Marcin Luter (
niem.
Martin Luther, ur.
10 listopada
1483
r. w
Eisleben
, zm.
18 lutego
1546
r. tamże) –
niemiecki
reformator religijny, teolog i inicjator
reformacji
, mnich
augustiański
, doktor
teologii
. Autor
95 tez
potępiających praktykę sprzedaży
odpustów
, w których odrzucał możliwość kupienia łaski Bożej.
Pomimo że nie brał czynnego udziału w wystąpieniach religijnych i społeczno-politycznych, a jedynie pisał polemiki i
katechezy
, skupił wokół swojej idei całą opozycję
Kościoła katolickiego
. Przełożył
Biblię
na
język niemiecki
(zob.
Biblia Lutra
), był autorem
Postylli Domowej
,
Małego
i
Dużego katechizmu
,
Artykułów szmalkaldzkich
oraz wielu pieśni kościelnych, w tym ewangelickiego hymnu:
Warownym grodem jest nasz Bóg
.
Podstawę jego nauki stanowią hasła:
sola scriptura
– jedynie Pismo,
sola fide
– jedynie wiara,
sola gratia
– jedynie łaska,
solus Christus
– jedynie Chrystus,
solum Verbum
– jedynie Słowo[1].
Życiorys
Młodość
Dzieciństwo, stosunki z rodzicami
Rodzice Marcina, Hans Luther wraz z żoną Małgorzatą, musieli opuścić ze względów ekonomicznych wieś Mohra, gdzie od wielu lat Lutherowie należeli do tzw. dziedzicznych czynszowników. Udali się do
Turyngii
, ośrodka górnictwa i hutnictwa, gdzie Hans zaczął zarabiać na utrzymanie rodziny początkowo jako górnik, a następnie hutnik. Rodzice Marcina niezbyt długo mieszkali w
Eisleben
, w którym przyszedł na świat przyszły
reformator
. Z czasem przeprowadzili się do
Mansfeld
, gdzie po dorobieniu się niewielkiego majątku Hans Luter stał się właścicielem pieca hutniczego, dzięki czemu sytuacja materialna umożliwiała mu kształcenie syna. Ojciec Marcina Lutra chciał, by ten został prawnikiem.
12 marca
1488
r. prawdopodobnie zaczął chodzić do szkoły[2] gdy ukończył 4 i pół roku, czego nigdy nie wspominał miło[3]. Do roku
1505
miał czterech braci i tyleż samo sióstr.
Jego relacje z rodzicami fascynują wielu historyków, bo część z nich to tutaj doszukuje się cech jego temperamentu, który mógł mieć wielki wpływ na formowanie się doktryny
protestanckiej
, związanej ściśle rzecz jasna z psychiką Marcina Lutra. Luter pisał, że jego ojciec był "wesołym kompanem, zawsze skorym do żartów i rozrywki"[4], choć wspomina też o dość dużej surowości swoich rodziców, rozpamiętując że ojciec zbił go aż do krwi, za podkradnięcie orzecha. J. M. Todd, pisze, iż Luter zawsze miał szacunek połączony z lękiem czy nawet strachem, przed swoim ojcem[5], dodaje też, że jego stosunek do ojca jest bliźniaczo podobny, do stosunku do Jezusa[6]. Uważa się jednak, że miał dość dobre dzieciństwo, nie odróżniające się zbytnio od innych. Warto wspomnieć jednak, że wyrastał w atmosferze religii traktowanej niekiedy powierzchownie i rytualnie. Rytualność tę sam później potępi.
Studia
Po odbyciu edukacji w szkole miejskiej w Mansfeld, w maju
1502
r., w wieku osiemnastu lat, rozpoczął Marcin studia na uniwersytecie w
Erfurcie
, początkowo na wydziale nauk wyzwolonych, które ukończył w styczniu
1505
roku jako magister filozofii, a następnie kontynuował je od
20 maja
, zgodnie z życzeniem ojca, na wydziale prawa. Wybór Erfurtu jako miejsca edukacji wiązał się z tym, że pomimo iż do Lipska było z Mansfeld bliżej, to założony na wzór uniwersytetu praskiego Uniwersytet w Erfurcie był w tamtych czasach sławniejszy, a szczególnie dobrą sławą cieszył się wydział prawniczy, a taka karierę wybrał dla swojego syna Hans Luter.
Życie klasztorne
Niepokój i lęk przed
sądem ostatecznym
oraz gwałtowną śmiercią były przyczyną tego, że przywalony konarem drzewa złamanego podczas burzy (
2 czerwca
1505
r.), w śmiertelnej trwodze ślubował zostać
zakonnikiem
. W efekcie, po przerwaniu studiów prawniczych,
17 czerwca
1505
roku wstąpił do zakonu
augustianów
. Poszukiwania spokoju duszy i
zbawienia wiecznego
poprzez czuwanie, modlitwę, czytanie oraz inne prace nie przynosiły skutku, a myśl, że wszystkie jego ofiary są daremne, wywoływała w nim trwogę. Dopiero generalny wikariusz zakonu,
Jan von Staupitz
, wskazał mu, że Chrystus nie jest sędzią, lecz pocieszycielem, a
pokuta
nie polega na umartwianiu ciała, lecz na przemianie wewnętrznej, na opamiętaniu.
