Obwód III Wola kryptonimy: "Szesnastka", "16" (w ramach SZP ),"43" (w ramach ZWZ/AK), "XXIII" (od 15 czerwca 1944), "III" (od 9 sierpnia 1944)^[1] – terytorialna jednostka organizacyjna okręgu warszawskiego Armii Krajowej działająca w okresie okupacji niemieckiej w Polsce na części dzielnicy Wola. Oddziały wojskowe obwodu wzięły udział w powstaniu warszawskim .

Obwód początkowo składał się z czterech rejonów. Na początku 1942 rejon IV "Powązki" został przeniesiony do Obwodu Żoliborz ^[2].

Komendantami obwodu byli kolejno:

• kpt./mjr Janusz Stanisław Dobrski "Żuk" (od 1940);
• ppłk. Ludomir Wysocki "Rosa", "Mróz",(od marca 1942 do października 1942);
• ppłk. Jan Tarnowski "Lelek", "Waligóra" (od kwietnia 1943).

Oddziały obwodu jako "Zgrupowanie Waligóra", walczyły na Woli od 1 do 6 sierpnia , kiedy przeważające siły niemieckie zmusiły je do wycofania się do Starego Miasta , Śródmieścia i do Puszczy Kampinoskiej . Od 9 sierpnia, pełniącym obowiązki dowódcy obwodu był kpt. Wacław Stykowski "Hal", dowodzący oddziałami III Obwodu w Śródmieściu. Obwód jako jednostka został prawdopodobnie zlikwidowany 1 września 1944, zaś oddział kpt."Hala" jako Batalion im. Sowińskiego , został włączony do obwodu Śródmieście^[3].

Ordre de bataille Obwodu w dniu 31 lipca 1944

Komenda Obwodu

• Komendant - mjr. Jan Tarnowski "Lelek" (od 1 sierpnia "Waligóra");
• Zastępca i oficer operacyjny - por. Jerzy Dominik "Wilnianin";
• Oficer łączności - por. rez. łącz. Eugeniusz Przybysz "Kulawiec";
• Adiutant - ppor. Roman Szwarc "Huragan";
• Kwatermistrz - kpt. Michał Janecki "Taternik";
• Oficer żywnościowy - por. "Tlen" NN;
• Oficer broni -por. "Wilk" NN;
• Oficer informacyjny - por. Andrzej Płachciński "Tranzyt";
• Zastępca oficera informacyjnego - ppor. piech. Zbigniew Jerzy Kutnik "Tulipan";
• Oficer kontrwywiadu - ppor. rez. piech. Zygmunt Siedlecki "Turkus";
• Zastępca oficera kontrwywiadu - Kazimierz Kowalik "Nachalny";
• Kapelan - kpt. ks. Władysław Zbłowski "Struś";
• Wojskowa Służba Ochrony Powstania - por. rez. kaw. Tadeusz Zbigniew Gorayski "Topór";
• Wojskowa Służba Kobiet - komendantka- Antonina Biernacik "Jadwiga";
• Adiutant Obwodu - ppor. rez. kaw. inż. mech. Aleksander Karol Wielopolski "Karol 36";

W dyspozycji dowódcy obwodu:

• Pluton saperów -por.Antoni Kostański "Turysta";
• Pluton łączności - ppor. łącz. Eugeniusz Kwiatkowski "Jacek-Jano";
• Pluton osłonowy 300 dowództwa obwodu (dotychczasowy Oddział Dywersji Bojowej) - ppor. rez. piech. Stefan Mrozowski "Pik".

Struktura i oddziały Obwodu

Obwód "Wola" obejmował:

