleksandra Daniłowicza Gerstenzweiga dokonały pacyfikacji ludności cywilnej zebranej w katedrze św. Jana w Warszawie [7]. Na znak protestu przeciwko aresztowaniu 1878 wiernych w katedrze warszawskiej, do której wtargnęło wojsko, administratorzy diecezji nakazali zamknięcie wszystkich kościołów i kaplic w Warszawie. 17 października 1861 Apollo Korzeniowski zawiązał Komitet Miejski , który zajął się przygotowaniem wybuchu powstania. Hrabia Lambert ugiął się przed tym oporem i uwolnił większość zatrzymanych. Po kilku dniach Lambert podał się do dymisji, a nowym namiestnikiem został gen. Aleksandr Lüders .

W latach 1861 - 1862 w Królestwie Polskim Polacy coraz bardziej domagali się reform agrarnych, demokratyzacji władzy i niezawisłości państwa od Rosji. W tej sytuacji radykalne ugrupowanie patriotyczne, zwane czerwonymi , opowiadało się za podjęciem otwartej walki i przystąpiło do przygotowywania powstania. W końcu 1862 r. konspiracja czerwonych obejmowała ok. 20-25 tys. członków i planowała przeprowadzenie insurekcji wiosną 1863 r. Spiskiem kierował Komitet Centralny Narodowy , pod przewodnictwem gen. Jarosława Dąbrowskiego .

Odrębnie rozwijała się niepodległościowa konspiracja, grupująca ziemiaństwo, arystokrację i bogate warstwy mieszczaństwa, zwana obozem białych .

Korzystając ze struktur Towarzystwa Rolniczego utworzyli oni sieć swych placówek w całym Królestwie Polskim, a także na Litwie i Ukrainie. Ich program różnił się od programu czerwonych praktycznie tylko tym, że postulowali uwłaszczenie chłopów za wysokim odszkodowaniem i odsunięciem powstania na dalsze lata.

W ostatnich dniach 1862 francuska policja polityczna działając w porozumieniu z Andriejem von Budbergiem aresztowała w 1862 powracających z Londynu emisariuszy Komitetu Centralnego Narodowego . Francuzi przekazali Budbergowi dokładny wykaz osób i objętych siecią konspiracji pułków nad Wisłą oraz opis dróg przerzutów broni zza granicy. 3 stycznia 1863 Komitet Centralny Narodowy w składzie: Oskar Awejde , Józef Kajetan Janowski , Jan Maykowski , ks. Karol Mikoszewski , Zygmunt Padlewski pod wpływem Stefana Bobrowskiego podjął decyzję o wybuchu powstania z chwilą ogłoszenia branki [8].

Branka

Μargrabia Aleksander Wielopolski , jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego od czerwca 1862 r., był świadom istnienia niepodległościowych ruchów w kraju i upatrując szansę porozumienia się z obozem białych, zrealizował część zgłaszanych żądań polskiego społeczeństwa. Wprowadził mianowicie nową ustawę szkolną, przymusowe oczynszowanie chłopów i równe prawa dla ludności żydowskiej.

Z drugiej strony, by sparaliżować działalność organizacji spiskowych, zarządził w połowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobór do wojska rosyjskiego (tzw. brankę ). Przygotowane zostały w tym celu imienne listy, obejmujące 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych.

Przebieg powstania

Wybuch

W styczniu 1863 w Królestwie Polskim stacjonowała 100 tysięczna armia rosyjska . Pod rozkazami jej dowódcy gen. Eduarda Andriejewicza Ramsaya pozostawało 5 dywizji piechoty, w tym gwardyjska, 1 dywizja jazdy, sześć brygad artylerii (176 dział), 9 pułków kozackich i oddziały pomocnicze[9]. Zamierzona "branka" do wojska została jednakże zbojkotowana i 22 stycznia[10] wybuchło zbrojne powstanie ogłoszone manifestem przez Komitet Centralny Narodowy , który wyłonił Tymczasowy Rząd Narodowy , pod kierownictwem Stefana Bobrowskiego . KCN dekretami uwłaszczył chłopów i obiecał ziemię bezrolnym uczestniczącym w walce. Przed 22 stycznia Komitet Centralny mianował sześciu wojewódzkich naczelników wojskowych, którym od chwili wybuchu powstania miały podlegać wszystkie władze lokalne. Naczelnikiem województwa krakowskiego został Apolinary Kurowski , kaliskiego Józef Grekowicz , mazowieckiego Zygmunt Padlewski , płockiego Kazimierz Konrad Błaszczyński , podlaskiego Walenty Lewandowski , sandomierskiego Marian Langiewicz [11].