Święcenia kapłańskie uzyskał
4 kwietnia
1507
roku w katedrze w Erfurcie, a uroczystość
prymicji
, podczas której dopuścił się kilku uchybień liturgicznych, odbyła się
2 maja
. Ojciec, który przybył na uroczystość, w czasie obiadu chłodno wypomniał synowi nieposłuszeństwo jego woli. W
1508
roku z poręczenia Staupitza przeniesiony został Luter do klasztoru w
Wittenberdze
, gdzie objął stanowisko wykładowcy filozofii w nowo założonym uniwersytecie.
W
październiku
1510
roku Luter wyjechał do
Rzymu
by odwołać się do
papieża
Juliusza II
, od decyzji prowincjała saskiej kongregacji Staupitza, nakazującej podniesienie ogólnego poziomu
obserwancji
. Wrócił zdruzgotany obrazem jaki zastał. Papież, poświęcający wiele czasu wojnom[7], bezceremonialne zachowanie
księży
, bluźniercze żonglowanie sakramentami, czy wreszcie to co wywołało jego największy wstrząs i oburzenie – odprawianie w pośpiechu siedmiu mszy świętych przy jednym ołtarzu (Pewien ksiądz, widząc że Luter odprawił dopiero jedną trzecią swojej mszy, poganiał go słowami "Pośpiesz się! Inni czekają!"[8]). Po wizycie w Rzymie Luter zaczynał dostrzegać potrzebę prawdziwej reformy w Kościele.
W
1512
roku jako doktor Pisma św. złożył przysięgę, że będzie ze wszystkich sił bronił prawdy ewangelicznej, co często krzepiło go w późniejszych walkach. W tym czasie prowadził wykłady, głównie na temat
psalmów
, listów do Rzymian i Galatów, a jednocześnie, dla lepszego zrozumienia Pisma, uczył się języka greckiego i hebrajskiego, co później okazało się bardzo przydatne przy tłumaczeniu
Biblii
.
Spór o odpusty
Do pierwszego otwartego sporu z
Kościołem katolickim
dały Lutrowi powód
odpusty
, które w
1516
roku ustanowił
Leon X
. Dochód pochodzący z ich sprzedaży przeznaczony był w jednej połowie na budowę
nowej Bazyliki św. Piotra w Rzymie
, w drugiej zaś na spłatę długu zaciągniętego w banku Fuggera przez komisarza odpustowego w Niemczech arcybiskupa Moguncji i Magdeburga, Albrechta Hohenzollerna. Handel odpustami od dawna praktykowany opierał się głównie na założeniu, że
Chrystus
i święci podczas swego życia na ziemi, więcej dobrego zrobili niż im było potrzeba do
zbawienia
. Nadmiar mógł zatem służyć innym do otrzymania
życia wiecznego
, a papież miał władzę udzielania uczynków łaski ze skarbca świętych. Sprzeciw Lutra, wzbudzało to, że odpust otrzymywało się za pieniądze, przez co uzyskane w ten sposób odpuszczenie kar za
grzechy
dalekie było od uczucia prawdziwej
pokuty
i żalu, a miejsce wiary zajmowała opłata pieniężna i niepotrzebne stało się głoszenie o
Jezusie Chrystusie
.
Pośród sprzedawców odpustów wyróżniał się kaznodzieja odpustowy
dominikanin
Tetzel
, który w szczególnie jarmarczny sposób sprzedawał listy odpustowe. Głosił, że czerwony krzyż odpustowy z herbem papieża więcej znaczy niż krzyż
Golgoty
, że
pokuta
i żal za grzechy są niepotrzebne tym, którzy kupili listy odpustowe: "Skoro pieniądz w szkatule zadzwoni, duszę z
czyśćca
do nieba wygoni".
Pytany na temat odpustów, swoją opinię zawarł Luter w szeregu wygłoszonych kazań, w których stwierdzał, że papież ma uczciwe i szlachetne zamiary a niebezpieczne jest dla wiary błędne pojmowanie odpustów przez lud, wynikające z działalności kramarzy odpustowych, którzy m.in. twierdzili, że i św. Piotr, gdyby był teraz papieżem, nie mógłby światu ogłosić większych łask.
Swoje przemyślenia Luter zawarł w ogłoszonej
4 września
1517
roku pracy naukowej Disputatio contra scholastcam theologiam. Jego tezy nie znalazły jednak większego odzewu wśród teologów i hierarchii kościelnej. Wobec tego Luter postanowił skatalogować swoje myśli i przesłać je bezpośrednio do arcybiskupa Moguncji i biskupa Brandenburgii.
Drzwi kościoła zamkowego Schlosskirche na których Marcin Luter miał przybić swoje tezy
31 października
1517
roku, nie przeciwko samym odpustom, ale takim właśnie nadużyciom, ogłosił Marcin Luter swoich
95 tez
wzywając do dysputy nad nimi. Zgodnie z utrwaloną legendą, zanim wysłał swoje tezy do biskupów niemieckich wpierw przybił je w przedsionku kościoła zamkowego w
Wittenberdze
(wg współczesnych badań zdarzenie to nie miało prawdopodobnie miejsca). Pierwszymi hierarchami, którzy otrzymali od Lutra jego tezy byli arcybiskup
Magdeburga
(jako papieski komisarz odpustowy) i biskup
Brandenburgii
(jako kompetentny biskup diecezjalny). Równocześnie Luter przesłał 95 tez swojemu przełożonemu zakonnemu Staupitzowi, dołączając list do papieża i wyrażając gotowość poddania ich teologicznemu rozstrzygnięciu ze strony papieża.
