Manipulacja (
łac
. manipulatio - manewr, fortel, podstęp) - w
psychologii
oraz
socjologii
to celowo inspirowana
interakcja społeczna
mająca na celu oszukanie osoby lub grupy ludzi, aby skłonić je do działania sprzecznego z ich dobrem, interesem. Zazwyczaj osoba lub grupa ludzi poddana manipulacji nie jest świadoma środków, przy użyciu których wywierany jest wpływ. Autor manipulacji dąży zwykle do osiągnięcia korzyści osobistych, ekonomicznych lub politycznych kosztem poddawanych niej osób.
Ogólnie, manipulacja jest formą zamierzonego i intencjonalnego wywierania wpływu na osobę lub grupę w taki sposób, by nieświadomie i z własnej
woli
realizowała działania zaspokajające potrzeby/(realizowała cele) manipulatora.
Manipulować można treścią i sposobem przekazywania informacji. Manipulację określono też kiedyś obrazowo jako "włamanie do umysłu ofiary i podrzucenie tam własnych pomysłów lub opinii w taki sposób, aby ofiara pomyślała, że sama jest ich autorem."
Z punktu widzenia
etyki
, manipulacja bywa postrzegana jako zachowanie niemoralne. Mimo tego, jest często używana w inter-personalnych kontaktach handlowych i
negocjacjach
.
W społeczeństwie
totalitarnym
manipulacja jest jednym z podstawowych narzędzi sprawowania władzy nie mniej ważnym niż aparat
terroru
.
Państwo
posiada całkowitą władzę i kontroluje lub ogranicza większość sposobów społecznej interakcji (ograniczenie
wolności zrzeszania się
,
cenzura
mediów itp.). W ten sposób władcy państw totalitarnych mogą łatwo manipulować swoimi społeczeństwami i utrzymywać swoje rządy działając wbrew interesowi ogółu. Manipulację językową często stosuje się w
propagandzie
i podczas tzw.
prania mózgu
.
W społeczeństwie
demokratycznym
manipulacja jest bardziej wyrafinowana i mniej widoczna, używana jest przez polityków, np. w kampaniach
wyborczych
oraz w gospodarce
wolnorynkowej
w różnych często ukrytych formach w
reklamie
. Choć w systemach demokratycznych przekraczanie pewnych (zreszta niezbyt dobrze określonych) barier w manipulowaniu ludźmi jest niezgodne z prawem. Przykładem mogą być tutaj ograniczenia prawne narzucane
reklamom
.
Istotnym narzędziem manipulacji
opinią publiczną
są
środki masowego przekazu
i nie jawna cenzura wiadomości, np. tylko poprzez wybór informacji prezentowanych w dziennikach telewizyjnych.
W podejściu
socjo-kognitywistycznym
(wg. modelu IPK[1]), manipulacja może dotyczyć podstawowych czynników, które wpływają na nasze decyzje, takich jak:
-
informacja
- najpowszechniejsza, polega na fałszowaniu, deformacji i filtracji faktów (
cenzura
);
-
wiedza
- stosowana w szkolnictwie i nauce, dotyczy wyboru, popierania rozwoju i ukrywania pewnej wiedzy;
-
preferencje
- polega na indoktrynacji poprzez podkreślanie ważności korzystnych dla manipulatora wartości, np. rozbudzania nacjonalizmów i fanatyzmów religijnych, wzmacnianie wybranych interesów grup lokalnych czy klas społecznych.
Należy zauważyć, że nie zawsze obiekt manipulacji jest ostatecznym celem manipulatora, jednak zawsze ma prowadzić do niego w mniej lub bardziej widoczny sposób. Na przykład podburzanie opinii publicznej przeciw cudzoziemcom może umożliwić demokratyczne uchwalenie praw ograniczających także wolność obywateli zwiększając władzę aparatu wykonawczego państwa.
W tej perspektywie widać też, że społeczeństwa o niskim poziomie upowszechnienia szkolnictwa lub w trudnej sytuacji ekonomicznej są bardziej podatne na manipulację.
Środkami manipulacji mogą być:
- aktywne techniki psychologiczne - np. tworzenie nastroju chwili,
- użycie sygnałów dźwiękowych wpływających na
świadomość
i system decyzyjny
- odurzenie (
środkami farmakologicznymi
,
alkoholem
),
- obietnice bez pokrycia,
- manipulacja pozycji,
- wyszukanie słabych punktów osobnika i wywarcie wpływu na nie,
- wykorzystanie nieuwagi i podsunięcie gotowych rozwiązań, nie przedstawiając pełnego obrazu (np. umowy),
- system aktywnego wywarcia wpływu na manipulowanego poprzez niepozostawienie mu możliwości wyboru (np. w
sektach destrukcyjnych
),
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Arthur Schopenhauer: Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów. Warszawa: 2002. .
- Robert B. Cialdini: Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007. .