Planowane przez czerwonych na wiosnę powstanie zostało więc znacznie przyspieszone, nie było jeszcze należycie przygotowane, powstańcom brakowało broni i amunicji, kierownictwo powstania było niejednolite i skłócone.

W reakcji na wybuch powstania wielki książę Konstanty Mikołajewicz Romanow przywrócił stan wojenny, zawieszony w drugiej połowie 1862 roku, reaktywował naczelników wojennych, uprawnionych do powoływania sądów wojenno-polowych, działających w trybie "skróconym", zatwierdzających wydawane przez nie wyroki śmierci[12]. Wydał rozkaz koncentracji mniejszych garnizonów rosyjskich, tak by załoga żadnego nie była mniejsza niż 2 bataliony piechoty. Zamierzano w ten sposób uniknąć dalszych ataków na zbyt słabe posterunki rosyjskie, by później móc sformować kolumny ruchome, które miały przejść do działań ofensywnych przeciwko powstańcom.

W czasie tej operacji wojska carskie opuściły 14 miast powiatowych (na 39). Powstańcom udało się skutecznie zakłócić łączność. Dopiero 1 lutego przywrócono komunikację na linii Kolei Warszawsko-Petersburskiej [13].

Walki

W pierwszych dniach powstania powstańcy uderzyli na rosyjskie garnizony w województwach: podlaskim, augustowskim, płockim, lubelskim i radomskim. Wystąpienia powstańcze 21 - 25 stycznia miały miejsca m.in. w Małkini , Stelmachowie, Sokołowie , Łukowie , Białej Podlaskiej , Kodniu, Łomazach, Hrubieszowie , Kraśniku , Szydłowcu , Suchedniowie , Bodzentynie . Jednak większość ataków, m.in. z powodu słabego uzbrojenia, została odparta, a powstańcy zaczęli organizować obozy, w których szkolono ochotników.

W Węgrowie Jan Matliński i Władysław Jabłonowski zebrali 3500 żołnierzy, w Siemiatyczach Władysław Cichorski zgromadził 3000 ludzi, obóz Apolinarego Kurowskiego w Ojcowie liczył 2500 żołnierzy, w Wąchocku Marian Langiewicz zebrał 1400 żołnierzy, w Janowie Roman Rogiński zgromadził 1000 ludzi. Od kilkuset do tysiąca ludzi liczył oddział Józefa Konstantego Ramotowskiego "Wawra" działający w północno-wschodniej Polsce ( ŁomżaAugustów ).

Józef Oxiński w Uniejowie dysponował 250 żołnierzami, podobne liczebnie oddziały mieli Władysław Kononowicz , Władysław Stroynowski, Józef Sawicki, Kazimierz Mielęcki , Antoni Zdanowicz.

Po serii starć na początku powstania wojskom powstańczym udało się opanować szosę brzeską i linię kolei petersburskiej , przerywając tym samym łączność Królestwa Polskiego z cesarstwem rosyjskim .

Rząd Tymczasowy ( Oskar Awejde , Narcyz Jankowski , Jan Maykowski i Karol Mikoszewski ) początkowo przewidywał, iż wodzem powstania zostanie operujący w województwie płockim Zygmunt Padlewski , jednak niepowodzenia tego ostatniego spowodowały, że dyktatorem powstania mianowano przebywającego w Paryżu Ludwika Mierosławskiego ( 26 stycznia ).

W tym czasie ukazywały się powstańcze pisma Strażnica i Wiadomości z Pola Bitwy. W instrukcjach dla powstańczych oddziałów zalecano, by unikać walk z większymi jednostkami nieprzyjaciela, nakazywano utrudnianie komunikacji oraz odbijanie jeńców i rekrutów. Bobrowski, w celu rozszerzenia zasięgu powstania, ogłosił odezwy Do braci Litwinów i Do braci Rusinów, w których wzywał do powszechnej insurekcji. Na Wołyniu operował oddział kawalerii Edmunda Różyckiego , skutecznie nękając podjazdami tamtejszy korpus rosyjski. Powstanie uzyskało trwały punkt oparcia na żytomierszczyznie .