Nawet, jeżeli na drzwiach kościoła umieścił tylko informację, a swe tezy przesłał zwykłą drogą służbową do swoich przełożonych, to i tak skutek był niesłychany. Czyn ten, na pozór tak niewiele znaczący, stał się początkiem
reformacji
. Dzięki rozwijającej się sztuce drukarskiej, w dwa tygodnie wystąpienie Lutra znane było w całych
Niemczech
, a po miesiącu obiegło całą
Europę
[]. Minął rok, a tezy można było spotkać w
Jerozolimie
, pomimo że Luter nie przyłożył do tego ręki[].
Najistotniejsze dla przyszłej reformacji stwierdzenia zawarte były w poniższych tezach:
- Teza 1: Gdy Pan i Mistrz nasz Jezus Chrystus rzecze: "pokutujcie", to chce, aby całe życie wiernych było nieustanną pokutą.
- Teza 36: Każdy chrześcijanin, który za grzechy żałuje prawdziwie, ma i bez listu odpustowego zupełne odpuszczenie kary i winy.
- Teza 62: Istotny, prawdziwy skarb kościoła to święta ewangelia chwały i łaski Bożej.
- Teza 71: Kto przeciw prawdzie apostolskiego odpustu mówi, niech będzie przeklęty.[9]
Zerwanie z Kościołem katolickim
Początkowo papież Leon X nie zwracał specjalnie uwagi na wystąpienie Lutra, widząc w nim tylko zatarg mnichów, ale gdy spór zaczął przybierać coraz ostrzejsze formy wezwał Lutra by stawił się w Rzymie i usprawiedliwił z czynionych mu zarzutów. Protektor Lutra, elektor saski, bojąc się o życie swojego protegowanego, zrobił wszystko, aby do przesłuchania doszło w
Augsburgu
. W
1518
roku Luter stanął przed obliczem legata papieskiego kardynała
Kajetana
, który zażądał od niego bezwarunkowego odwołania błędów, oświadczając, że w żadne dysputy wdawać się nie chce, co spotkało się z odmową ze strony Lutra.
W czerwcu
1519
roku w
Lipsku
, w zorganizowanej przez legata papieskiego
Jana Ecka
dyspucie
, uczestniczył między innymi również Marcin Luter. Mnich, występujący dotąd tylko przeciwko nadużyciom odpustowym, doszedł do przekonania, że nie wystarczy zmiana pewnych aspektów życia kościelnego, ale że konieczna jest gruntowna, daleko idąca naprawa Kościoła. Czynnie go wspierającym w tych poglądach był niemiecki humanista
Filip Melanchton
, który dalsze swoje życie ściśle związał z
reformacją
. W trakcie dysputy Luter zaprzeczył twierdzeniu, że prymat papieża jest uzasadniony w Piśmie Świętym. Stwierdził, że
sobory
mogą się mylić, a tylko Biblia jest nieomylna. Takie stanowisko spowodowało, że Eck przerwał dysputę, pojechał do Rzymu i przywiózł stamtąd ostrzegawczą bullę papieską przeciwko Lutrowi (który początkowo wątpił, by była ona prawdziwa) i jego przyjaciołom.
Luter palący bullę papieską
Pisma Lutra miały być spalone, a on sam i jego zwolennicy w ciągu dwóch miesięcy mieli pojednać się z papieżem, w przeciwnym wypadku miały ich spotkać wszelkie konsekwencje
ekskomuniki
. W odpowiedzi Luter ogłosił swoje trzy, przygotowane jeszcze przed klątwą pisma: O naprawie stanu chrześcijańskiego, O niewoli babilońskiej Kościoła, O wolności chrześcijanina. W pismach tych przeciwstawił się ostro papieskiej supremacji, poddał krytyce wszelkie nauki i objawy życia kościelnego nie znajdujące według niego potwierdzenia w Biblii. Wreszcie, w obecności licznie zgromadzonych studentów, profesorów i ludu
10 grudnia
1520
roku na przedmieściach Wittenbergi spalił na stosie papieskie księgi prawnicze wraz z bullą (o czym początkowo nikt nie wiedział). Czynem tym zrywał ostatecznie z Kościołem, a konsekwencją tego było, że wkrótce potem
3 stycznia
1521
papież
Leon X
ekskomunikował Lutra na zawsze.
Sprawę Lutra miał rozstrzygnąć sejm Rzeszy w
Wormacji
, na obrady którego udał się po otrzymaniu listu żelaznego, gwarantującego mu nietykalność. Trwający cztery miesiące zjazd w Wormacji był nie tylko sejmem Rzeszy, ale swoistą europejską "konferencją na szczycie". Oprócz dwóch papieskich nuncjuszy, obecni byli przedstawiciele
Burgundii
,
Hiszpanii
,
Sabaudii
,
Wenecji
,
Danii
,
Polski
,
Węgier
,
Francji
i
Anglii
. Cesarz
Rzeszy Niemieckiej
Karol V
miał większe troski niż "niejaki brat Marcin": kłopoty w Hiszpanii, plany wojny w Italii, marzenia o odzyskaniu Burgundii, co wiązało się z nieuniknioną wojną z Francją.
Luter na sejmie w Wormacji
Odnośnie Lutra, którego nazwiska nawet nie znał, planował załatwić sprawę krótko – edyktem, nie wdając się w żadne dyskusje. Gdy w trakcie przesłuchania okazało się, że ponownie wezwano Lutra jedynie do odwołania jego nauki i nikt nie zamierza rozmawiać z nim o jej słuszności lub niesłuszności, Luter odpowiedział:
- Odwołać nie mogę, chyba by mi kto z Pisma Świętego dowiódł, że błądziłem. (...) Tu stoję inaczej nie mogę, niech mi Bóg dopomoże. Amen".