• Rejon I - Górce - Babice - Boernerowo , kryptonim "XXIII-3", dowódca - por. Stanisław Gabryszewski "Ballo", "Wieczorek", zastępca por.Mirosław Wysocki "Maryś";
  • 1. kompania - dowódca por. Kazimierz Wierzbicki "Stanisław";
    • Pluton 306 i 307 - dowódca ppor.inż.Henryk Czerwiec "Jaskólski";
    • Pluton 308 dowódca - ppor.rez. sł. sanit. Edward Redel "Jaskólski";
    • Pluton 308(A) - dowódca st.sierż.Wacław Bernard "Chemik";
  • 2. kompania – dowódca por. Kazimierz Młodnicki "Mat";
    • Pluton 302 - dowódca st. sierż. Zdzisław Kubicki "Sulima";
    • Pluton 303 - dowódca st. sierż. Józef Jan Nowak "Bosman";
    • Pluton 304 - dowódca st. sierż. Bolesław Zadrożny "Szczerbiec";
  • Ponadto w w skład rejonu weszły plutony:
    • Pluton 301 - dowódca st. ogn. Ludwik Nowicki "Ul",
    • Pluton 305 - ppor. NN "Mir",
    • Pluton 309 - dowódca st. sierż. Jan Wysocki "Sęp";
    • Pluton 310 - dowódca st. sierż. Wincenty Regulski "Róg",
    • Pluton 316 - dowódca NN.

Oddziały rejonu posiadały w magazynach na Ulrychowie 2 ckm, 11 rkm, 12 pistoletów maszynowych, 85 kb i ok. 150 rewolwerów^[4].

• Rejon II Koło , kryptonim "XXIII-32"; dowódca por./kpt. Wacław Stykowski "Hal", zastępca por.rez. Stanisław Lubański "Wit" (11 plutonów);
  • I Zgrupowanie (1. kompania) - dowódca ppor. Władysław Kulasek "Jaśmin";
    • Pluton 318 - sierż. Józef Biernacki "Dąb"
    • Pluton 319 - sierż. Eugeniusz Oleszkiewicz "Orzech"
  • II Zgrupowanie (2. kompania) – dowódca ppor. Aleksander Połoński "Gromada"
    • Pluton 320 - dowódca NN
    • Pluton 321 - dowódca NN
    • Pluton 322 - dowódca NN
    • Pluton 327 - dowódca ppor. NN "Gryf' nie stawił się 2 sierpnia;plut.pchor.Marian Lewandowski "Ryś I"^[5]
  • III Zgrupowanie (3. kompania) – dowódca ppor. Romuald Podwysocki "Ostoja";
    • Pluton 325 - dowódca ppor. rez. piech. Franciszek Leon Potocki "Laos";
    • Pluton 342 - dowódca ppor. Stanisław Biernaciak "Błysk";
  • IV Zgrupowanie (4. kompania) – dowódca ppor. Herman Głowacki "Prus";
    • Pluton 343 - dowódca plut. pchor. Czesław Więcko "Żar";
    • Pluton 344 i 345 - dowódca plut."Oskierko" NN.
• 'Rejon III Czyste , kryptonim "XXIII-33" – dowódca kpt. Stanisław Stefaniak "Stefan" (22 plutony).
  • Zgrupowanie - III Batalion OW PPS im. Stefana Okrzei dowódca kpt. Karol Kryński "Waga"
    • Pluton 317 - dowódca ppor. Edward Śmieszek "Sęp";
    • Pluton 321(A) - dowódca ppor. łączn. Ernest Jaśkowiak "Czarny";
    • Pluton 323 - dowódca st. ogn. Jan Ostrowski "Hart";
    • Pluton 335 - dowódca st. sierż. Marian Brzozowski "Dąb";
    • Pluton 336 - dowódca st. sierż. Tadeusz Rogowski "Szewc";
    • Pluton 337 - dowódca sierż. Wiktor Łuniewski "Radomiak".
  • Kompania - dowódca por. Stanisław Bilewicz "As"
    • Pluton 314 - dowódca - kpr. podch. Jerzy Zalewski "Wilk";
    • Pluton 315 - dowódca kpr. podch. Kazimierz Derkacz"Dzidek"^[6]
  • Prawdopodobnie plutony 346, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358 i 359^[7].

Działania w Powstaniu

Zadaniem Rejonu I było z podstaw Ulrychowa i willowej dzielnicy Koła uderzyć na szkołę lotniczą i koszary na Boernerowie . Po zdobyciu tych obiektów wspólnie z oddziałami żoliborskimi zaatakować lotnisko - Bielany^[8]. Oddziały rejonu miały zmagazynowaną broń na terenie ogrodów Ulricha. Jednak na budynek z magazynem broni został zajęty przez dywizji dywizji "Hermann Göring" . 700 żołnierzy rejonu na kwaterach w Gorcach pozostało bez broni. Żołnierze przedostali się do Puszczy Kampinoskiej, otrzymali uzbrojenie i weszli w skład grupy "Kampinos" .