17 lutego Mierosławski przekroczył granicę zaboru rosyjskiego, jednak po dwóch przegranych potyczkach jego oddziału pod Krzywosądzem i Nową Wsią wrócił do Paryża. Ponownie wrócił do Polski po dwóch tygodniach, lecz nie utrzymał już stanowiska dyktatora powstania.

Po kilku tygodniach – w marcu – do powstania przyłączyli się "biali", przejmując zresztą w krótkim czasie kierownictwo powstania. Stało się to po śmierci przywódców "czerwonych" Stefana Bobrowskiego (w pojedynku) i Zygmunta Padlewskiego , rozstrzelanego przez Rosjan. Od kwietnia wojskami powstańczymi kierowali kolejno gen. Ludwik Mierosławski oraz dyktatorzy powstania gen. Marian Langiewicz i Romuald Traugutt .

Ogromna większość polskich urzędników administracji Królestwa Polskiego wykonywała potajemnie rozkazy Rządu Narodowego. 9 czerwca 1863 , w biały dzień, polski personel Banku Polskiego na placu Bankowym w Warszawie przekazał powstańcom, dowodzonym przez Aleksandra Waszkowskiego depozyty Kasy Głównej Królestwa w wysokości 3,6 miliona złotych , 500 tysięcy rubli i wielu listów zastawnych.

19 września 1863 dokonano nieudanego zamachu , na namiestnika Królestwa Polskiego gen. Fiodora Berga z inspiracji członka Rządu Narodowego i naczelnika wojskowego miasta stołecznego Warszawy Ignacego Chmieleńskiego [14].

Władze i administracja

Władze powstańcze uznały, że powstało "tajemne" państwo polskie w granicach Rzeczypospolitej sprzed rozbiorów .

23 marca 1863 Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił opracowany wcześniej Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Akt ten przywracał (z małymi zmianami) podział administracyjno-terytorialny Królestwa Polskiego z 1816 roku na 8 województw i 39 powiatów.

Na czele zarządu cywilnego województwa postawiono mianowanych przez Rząd Narodowy naczelników cywilnych. Do ich kompetencji należało: wykonywanie aktów rządowych, ściąganie podatków w województwie, administracja miast, czuwanie nad opinią publiczną, opieka nad rodzinami powstańców, utworzenie i utrzymywanie poczty obywatelskiej, przygotowanie i dostarczanie prowiantu i zaopatrzenia dla walczących oddziałów.

Naczelnicy cywilni województwa mianowali naczelników powiatowych, wykonujących ich rozkazy. Do ich obowiązków należało prowadzenie list osób opodatkowanych podatkiem narodowym, kontrola skarbowa, prowadzenie spisu gmin, w których ogłoszono uwłaszczenie, dystrybucja dostaw wojennych, prowadzenie list osób wrogo nastawionych do powstania, utworzenie i utrzymywanie stałej komunikacji powstańczej w powiecie. W każdym powiecie tworzono Komitet Pomocniczy do spraw skarbu i dostaw dla wojska, na którego czele stał naczelnik powiatowy, z którego inicjatywy powoływano też Komitet Niewiast Polskich, sprawujący opiekę nad rodzinami powstańców.

Powołano naczelników miast, stojących na czele zarządu miejskiego, mianowanych przez naczelników cywilnych województw a pozostających pod rozkazami naczelników powiatów (z wyjątkiem stolicy). W celu sprawowania kontroli nad wszystkimi organami władz w województwach powołano komisarzy rządowych.

22 czerwca 1863 Rząd Narodowy określił kompetencje komisarzy wojskowych. Do ich kompetencji należało rozstrzyganie sporów pomiędzy organami władz wosjkowych i cywilnych. Sprawy wojskowe pozostawiono wyłącznie naczelnikom wojennym. Dekret z 23 czerwca głosił, że władza wojskowa względem cywilnej jest wzywająca, a nie rozkazująca. Pośrednikami pomiędzy tymi władzami mieli być organizatorzy wojskowi w województwach, powiatach i okręgach.

2 czerwca 1863 Rząd Narodowy (czerwonych prawników) powołał w każdym powiecie i w Warszawie trybunały rewolucyjne, do sądzenia spraw politycznych. Wojskowi pozostający w służbie czynnej podlegali jednak tylko sądom wojennym.