Wykorzystując wyjazd, protektora Lutra, elektora saskiego, jak i większości jego zwolenników,
26 maja
1521
roku cesarz Karol V ogłosił
edykt wormacki
, uznający Marcina Lutra za
heretyka
i skazujący go oraz jego zwolenników na
banicję
. W sytuacji, gdy Sejm Rzeszy skurczył się i formalnie nie miał prawa do podejmowania uchwał, edykt opatrzono datą
8 maja
by nadać mu pozory legalności. Od tej chwili, każdy, kto schwytał Lutra lub któregoś z jego zwolenników, mógł bezkarnie ich zabić.
Blisko 500 lat później z ust papieża
Jana Pawła II
padły następujące słowa:
- Istotnie, naukowe badania uczonych, tak ewangelickich, jak i katolickich, badania, w których już osiągnięto znaczną zbieżność poglądów, doprowadziły do nakreślenia pełniejszego i bardziej zróżnicowanego obrazu osobowości Lutra oraz skomplikowanego wątku rzeczywistości historycznej, społecznej, politycznej i kościelnej pierwszej połowy XVI wieku. W konsekwencji została przekonująco ukazana głęboka religijność Lutra, którą powodowany stawiał z gorącą namiętnością pytania na temat wiecznego zbawienia. Okazało się też wyraźnie, że zerwania jedności Kościoła nie można sprowadzać ani do niezrozumienia ze strony Pasterzy Kościoła katolickiego, ani też jedynie do braku zrozumienia prawdziwego katolicyzmu ze strony Lutra, nawet jeśli obydwie te okoliczności mogły odegrać pewną rolę. Podjęte rozstrzygnięcia miały głębokie korzenie. W sporze na temat stosunku między wiarą a tradycją wchodziły w grę sprawy najbardziej zasadnicze, odnoszące się do właściwej interpretacji i recepcji wiary chrześcijańskiej, sprawy zawierające w sobie potencjalność podziału Kościoła, nie dającego się wytłumaczyć samymi racjami historycznymi.[10]
Reformator
Pokój na zamku w Wartburgu
Aby ocalić Marcina Lutra od prześladowań
Fryderyk Mądry
upozorował napad na niego i jego porwanie, a następnie pod przybranym imieniem rycerza Jerzego ukrył na zamku w
Wartburgu
. W tym odosobnieniu spędził Luter w sumie 10 miesięcy, a w trakcie pobytu tam studiował język hebrajski i grecki, przekładał psalmy, pisał traktaty, ale przede wszystkim dokonał tłumaczenia na język niemiecki
Nowego Testamentu
w
1522
roku, jako pierwowzór używając tekstu greckiego. Następnie, wspólnie z innymi wybitnymi językoznawcami (
Jan Bugenhagen
,
Justus Jonas
, Creuziger, Georg Roerer – korektor), a przede wszystkim z Aurogallusem i Melanchtonem, publikowano we fragmentach aż do
1535
kiedy to przetłumaczył całą Biblię, udostępniając w ten sposób wszystkim jej tekst. Tam powstała, również postylla, czyli zbiór kazań na każdy dzień roku kościelnego. Cała ta jego praca dała podwaliny nauki ewangelickiej.
Do opuszczenia kryjówki zmusiły go rozruchy, jakie wybuchły w Wittenberdze, a które wywołało radykalne skrzydło reformatorów, domagające się natychmiastowego zniesienia mszy, usunięcia wizerunków świętych z kościołów, wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami, posuwając się przy tym do czynów obrazoburczych. Drogą codziennych kazań i spotkań udało mu się uśmierzyć tumult i znieść przedwczesne reformy. Przeciwstawiając się średniowiecznemu stosunkowi kościoła do państwa, głosił, że istnienie władzy świeckiej jest zgodne z porządkiem Bożym, dając tym podstawy, na których w
XVIII w.
oparła się nowoczesna idea państwa.
Na bazie niezadowolenia społecznego i częściowo pod wpływem błędnie rozumianej nauki Lutra o wolności chrześcijańskiej, w
1525
roku wybuchła w Niemczech
wojna chłopska
. Początkowo Luter usiłował pośredniczyć i wstawiał się za umiarkowanymi żądaniami chłopów, gdy jednak chłopi dopuszczali się zbrodni, wezwał, aby w sprawę wdała się władza państwowa. Ostateczna bitwa miała miejsce pod Frankenhausen, gdzie doszło do zupełnego pogromu zbuntowanego chłopstwa, i pogromu wziętych do niewoli chłopów, pomimo próśb Lutra, aby z tymi, którzy się poddali obejść się pobłażliwie. Łącznie w czasie wojny chłopskiej zginęło ok. 150 tys. osób.
W
1526
roku dla obrony wiary, zawarte zostało przymierze torgawskie książąt i miast ewangelickich, co wywołało obawy katolików. Na obradach
sejmu Rzeszy w Spirze
w
1529
roku, stany katolickie uchwaliły wiernie trwać przy edykcie wormackim, zabroniły wprowadzania w krajach katolickich reformacji, znoszenia mszy, zabraniały poddanym pod groźbą kary[] przyjmować wiarę ewangelicką. Ewangelicy złożyli od tej uchwały protest, co przyniosło im szydercze przezwisko protestantów, które dzisiaj straciło pierwotne pejoratywne znaczenie i stało się nazwą dla wszystkich kościołów wywodzących się z reformacji.