W II rejonie Zgrupowanie I miało zdobyć składnicę materiałów pędnych między ulicami Ostroroga i Wawrzyszewską (tzw. "Naftusia" przy ul. Kozielskiej 4). Natarcie miał wesprzeć oddział Rejonu 4 Obwodu Żoliborz AK ^[9]. Natarcie zostało odwołane ponieważ saperzy nie zniszczyli murów ogrodzenia. Po wycofaniu się w rejon ulic: Obozowa – Wawrzyszewska – Św. Stanisława i rozpoznaniu sytuacji, kompania otrzymała zadanie zbudowania i obsadzenia barykad na zbiegu ul. Obozowej i Młynarskiej, Górczewskiej róg Działdowskiej oraz Wolskiej róg Działdowskiej.

Zgrupowanie II miało zdobyć zabudowania szkół przy ul. Ożarowskiej róg Deotymy, oraz przy ul. Deotymy róg Zawiszy^[8]. Ze względu na silny ogień nieprzyjaciela zmuszona była do wycofania się w rejon ul. Wawrzyszewskiej róg Obozowej, gdzie zajęła pozycje obronne ciągnące się do ul. Ostroroga. 4 sierpnia oddział wycofał się w okolice cmentarza ewangelickiego, 5 sierpnia na plac Kercelego , a następnie przeszedł na Stare Miasto.

Zgrupowanie III miało utworzyć linie obronną na pętli tramwajowej wzdłuż ul. Ks. Janusza w w kierunku Urlychów - Boernerowo. Do wykonania zadania przystąpił pluton ppor. Franciszka Potockiego ps."Laos". Nieprzyjaciel obsadził wiadukt i panował nad okolicą prowadząc ogień z wież strażniczy rozmieszczonych wzdłuż torów. Natarcie załamało się. Było wielu rannych i 15 zabitych.

Krzyże upamiętniające poległych z 3 kompanii ppor. "Ostoi"

Zgrupowanie IV miało zdobyć szkołę przy ul. Gostyńskiej oraz warsztaty kolejowe przy ul. Sokołowskiej^[10]. Atak tego zgrupowania był udany. Pluton pchor. Mariana Lewandowskiego ps. "Ryś", uzbrojony jedynie w granaty, opanował szkołę - koszary przy ul. Gostyńskiej i obsadził barykady na ul. Górczewskiej róg Płockiej i przy szpitalu na ul. Płockiej. W toku ciężkich walk zniszczono nieprzyjacielski czołg i zdobyto wiele sztuk broni. 4 sierpnia oddział wycofał się na Górczewską róg Działdowskiej, a następnie na ul. Grzybowską i Mariańską, gdzie zbierali się powstańcy wycofujący się z Woli. Oddziały wolskie zostały zorganizowane w Batalion im. gen. J. Sowińskiego, który walczył na ul. Komitetowej, Pańskiej, Ceglanej róg Żelaznej, Grzybowskiej, na terenie fabryki Norblina i browaru Haberbuscha. Przydzielony rejon został utrzymany do końca powstania.

Oddziały III rejonu miały opanować obiekty przy ul. Skierniewickiej, Grzybowskiej i Dworskiej, opanować Dworzec Zachodni, Fort Wolski oraz utworzyć linię obronną na torach za Dworcem Zachodnim do ulicy Wolskiej^[10]. Oddziały rejonu nie otrzymały broni z okręgu, co uniemożliwiło podjęcie poważniejszych działań ^[11]. Próby ataku na Fort Wola załamało się ok. 18, zaś plutony po potyczkach w okolicach cmentarza prawosławnego musiały wycofać się z powodu braku broni i amunicji^[12]. Jedynym oddziałem posiadającym uzbrojenie był III Batalion OW PPS im. Stefana Okrzei , który zorganizował obronę na ul. Wolskiej i Młynarskiej , gdzie bronił się na barykadach do 5 sierpnia. Po przełamaniu obrony 5 sierpnia, oddziały rejonu III wycofały się na Stare Miasto,gdzie kontynuowały walkę.

Przypisy

Bibliografia

• Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, Tom I, Warszawa 2005
• Powstanie warszawskie 1944. Wybór dokumentów, Tom 2,Część I, Warszawa 2001

Zobacz też