Rząd Narodowy (wrześniowy) dekretem z 14 października 1863 roku zniósł urzędy wojewódzkich komisarzy rządowych, naczelników cywilnych i organizatorów wojskowych, powołując urząd komisarza pełnomocnego o niegraniczonej władzy cywilnej. Naczelnikom powiatowym podporządkowano wojskowych organizatorów powiatowych.

15 grudnia 1863 roku Rząd Narodowy (Romualda Traugutta) wydał dekret reorganizujący wojska narodowe. Zlikwidował podział terytorialny wojsk powstańczych na województwa i oddziały oraz naczelników wojskowych województw. Wprowadził podział armii na 4 korpusy, dzielące się na dywizje, pułki, bataliony i kompanie piechoty oraz dywizje, pułki i szwadrony kawalerii[15].

Tło międzynarodowe

Wybuch powstania styczniowego podważył rodzący się sojusz francusko -rosyjski. 29 stycznia 1863 Prusy zmobilizowały nad granicą Królestwa Kongresowego 4 korpusy wojska (połowę armii pruskiej). 8 lutego w Sankt Petersburgu podpisano rosyjsko-pruską konwencję Alvenslebena , zakładającą udzielanie sobie wzajemnej pomocy przez wojska rosyjskie i pruskie (na życzenie drugiej strony) w tłumieniu polskiego powstania. cesarz Francji Napoleon III Bonaparte potraktował to zbliżenie jako zerwanie porozumień rosyjsko-francuskich. Zwrócił się do cesarza Aleksandra II z odręcznym pismem, w którym zażądał przywrócenia Królestwu Polskiemu statusu konstytucyjnego z 1815 . O oparcie swych starań zwrócił się do ambasadora brytyjskiego . Jednocześnie za pośrednictwem cesarzowej Eugenii nawiązał negocjacje z ambasadorem austriackim Richardem Klemensem, księciem von Metternich-Winneburg . Zaproponował mu odbudowanie Polski pod berłem jednego z habsburskich arcyksiążąt . Austria odzyskałaby wtedy Śląsk i hegemonię w Niemczech , Włosi Wenecję , Francja zagarnęłaby lewy brzeg Renu .

Władze carskie zaleciły Francji nie wtrącanie się w kwestię polską, o ile życzy sobie ona zachować przyjaźń z Rosją. Rządy brytyjski i austriacki wyrażały gotowość dyplomatycznego popierania sprawy polskiej bez uciekania się do wojny. 15 lutego 1863 Napoleon III powiadomił przywódcę Hôtelu Lambert ks. Władysława Czartoryskiego , że powstanie polskie powinno trwać, bowiem sprawa polska staje się europejską. To skłoniło 16 lutego stronnictwo białych do poparcia insurekcji.

We Francji powstańcy zyskali sympatię środowisk katolickich , liberalno - masońskich , socjalistycznych . Zbierano składki na rzecz powstania, sprawa polska stała się jednym z tematów agitacji przedwyborczej w zmaganiach rządu francuskiego z opozycją. Uliczne wystąpienia antyrosyjskie tłumiła francuska policja.

Londyńscy demokraci zorganizowali wyprawę morską na pomoc polskim powstańcom. W nocy z 21 marca na 22 marca 1863 wyruszył z Londynu wynajęty parowiec Ward Jackson, wiozący na pokładzie 185 ochotników różnej narodowości, 2 działa, tysiące karabinów. Organizatorami wyprawy byli Giuseppe Mazzini , Aleksander Hercen , Nikołaj Piotrowicz Ogariow, w Danii wszedł na pokład Michał Bakunin . Wywiad rosyjski był o wszystkim od początku poinformowany, Flota Bałtycka postawiona została w stan pogotowia. Rząd szwedzki pod naciskiem Rosji internował statek w porcie Malmö .

W brytyjskiej Izbie Gmin , parlamencie włoskim w Turynie , nawet w Sejmie pruskim w Berlinie w czasie debat przeważały głosy przychylne dla sprawy polskiej, nie łączyło się to jednak z podejmowaniem konkretnych działań tych państw[16].

Wspólny nacisk mocarstw spowodował, że już na początku marca 1863 Otto von Bismarck i Aleksander Gorczakow zrezygnowali ze stosowania zapisów konwencji Alvenslebena. 17 kwietnia tego roku Wielka Brytania , Francja i Austria wystąpiły równocześnie z notami w sprawie polskiej w Sankt Petersburgu. Dyplomacji francuskiej udało się skłonić państwa-sygnatariuszy traktatów wiedeńskich do podobnego wystąpienia. Swoje noty wysłały: Szwecja , Dania , Królestwo Niderlandów , Hiszpania i Portugalia . Podobnie postąpiły Włochy i Imperium osmańskie .