W
1530
roku na sejmie w
Augsburgu
ewangelicy przedłożyli cesarzowi
Wyznanie augsburskie
, będące wykładem nauki reformatorów. Ponieważ ze względu na banicję z 1521 r. Luter nie mógł być na sejmie obecny, główny ciężar w jej opracowaniu spoczął na
Melanchtonie
, który kolejne projekty swej pracy wysyłał do Lutra w celu konsultacji.
Wprawdzie sejm konfesji nie przyjął, ale już w roku następnym zgromadzeni w Schmalkalden książęta protestanccy zawarli między sobą przymierze ochronne. Cesarz widząc, że nie jest w stanie rozbić jedności luteran, zawarł z nimi w
1532
roku pokój religijny, na mocy którego nie otrzymywali oni wprawdzie zupełnej wolności religijnej, ale uzyskali względne poczucie spokoju i bezpieczeństwa. Umożliwiło to dalsze szerzenie się reformacji, która objęła całe północne
Niemcy
i księstwo wirtemberskie.
Aby odpowiedzieć papieżowi na jego plany zwołania soboru, na którym zamierzał on zażądać od wszystkich władców państw Rzeszy Niemieckiej, bezwzględnego podporządkowania się Rzymowi, elektor Saski zlecił Lutrowi przygotowanie odpowiedzi. W ten sposób w
1537
roku powstały napisane w ostrym tonie
Artykuły szmalkaldzkie
, w których jeszcze raz potwierdzone zostało, że ewangelicy odrzucają władzę papieską, jako niepotwierdzoną w Piśmie Świętym i żądają pełnej niezawisłości od papieża. Konfesja Augsburska oraz pierwsza część artykułów szmalkaldzkich, mówiąca o Bożym majestacie, są zgodne w ogólnym zarysie z teologią katolicką. Sformułowania w drugiej i trzeciej części artykułów, dotyczące urzędu i dzieła
Chrystusa
, dzielą
Kościół ewangelicki
od kościoła, któremu przewodzi papież.
Zarys teologii Marcina Lutra
Marcin Luter, pomimo że był autorem licznych dzieł religijnych, nie stworzył spójnego systemu teologicznego. Był jedynie twórcą ogólnych zarysów teologii reformacyjnej i drogowskazem dla następnych pokoleń protestantów. Jego teologiczna myśl zawiera się w czterech podstawowych hasłach: jedynie pismo, jedynie Chrystus, jedynie łaska, jedynie słowo
Jedynie pismo (sola scriptura)
Podstawą wiary i chrześcijańskiego życia w kościele średniowiecznym była tradycja, która spychała na dalszy plan przekaz biblijny. Luter nie negował tradycji, ale sprzeciwiał się jednak stanowczo wszystkim jej elementom, których nie można było wywieść bezpośrednio z Pisma Świętego. Za Słowo Boże uważał jedynie Biblię bo tylko ona prowadzi do Chrystusa i umożliwia poznanie jego zbawczej mocy. Zdaniem Lutra, jedynie tak pojmowane Boże słowo należy uznać za rozstrzygające w dziele zwiastowania, a bezprawne są próby formułowania artykułów wiary na podstawie ludzkich orzeczeń.
Jedynie Chrystus (solus Christus)
Podstawowe hasło Marcina Lutra "jedynie Chrystus", podkreślając suwerenność Boga w procesie zbawienia, wyklucza tym samym wszelkie pośrednictwo, nie będące udziałem Chrystusa. Usuwa z Kościoła kult świętych, jak również zaprzecza możliwości jakiegokolwiek wpływu człowieka na zbawienie. Protestanci uważają, że Luter przywrócił Kościołowi dwoistą naturę Chrystusa: boską i ludzką, zawartą w naukach pierwszych soborów Kościoła chrześcijańskiego, a z upływem czasu zapomnianą. Bóg jest inicjatorem zbawienia w Chrystusie, w krzyżu objawiając człowiekowi zarówno swój gniew, jak i łaskę. Boży gniew wynikający z grzechów człowieka spotkał Jezusa, a jego posłuszeństwo i sprawiedliwość spowodowały, że okazana została łaska.
Jedynie łaska (sola gratia)
W czasach Lutra uczono, że zbawienie należy sobie wypracować, tymczasem Luter stanowczo odrzucał każdą próbę przyznawania dobrym uczynkom jakiegokolwiek znaczenia w akcie zbawienia. Według luteran człowiek nie może sobie zasłużyć na boże zmiłowanie, zbawieni jesteśmy jedynie z łaski, przez zasługi samego Chrystusa, przez wiarę. Luteranie twierdzą, że potwierdza to Biblia (np. List do Rzymian 3, 24; 3,27; 5,1-2; 10,6; 10,9). Dobre uczynki nie są drogą do zbawienia, ale wynikiem wiary w Chrystusa. Luter zerwał więc związek między uczynkiem a zbawieniem.
Jedynie słowo (solum verbum)
Luter nauczał, że Kościół jest wszędzie tam, gdzie zwiastuje się Słowo Boże i to z niego rodzi się społeczność Kościoła, a na autentyczność Kościoła i społeczności świętych, nie mają wpływu zewnętrzne przejawy kultu i wielowiekowa nawet tradycja, ale fakt zwiastowania Słowa Bożego. Kładąc wielki nacisk na zwiastowanie Ewangelii, spowodował, że reformacja utożsamiana jest przez jej zwolenników z historią walki o właściwe miejsce dla Ewangelii w życiu i Kościele.
