Pisanka to ogólna, zwyczajowa nazwa
jaja
(zwykle
kurzego
, ale także
gęsiego
czy
kaczego
) zdobionego różnymi technikami.
Historia
Najstarsze pisanki pochodzą z terenów sumeryjskiej
Mezopotamii
. Zwyczaj malowania jajek znany był w czasach
cesarstwa rzymskiego
[]. Jeśli chodzi o ziemie polskie – najstarsze pisanki, pochodzące z końca
X
wieku, odnaleziono podczas wykopalisk archeologicznych na
opolskiej
wyspie Ostrówek, gdzie odkryto pozostałości grodu słowiańskiego. Wzór rysowano na nich roztopionym woskiem, a następnie wkładano je do barwnika – łupin cebuli lub ochry, które nadawały im brunatnoczerwoną barwę. W procesie
chrystianizacji
pisankę włączono do elementów symboliki wielkanocnej. Obecnie pisanki powszechnie wykonuje się przed
Wielkanocą
. Mają symbolizować rodzącą się do życia przyrodę, a w
chrześcijaństwie
dodatkowo nadzieję wynikającą z wiary w zmartwychwstanie
Chrystusa
.
Rodzaje pisanek
W zależności od techniki zdobienia, świąteczne jajka mają różne nazwy:
- Kraszanki (zwane też malowankami lub byczkami) powstają przez gotowanie jajka w wywarze barwnym, dawniej uzyskiwanym wyłącznie ze składników naturalnych. Używano
roślin
, które pozwalały na uzyskanie różnych kolorów:
- brązowy (rudy): łupiny
cebuli
- czarny: kora
dębu
,
olchy
lub łupiny
orzecha włoskiego
- żółtozłocisty: kora młodej
jabłoni
lub kwiat
nagietka
- fioletowy: płatki kwiatu ciemnej
malwy
- zielony: pędy młodego
żyta
lub listki
barwinka
- różowy: sok z
buraka
- Pisanki mają różnobarwne desenie. Powstają przez rysowanie (dawniej: pisanie) na skorupce gorącym roztopionym
woskiem
, a następnie zanurzenie jajka w barwniku. Jako narzędzi do pisania używano szpilek, igieł, kozików, szydeł, słomek i drewienek. Pisanki wykonywane w regionie Białegostoku wykonywane były albo bez narzędzi, poprzez nakrapianie wosku na jaja albo poprzez nanoszenie prostych elementów graficznych rozgrzanym końcem świecy. Zdarzały się też przypadki używania narzędzi takich jak słomki, patyki, czy
dętki
z opon rowerowych[1].
- Oklejanki (naklejanki) są przyozdobione sitowiem, płatkami
bzu
, skrawkami kolorowego, błyszczącego papieru, tkaniny itp.
- Nalepianki – popularne zwłaszcza w dawnym
województwie krakowskim
i w okolicach
Łowicza
. Powstaje przez ozdabianie skorupki jajka różnobarwnymi wycinankami z papieru.
- Znane są jeszcze rysowanki, skrobanki i drapanki.
Tradycje z wykorzystaniem pisanek
Dawniej zdobieniem jaj zajmowały się wyłącznie kobiety, mężczyźnie wówczas nie wolno było wchodzić do izby. Jeśliby się tak zdarzyło, odczyniano urok, który intruz mógł rzucić na pisanki. Początkowo
Kościół
zabraniał jedzenia jajek w czasie Wielkanocy. Zakaz został cofnięty w
XII
wieku, konieczne jednak było odmówienie przed posiłkiem specjalnej
modlitwy
. Wynikało to z dążenia do rozdzielenia tradycji Kościoła od obrzędowości pogańskiego święta związanego z kultem zmarłych, w których jajko – początek nowego życia – odgrywało ważną rolę. W latach 80. XX wieku w rejonie uroczyska Piatienka w pobliżu wsi
Folwarki Tylwickie
zaobserwowano jeszcze zwyczaj składania pisanek w okresie wiosennym na grobach przez ludność wyznania
prawosławnego
[1].
Z tradycyjnych rosyjskich pisanek wywodzą się słynne jajka wielkanocne wykonywane w końcu
XIX
w.przez
petersburskiego
jubilera
Petera Carla Fabergé
. Jajka wykonywane z
kamieni półszlachetnych
, łączonymi z metalami szlachetnymi, zdobione technikami jubilerskimi były wykonywane początkowo wyłącznie dla rodziny
cesarskiej
. Później wykonywano je również dla innych dostojników, a także powstawały imitacje, wykonywane przez inne firmy.
Innymi znanymi dziełami sztuki rosyjskiej wywodzącymi się z ludowych pisanek, są jajka, lub częściej ich drewniane imitacje, pokryte czarną
laką
i zdobione
miniaturowym
malarstwem temperowym. Tak zdobione jajka wykonywano początkowo w
Paliechu
, miejscowości o starych tradycjach pisania
ikon
, obecnie wzorują się na nich twórcy ludowi i profesjonalni artyści z różnych regionów.
Obecnie uroczyste śniadanie w niedzielę wielkanocną poprzedza dzielenie się poświęconym jajkiem. Podobnie jak
bożonarodzeniowy
zwyczaj łamania się opłatkiem, jest wyrazem przyjaźni.
Muzeum poświęcone wyłącznie pisankom istnieje w
Kołomyi
[]. W
2004
w
Muzeum Rolnictwa
w
Ciechanowcu
otwarto stałą ekspozycję ponad 1000 pisanek pochodzących z prywatnej donacji[2].
Przypisy
Zobacz też
Linki zewnętrzne