Trzy mocarstwa przedstawiły 17 i 18 czerwca wspólny plan uregulowania kwestii polskiej. Tzw. sześć punktów, zakładało: amnestię, przedstawicielstwo narodowe, polską administrację, sądownictwo i szkolnictwo, swobodę wyznaniową, praworządny system poboru do wojska. Dla przeprowadzenia tych postulatów mocarstwa proponowały zwołanie kongresu sygnatariuszy traktatów wiedeńskich, a na czas jego trwania zamierzały narzucić stronom zawieszenie broni. Rząd Narodowy (Karola Majewskiego) zastrzegł, że postulaty te powinny być rozciągnięte także na ziemie zabrane , a nadzór nad wykonywaniem tych postanowień powinien być sprawowany przez międzynarodową komisję kontrolną.

Odrzucając to ultimatum Rosja ryzykowała wybuch wojny z koalicją brytyjsko-francusko-austriacką. Mimo to car odrzucił te warunki 7 lipca 1863 . Osamotniona przez swych sprzymierzeńców Francja 7 sierpnia podjęła decyzję o nie wszczynaniu działań zbrojnych przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Jeszcze 5 listopada 1863 Napoleon III postulował zwołanie konferencji międzynarodowej w związku z sytuacją w Polsce. W 1864 po wybuchu wojny o Szlezwik Austria ostatecznie powróciła do sojuszu państw zaborczych. 29 lutego tego roku władze austriackie proklamowały w Galicji stan oblężenia. 8 marca w Paryżu zawarto układ polsko- węgierski o jednoczesnych powstaniu zbrojnym przeciwko Austrii. Parafowali go: gen. György Klapka i Józef Ordęga. Romuald Traugutt zatwierdził go 7 kwietnia [17].

Upadek powstania i jego skutki

Powstanie objęło całe Królestwo, znaczną część Litwy oraz Wołyń i trwało z większą intensywnością ponad rok, a rozproszone oddziały partyzanckie walczyły jeszcze do jesieni. 21 lutego 1864 r. udało się Rosjanom rozbić w bitwie pod Opatowem polskie oddziały z Gór Świętokrzyskich , dowodzone przez Ludwika Topora-Zwierzdowskiego , a także partie operujące na Podlasiu . Do kwietnia walczyło zgrupowanie Józefa Hauke-Bosaka , a w Lubelskiem działał jeszcze, wycofawszy się z Grodzieńszczyzny, oddział dzielny, którym dowodził Walery Wróblewski . W Poznańskiem i w Galicji sformowały się nowe siły, lecz nie były one w stanie wejść do walki, ze względu na ścisłe obstawienie granic przez wojska pruskie i austriackie. Najdłużej, aż do wiosny 1865 r., walczył ostatni oddział powstańczy księdza generała Stanisława Brzóski na Podlasiu . Podczas powstania brał udział w bitwach pod Siemiatyczami , Woskrzennicami, Gręzówką , Włodawą , Sławatyczami i Fajsławicami . Ksiądz Brzóska po ujęciu został powieszony w Sokołowie Podlaskim .

Po początkowych sukcesach organizacyjnych, także wojskowych, powstańcy zaczęli jednak ulegać przeważającym siłom rosyjskim. Traugutt starał się wciągnąć do walk ludność chłopską, głosząc hasło działania "z ludem i przez lud". Faktycznie udział chłopów w oddziałach partyzanckich znacznie wtedy wzrósł. Lecz opuścili je oni, po ogłoszeniu 2 marca 1864 r. dekretu carskiego o uwłaszczeniu i przyznaniu chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię.