Kult maryjny
Wbrew przekonaniu współczesnych protestantów, poglądy Lutra były jedynie częściowo zbieżne z ich obecnymi przekonaniami. Reformacja w XVI wieku polegała głównie na odrzuceniu
nieomylności papieży
i tradycji Kościoła Rzymskiego, która była sprzeczna z Pismem Świętym, co umożliwiło ponowną i niezależną analizę treści Biblii. Nie oznaczało to jednak natychmiastowego zerwania z dogmatami uznawanymi dziś przez protestantów za błędne i niebiblijne.
W przypadku Lutra można dostrzec wyraźne ślady
kultu maryjnego
: Czczenie Marii jest zapisane w głębinach ludzkiego serca (Kazanie, 1 września 1522), [Ona jest] najwyższą kobietą i najszlachetniejszym klejnotem w chrześcijaństwie po Chrystusie... Ona jest szlachetnością, mądrością, świętością uosobioną. Nigdy nie możemy uczcić jej wystarczająco. Jednak cześć i chwała muszą być kierowane do niej w taki sposób, by nie urazić ani Chrystusa ani Pism (Kazanie, Boże Narodzenie, 1531), Żadna kobieta nie jest jak Ty. Ty jesteś więcej niż Ewa lub Sara, błogosławiona ponad wszelką szlachetność, mądrość i świętość. (Kazanie, Święto Nawiedzenia, 1537). W 1543 roku Luter wzywał do wypędzania Żydów z krajów chrześcijańskich oraz palenia ich ksiąg, domów i synagog, gdyż bluźnią oni naszemu Zbawicielowi i Świętej Dziewicy[11].
Luter jako humanista
Marcin Luter był nie tylko reformatorem religijnym, lecz także uznawany jest za wybitnego
humanistę
, pisarza i
filologa
.
Przekład Biblii na
język niemiecki
przez dr. Lutra w
1534
okazał się bardzo ważny w historii tego języka. Istniało już wcześniej ponad 10 przekładów Biblii, jednak pisane były językiem sztucznym, pełnym
neologizmów
i zapożyczeń, wzorowanym na
łacinie
. Biblia Lutra przeciwnie, napisana była językiem jak najbliższym potocznemu, przy czym Luter preferował zwroty i wyrazy, które były najbardziej rozpowszechnione (najchętniej wykorzystywał słownictwo centralnego dialektu frankońskiego z okolic
Norymbergi
, a także dialekt z Turyngii). Luter korzystał też z języka, używanego do sporządzania zapisów w kancelariach – był on najbliższy językowi mówionemu. Stworzył w ten sposób ogólnoniemiecki literacki język ponadregionalny. Przy tłumaczeniu okazało się konieczne precyzyjne określenie zasad
stylistyki
,
gramatyki
i
ortografii
niemieckiej; w tym przypadku Luter opierał się na wzorcach klasycznej łaciny i
greki.
Stosował też zasady klasycznej
retoryki
.
Popularność Biblii Lutra była na obszarze niemieckojęzycznym tak duża, że także katoliccy teolodzy korzystali z jej przedruków i
plagiatów
(po usunięciu z nich nazwiska autora).
Ponieważ Luter czerpał wyłącznie ze słownictwa
języka wysokoniemieckiego
, to ten język zyskał dominującą pozycję i stał się ogólnonarodowym. Od tej pory nastąpił wyraźny upadek
języka dolnoniemieckiego
. Autorytet Biblii Lutra był tak duży, że nie pomogło nawet przetłumaczenie Biblii na język dolnoniemiecki przez Pomerariusa. Luterańska literacka niemczyzna stała się wzorem, chociaż z początku w katolickich regionach bezskutecznie walczono z nią jako „protestanckim dialektem”.
Luter uznawany jest nie tylko za twórcę współczesnego niemieckiego języka, lecz także za twórcę podstaw
filologii
języków nowożytnych.
Po raz pierwszy w dziejach Luter dał Niemcom (podzielonym między różne organizmy państwowe) wspólną kulturę i język, które przyniosły temu narodowi poczucie jedności i tożsamości narodowej. Postulat Lutra o konieczności posługiwania się językami narodowymi w kulcie religijnym i literaturze (zamiast używania archaicznego i martwego języka łacińskiego), dał większości narodów Europy północnej i środkowej impuls do rozwijania kultur narodowych. Także w państwach katolickich, takich jak
Polska
,
protestantyzm
przyczynił się do powstania pierwszych wybitnych dzieł literackich w
języku polskim
(np. pierwsze tłumaczenie całości Biblii:
kalwińska
Biblia Brzeska
1563
; twórczość
Mikołaja Reja
).
Kontrowersyjne poglądy Lutra
Luter wyrażał kontrowersyjne poglądy, które w jego czasach były popularne zarówno wśród protestantów, jak i katolików.
Żydzi
Luter nie darzył
Żydów
sympatią. Pozostał w tym względzie typowym przedstawicielem XVI-wiecznego niemieckiego mieszczaństwa, dla którego Żydzi byli przede wszystkim niepożądaną konkurencją ekonomiczną. Pod tym względem miał poglądy identyczne, jak katolicy (
antysemityzm
był w tamtej epoce cechą wszystkich wyznań chrześcijańskich, z wyjątkiem niektórych
arian
, takich jak
Szymon Budny
)[].