Powstanie ze względu na znaczną dysproporcję sił stron walczących przybrało formę wojny partyzanckiej . Stoczono 1229 rozproszonych potyczek i mniejszych bitew, w tym 956 w Kongresówce, 236 na Litwie, pozostałe na Białorusi i Ukrainie. Oddziały polskie unikały walnej bitwy, która mogła się zakończyć totalną porażką powstania. W wojskach powstańczych służyło łącznie ok. 200 000 ludzi, jednak jednocześnie w walkach brało udział ok. 30 tysięcy żołnierzy. Zginęło ok. 30 tys. uczestników. Nie nadeszła żadna pomoc z zagranicy, na jaką liczono, zwłaszcza z Francji . Mocarstwa zachodnie poprzestały na wydaniu bardzo ogólnych deklaracji dyplomatycznych, uważając polską insurekcję za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego. Jedynie papież Pius IX w swojej mowie tronowej z 24 kwietnia 1864 ostro wystąpił w obronie Polaków : sumienie mnie nagli, abym podniósł głos przeciwko potężnemu mocarzowi, którego kraje rozciągają się aż do bieguna... Monarcha ten prześladuje z dzikim okrucieństwem naród polski i podjął dzieło bezbożne wytępienia religii katolickiej w Polsce[18].

Działalność rosyjskich komisji śledczych doprowadziła wkrótce do rozbicia organizacji powstańczej. 5 sierpnia 1864 na stokach Cytadeli Warszawskiej zostali powieszeni członkowie władz Rządu Narodowego: Romuald Traugutt , Roman Żuliński , Józef Toczyski , Rafał Krajewski i Jan Jeziorański [19].

Rosjanie rozpoczęli represje natychmiast po stłumieniu powstania – wiele tysięcy ludzi przypłaciło życiem udział w powstaniu – zginęli podczas potyczek lub zostali zamordowani przez wojska rosyjskie (np. w dniu 23 grudnia 1863 r. – stracenie Z. Chmieleńskiego w Radomiu). Kilkadziesiąt tysięcy uczestników walk zesłano na Syberię . Władze rosyjskie przystąpiły też do wzmożonej rusyfikacji społeczeństwa polskiego, mającej na celu upodobnienie Kongresówki do innych prowincji Imperium Rosyjskiego. Już w 1867 zniesiono resztę autonomii Królestwa Polskiego, nazywanego odtąd Krajem Przywiślańskim .

Szczególnie krwawo Rosjanie rozprawili się z powstaniem na Litwie , którą terroryzowały egzekucje generał-gubernatora Michaiła Murawjowa "Wieszatiela" . Rozstrzelali bądź powiesili 700 osób, ok. 40 000 wysłano etapami na katorgę na Sybir. Skonfiskowano 1660 majątków szlacheckich, oddając je na licytację lub obdarowując nimi oficerów rosyjskich. W ramach represji miastom, które czynnie popierały powstanie odebrano prawa miejskie , powodując ich upadek, skasowano również wszystkie klasztory w Królestwie, które były głównymi ośrodkami polskiego oporu.

Epilogiem tego zrywu narodowego był wybuch powstania zabajkalskiego w czerwcu 1866 , zorganizowanego przez polskich zesłańców.

Weterani powstania w II Rzeczypospolitej

Nadanie Orderów Virtuti Militari żyjącym weteranom powstania styczniowego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego na stokach Cytadeli Warszawskiej 5 sierpnia 1921

21 stycznia 1919 roku Józef Piłsudski wydał rozkaz specjalny, na mocy którego weterani powstania styczniowego uzyskali uprawnienia żołnierzy Wojska Polskiego[20]. Mieli prawo do stałej pensji państwowej, noszenia specjalnych fioletowych mundurów i cieszyli się szczególnym szacunkiem społecznym[21]. Rozpoznawano ich wtedy na ulicy po czapkach rogatywkach ozdabianych srebrnym orłem lub biało-czerwoną kokardą, która podczas walk stała się ich najbardziej typowym atrybutem. Specjalna komisja przyznała w grudniu 1919 prawa weteranów 3644 osobom. Na warszawskiej Pradze uruchomiono dla nich specjalne, wzorowo prowadzone, schronisko św. Teresy. Sześćdziesiąt lat po wybuchu powstania żyło jeszcze 1970 weteranów, w 1924–1791, a w 1928–1350. Przed 70. rocznicą wybuchu powstania wszystkim żyjącym jeszcze wówczas 365 weteranom przyznany został ustanowiony w 1930 Krzyż Niepodległości ; 22 stycznia 1933 podczas uroczystych obchodów 70. rocznicy żyło ich jeszcze 258, a w 1938 już tylko 52; w obchodzonych wówczas uroczystościach 75. rocznicy powstania wzięło bezpośredni udział szesnastu z nich, a głos w ich imieniu zabrał Mamert Vandalli [22]. On też był najdłużej żyjącym weteranem, zmarł w Warszawie podczas okupacji niemieckiej w marcu 1942 . Innym znanym weteranem powstania był radomszczanin Telesfor Mickiewicz , który zmarł w 1935 r.