Początkowo Luter podkreślał, iż
Jezus
należał do żydowskiego narodu wybranego (w piśmie Dass Jesus ein Geborner Jude sei – Jezus był z urodzenia Żydem,
1523
) i głosił, że odrzucanie Żydów przez chrześcijan i zamykanie ich w
gettach
uniemożliwia ich "poprawę", czyli nawrócenie się na "prawdziwą wiarę"
chrześcijańską
. Wyrażał też nadzieję, że
Reformacja
ułatwi ten proces nawracania[].
Kiedy okazało się, że Żydzi nie zamierzają spełnić jego nadziei, Luter stał się ich otwartym przeciwnikiem. W pismach: Brief wider die Sabbather an einen guten Freund (Pismo przeciwko Sabatyjczykom do dobrego przyjaciela,
1538
), Von den Jüden und ihren Lügen (O Żydach i ich kłamstwach,
1543
), Vom Schem Hamphoras und vom Geschlechte Christi (O Szemie Hamforasie i o rodzie Chrystusa,
1544
) Luter wyraża się o Żydach wręcz agresywnie, porównując ich do
diabła
, zaprzysięgłego wroga chrześcijaństwa, plagi i zarazy. Powoływał się na krytyczne wobec Żydów fragmenty
Nowego Testamentu
. W 7-punktowym planie (1543) wzywał do ich napiętnowania i dyskryminacji; proponował między innymi, aby palić żydowskie
szkoły
i
synagogi
oraz burzyć ich domy dla chwały Boga. Co prawda, swoje wezwania Luter kierował tylko do książąt, a nie do ludności, tak, iż nie skutkowały one wezwaniem do
pogromów
. Oczekiwał, że przekona niemieckich książąt do wypędzenia Żydów z ich państw. Książęta okazali się jednak rozsądni (nie chcieli tracić poddanych i podatników) i żaden z nich nie uległ namowom Lutra.
Opisane poglądy Lutra zostały wykorzystane przez
nazistów
jako uzasadnienie
zbrodni przeciwko narodowi żydowskiemu
, (m.in. ideolodzy nazizmu:
Alfred Rosenberg
i
Julius Streicher
cytowali Lutra)[].
Serbołużyczanie
W czasach Lutra w okolicach
Wittenbergi
mieszkali jeszcze słowiańscy
Serbołużyczanie
. Luter podzielał pogardę większości ówczesnych Niemców dla tej autochtonicznej ludności i nazywał ich w swoich Rozmowach przy stole (Tischreden) "najgorszym ze wszystkich narodów" (niem. die schlechteste aller Nationen). Tej opinii Lutra nie podzielał jego najbliższy współpracownik
Filip Melanchton
, którego zięć Kaspar Peuker był Serbołużyczaninem i znał
język górnołużycki
.
Heretycy
Początkowo Luter był bardzo tolerancyjny i pokojowo nastawiony do większości ludzi. Twierdził, że "wiara jest wolnym wyborem, którego nie można narzucać"[12], zaś palenie
heretyków
jest sprzeczne z wolą Ducha Świętego[13]. Jednakże z biegiem czasu zaczął przyzwalać nie tylko na banicję innowierców, ale nawet na karę śmierci w przypadku agresywnego odłamu
anabaptystów
(1529).
Czarownice
Luter swoje poglądy w stosunku do
magii
i istnienia
czarownic
oraz ich społecznej szkodliwości opierał na wersecie z
Księgi Wyjścia
(22,17 lub 22,18 w zależności od przekładu), który wzywał do zabijania czarownic.
6 maja
1526
wygłosił płomienne kazanie przeciwko czarownicom i ich występkom; wzywał w nim do zabijania czarownic (mówił przy tym wyłącznie o kobietach, nie o czarownikach), tak jak zabija się morderców i rabusiów[].
Prywatne życie Lutra
Małżeństwo i dzieci
13 czerwca
1525
Marcin Luter ożenił się z byłą zakonnicą
Katarzyną von Bora
. Była ona jedną z 12 sióstr, które pod wpływem nauk Lutra uciekły z klasztoru. Marcin Luter pomagał byłym zakonnicom znaleźć dach nad głową, jak również szukał dla nich odpowiednich mężów (w przypadku reformatora inicjatywa matrymonialna wyszła nie od niego samego, a od Katarzyny).
Luter miał kilkoro dzieci:
- Jan (7 czerwca 1526 – 27 października 1575) – wykształcony humanista, wysoki urzędnik księcia Saksonii, utrzymujący bliskie kontakty z dworem księcia
Albrechta
w
Królewcu
i pochowany w tamtejszym
kościele staromiejskim
- Elżbieta (10 grudnia 1527 – 3 sierpnia 1528)
- Magdalena (4 maja 1529 – 20 września 1542)
- Marcin (7 listopada 1531 – 4 marca 1565)
- Paweł (28 stycznia 1533 – 8 marca 1593)
- Małgorzata (17 grudnia 1534 – 1570) żona Georga von Kunheim, zamieszkała w pobliżu
Mühlhausen
w
Prusach Książęcych
i tam pochowana.
Wiadomo też, że kilkoro dzieci – jak często bywało w tamtych czasach – zmarło zaraz po urodzeniu. Rodzina przyjmuje również pod swój dach dzieci znajomych, którzy zmarli w czasie zarazy.
Małżeństwo mieszkało w "czarnym klasztorze" w
Wittenberdze
, posiadło również ogródek na przedmieściach oraz majątek Züllsdorf koło
Lippendorfu
.
Obecnie żyje około 2800 potomków Marcina Lutra, zrzeszonych w Lutheridenvereinigung[14].
Ciekawostki
- Czteroletni Hans dostał kiedyś od ojca długi list, w którym ten opisywał wyobrażony, piękny ogród porośnięty kwiatami, drzewami na których były soczyste owoce, w którym dzieci nieustannie się bawiły. Warunkiem dostania się do ogrodu była modlitwa i pilna nauka.
-
Andreas Karlstadt
, który wyrządził Lutrowi wielką krzywdę zapukał do jego drzwi, gdy uciekał przed swoimi parafianami. Nie tylko został przyjęty, ale też znakomicie ugoszczony.
- Z listu nieznanego nadawcy, do Jerzego von Anhalt: Dom Lutra wypełnia różnobarwny tłum chłopców, studentów, dziewcząt, wdów, starych kobiet i młodzieńców. Panuje tu wielki nieład (...) Gdyby w nich wszystkich panował choćby duch Lutra, dom ten ofiarowałby Wam, Panie przyjazną gościnę na kilka dni (...).
- W książce
Józefa Kisielewskiego
„Ziemia gromadzi prochy” możemy znaleźć taką oto ciekawostkę: Opodal Merseburga (tego samego Merseburga, do którego Bolesław Chrobry przyjeżdżał jako gość cesarzów rzymskich) znajduje się miasteczko, które nosi nazwę Eisleben. Miasteczko posiada przedmieście Siebenhitze. Pamiętne jest tym, że tu właśnie urodził się Marcin Luter. Siebenhitze, dosłownie siedem upałów, zdawałoby się nie ma nic wspólnego ze Słowiańszczyzną. Wszakże ma. Dawniej nazywała się ta miejscowość Sebenica, czyli szubienica. Jest w tym szczególe osobliwy smak: Marcin Luter urodził się w słowiańskiej wsi i akurat w Szubienicy! Zresztą za czasów Lutra mówiono tu wszędzie po słowiańsku, co zaznaczono wyraźnie w pismach mistrza Marcina.
- Jedyny w Polsce
pomnik Marcina Lutra
znajduje się w centrum
Bielska-Białej
– miasta, gdzie wyznanie ewangelickie jest drugim pod względem liczby wiernych po wyznaniu rzymskokatolickim.
Bibliografia
Cytowana
- ↑
Manfred Uglorz
: Marcin Luter. Ojciec reformacji. Wyd. II. Cz. II: Zarys teologii ks. Marcina Lutra. Bielsko-Biała: Wydawnictwo "Augustana", 2006, ss. 123-161. .
- ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 15
- ↑ Gordon Rupp, The Righteousness of God, str. 87
- ↑ Heinrich Böhmer, Martin Luter: Road to Reformation, str. 11
- ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 16
- ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 42
- ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str. 70
- ↑ John M. Todd, Marcin Luter, str.72
- ↑
Tekst 95 tez Marcina Lutra
- ↑
List z okazji pięćsetlecia urodzin Marcina Lutra, Listy ekumeniczne – Jan Paweł II, Watykan 10.11.1983
- ↑
Philip Schaff, History of the Christian Church, Vol. VIII, c. XVI., §139.
(
ang.
)
- ↑ Von weltlicher Obrigkeit wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei (1523), Werke XXII. 90 ["Ketzerei kann man nimmermehr mit Gewalt wehren, es gehoert ein ander Griff dazu, und ist hie ein ander Streit und Handel, denn mit dem Schwert. Gottes Wortsoll hie streiten; wenn das nicht ausreicht, so wird’s wohl unausgerichtet bleiben von weltlicher Gewalt, ob sie gleich die Welt mit Blut füllet. Ketzerei ist ein geistlich Ding, das kann man mit keinem Eisen hauen, mit keinem Feuer verbrennen, mit keinem Wasser ertraenken. Es ist aber allein das Wort Gottes da, das thut’s, wie Paulus sagt 2 Cor. 10:4, 5: ’Unsere Waffen sind nicht fleischlich, sondern maechtig in Gott.’"]
- ↑ Conclus. LXXX., Resol. de Indulgentiis, 1518
- ↑
Luther lebt – Die Ururenkel des Reformators – Nachrichten DIE WELT – WELT ONLINE
Pozostała
- Ks. dr Aleksander Schoeneich, Krótka historia Kościoła Chrześcijańskiego w życiorysach, Lublin 1936
- Paweł Siebert, Historia Kościoła, Warszawa 1938
- Ks. Bogusław Swojski, Jestem ewangelikiem Nawsie-Jabłonków 1947
- Richard Friedenthal, Marcin Luter, wyd.
PIW
1992
,
- Ks.
Manfred Uglorz
, Marcin Luter – Ojciec Reformacji, wyd.
Augustana
1995,
- John M. Todd, Marcin Luter,
- Tomasz Szczech, Państwo i prawo w doktrynie św. Augustyna, Marcina Lutra i Jana Kalwina, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006,
-
Paweł Janowski
, Luter Marcin, 1483-1546, jeden z inicjatorów
Reformacji
1. Życie i działalność, [w:] Encyklopedia Katolicka, Lublin 2006, t. XI, kol. 230-232 (najnowsza bibliografia).
-
Paweł Janowski
, Protestantyzm, [w:] Jan Paweł II. Encyklopedia dialogu i ekumenizmu, Radom 2006, s. 389-421.
-
Paweł Janowski
, Ważniejsze wypowiedzi Jana Pawła II. Chrześcijaństwo, [w:] Jan Paweł II. Encyklopedia dialogu i ekumenizmu, Radom 2006, s. 598-614.
Zobacz też
Linki zewnętrzne