Dyktatorzy powstania

Bitwy i potyczki powstania styczniowego w Królestwie Kongresowym 1863-1864
Bitwy i potyczki powstania styczniowego na Litwie i Rusi 1863-1864

Ważniejsze bitwy

Mniejsze bitwy i potyczki

Galeria

Przypisy

  1. W nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 aresztowano Romualda Traugutta , ostatniego dyktatora powstania styczniowego.
  2. Rosjanie nigdy nie podali strat, po 1918 r. dwóch historyków: Artur Śliwiński , Szymon Askenazy niezależnie próbowali oszacować straty w Powstaniu otrzymując ok. 10 tys.
  3. Ostatni oddział powstańczy księdza generała Stanisława Brzóski utrzymał się na Podlasiu do wiosny 1865 .
  4. Trzeciakowski L., Ziemie polskie pod panowaniem państw zaborczych (1815–1918). Powstanie styczniowe, [w:] Dzieje Polski, red. Topolski J. , Warszawa 1975, s. 498.
  5. Stefan Kieniewicz , Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1987, s. 244
  6. Dokładna liczba ofiar jest nieznana i była utrzymana przez władze rosyjskie w tajemnicy aby nie wywoływać paniki. Niekiedy podaje się liczbę 200 ofiar śmiertelnych i kilku tysięcy rannych
  7. Stefan Kieniewicz , Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 93-95. Большой Русский Биографический Словарь
  8. Paweł Jasienica , Dwie drogi, Warszawa 1960, s. 151, 195-203.,
  9. Paweł Jasienica, op. cit, s. 208-209; Stefan Kieniewicz , Andrzej Zahorski , Władysław Zajewski , Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992, s. 352.
  10. do pierwszej akcji bojowej wiązanej z powstaniem doszło na dzień przed jego oficjalnym ogłoszeniem – 21 stycznia zbierający się w lasach pod Kraśnikiem poborowi opanowali pocztę wiezioną z Janowa do Lublina ; Mała Encyklopedia Wojskowa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967, Wydanie I, Tom 2
  11. Franciszka Ramotowska , Tajemne państwo polskie, t. I Warszawa 1999, s. 30.
  12. Franciszka Ramotowska , Tajemne państwo polskie, t. I Warszawa 1999, s. 63.
  13. Stefan Kieniewicz , Andrzej Zahorski , Władysław Zajewski , Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1992, s. 354; Archiwum Główne Akt Dawnych, przewodnik po zasobie t. II, Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 446
  14. Stefan Kieniewicz , Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 183-184.
  15. Franciszka Ramotowska , Władze administracji narodowej Powstania Styczniowego 1859-1864, w: Archiwum Główne Akt Dawnychw Warszawie, przewodnik po zasobie, epoka porozbiorowa t. II Warszawa 1998 , s. 371-417. Franciszka Ramotowska , Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863-1864, struktura organizacyjna, Warszawa 1999, t. II, passim.
  16. Stefan Kieniewicz , Andrzej Zahorski , Władysław Zajewski , Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992, s. 357-361.
  17. Trzy powstania narodowe, s. 378-404.
  18. Patrie z 2 maja 1864
  19. Stefan Kieniewicz , Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 197-201
  20. Kronika powstań polskich 1794—1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 349. . 
  21. wykład prof. Bartoszewskiego w auli PW 23.10.2007
  22. Antoni Lenkiewicz, wstęp do II wydania książki o weteranach Powstania Styczniowego 1863 r. "Idź i czyń!"
  23. Nieformalnie dyktator, Ireneusz Ihnatowicz , Andrzej Biernat , Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003, s. 485

Zobacz też

Bibliografia

Linki zewnętrzne


Inne hasła zawierające informacje o "Powstanie styczniowe":

II wiek ...

Oddychanie komórkowe ...

I wiek ...

Uznam ...

Vytautas Landsbergis ...

XVI wiek ...

1972 ...

Sortowanie ...

Uniwersytet Witolda Wielkiego ...

Dwudziestolecie międzywojenne na świecie ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Powstanie styczniowe":

008b. Grecja (plansza 18) ...

202 System wersalski. Europa po I Wojnie Światowej (plansza 10) ...

202 System wersalski. Europa po I Wojnie Światowej (plansza 11) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie