Lucjan Żeligowski (ur.
17 października
1865
w
Oszmianie
, zm.
9 lipca
1947
w
Londynie
) –
pułkownik
piechoty
Armii Imperium Rosyjskiego
i
generał broni
Wojska Polskiego
, znany z tzw.
buntu Żeligowskiego
, podczas którego zajął
Wilno
i jego okolice, proklamując powstanie tzw.
Litwy Środkowej
.
Dzieciństwo i młodość
Lucjan Żeligowski był synem Gustawa –
powstańca
z 1863 i Władysławy z Traczewskich. Ojciec wraz z matką został zesłany za udział w powstaniu styczniowym na
Syberię
, skąd oboje już nie wrócili. Lucjan Żeligowski był wychowywany przez ciotkę Katarzynę mieszkającą w Żupranach. Tam też uczęszczał do szkoły gminnej, z której przeszedł do gimnazjum klasycznego w
Wilnie
.
Służba w Armii Imperium Rosyjskiego
Po uzyskaniu matury w 1885 wstąpił do szkoły junkrów I stopnia w
Rydze
, kształcącej oficerów piechoty Armii Rosyjskiej. Ukończył ją w 1888, uzyskując pierwszy stopień oficerski. Brał udział w
wojnie rosyjsko-japońskiej
(1904–1905) w stopniu kapitana. Następnie pełnił służbę w
Rostowie nad Donem
. W 1905 był postawiony przed sądem za przekonania (głównie etyczno-moralne). Postępowanie zakończyło się uniewinnieniem. Od 1912 działał w konspiracyjnym Związku Walki Czynnej w Rosji.
W chwili wybuchu
I wojny światowej
był w stopniu
podpułkownika
dowódcą batalionu. W 1915 został awansowany do stopnia
pułkownika
i mianowany dowódcą 261
pułku
piechoty
.
Walka o niepodległość Polski
9 września 1915 gdy rozpoczęło się formowanie jednostki polskiej przy armii rosyjskiej – Polskiej Brygady Strzelców, na własną prośbę przeszedł do brygady, gdzie został dowódcą
batalionu
. W czerwcu 1916 Polska Brygada Strzelców osiągnęła gotowość bojową i 27 lipca 1916 i przeszła chrzest bojowy forsując rzekę
Szczarę
. W styczniu 1917 na bazie Polskiej Brygady Strzelców rozpoczęto organizowanie Dywizji Strzelców Polskich i Żeligowski został dowódcą 1 pułku tej dywizji. W czerwcu 1917 pułk ten wyróżnił się w walkach na froncie galicyjskim pod Husiatynem.
Po
rewolucji lutowej w 1917
w związku z wzrostem nastrojów rewolucyjnych w armii rosyjskiej nastąpiła reorganizacja Polskiej Dywizji Strzelców w 1 Korpus Polski, a płk. Żeligowski został ponownie skierowany do armii rosyjskiej. Wkrótce jednak wrócił do niego i został dowódcą 1 Dywizji Piechoty. Po wybuchu
rewolucji październikowej
doszło do konfliktu pomiędzy nim a dowódcą
I Korpusu Polskiego
gen.
Józefem Dowborem-Muśnickim
, który opowiedział się za poparciem rosyjskiego Rządu Tymczasowego, a Żeligowski uważał, że polskie jednostki powinny zostać neutralne wobec konfliktu w Rosji. W wyniku tego konfliktu wiosną 1918 gen. Dowbor-Muśnicki usunął go z zajmowanych stanowisk.
Żeligowski wyjechał wtedy do
Kijowa
, gdzie wszedł w skład Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol) prowadzącego rozmowy z francuską misją wojskową na temat tworzenia jednostek polskich we
Francji
i
Rosji
. Po uzyskaniu pomocy ze strony Francji rozpoczęło się formowanie tzw.
Błękitnej Armii
gen.
Hallera
. Żeligowski w dniu 3 lipca 1918 został mianowany przez gen. Józefa Hallera dowódcą Wojska Polskiego na Wschodzie i awansowany do stopnia generała podporucznika.
Wśród tworzonych wtedy w Rosji jednostek powstała w 1918 na
Kubaniu
4 Dywizja Strzelców Polskich
, na czele której stanął Żeligowski. W kwietniu 1919 dywizja weszła w skład francuskiego korpusu interwencyjnego. W kwietniu i maju 1919 roku prowadziła ona walki z jednostkami
Armii Czerwonej
i wraz z korpusem wycofała się do
Odessy
, skąd przeszła do
Besarabii
. 23 maja 1919 dywizja została wycofana z linii frontu, a następnie skierowana do
Polski
, dokąd przybyła w czerwcu 1919 roku.
W Wojsku Polskim był najpierw dowódcą Frontu Litewsko-Białoruskiego, potem grupy operacyjnej oraz dowódcą 10 Dywizji Piechoty (1919) w
wojnie polsko-bolszewickiej
.
Ciesząc się przyjaźnią i zaufaniem
Józefa Piłsudskiego
, od października 1920 dowodził
1 Dywizją Litewsko-Białoruską
. Na jej czele
w 1920 zajął Wilno
i utworzył
Litwę Środkową
jako samodzielne i niezależne od Polski państwo. Na czas tej operacji "wypowiedział posłuszeństwo" Naczelnemu Wodzowi. W rzeczywistości była to akcja, której pomysłodawcą był
Józef Piłsudski
i miała na celu przyłączenie
Wilna
do Polski poprzez stan pośredni. W ówczesnej skomplikowanej sytuacji politycznej państwu polskiemu oficjalne działania zbrojne były bardzo nie na rękę. W październiku 1920 Żeligowski otrzymał
honorowe obywatelstwo miasta Warszawy
.
Służba w Wojsku Polskim
Z dniem 1 grudnia 1921 został awansowany do stopnia generała porucznika. W okresie od 20 listopada 1921 do 27 listopada 1925 był inspektorem armii w
Warszawie
. Kierował pracą Inspektoratu Armii nr 2.
31 marca 1924
Prezydent RP
Stanisław Wojciechowski
na wniosek
ministra spraw wojskowych
,
gen. dyw.
Władysława Sikorskiego
awansował
go na generała broni ze starszeństwem z 1 lipca 1923 i 1 lokatą[1].
27 listopada 1925 otrzymał tekę ministra spraw wojskowych w gabinecie
Aleksandra Skrzyńskiego
. Na tym stanowisku ułatwił
Piłsudskiemu
przygotowanie i przeprowadzenie
zamachu stanu
. Urząd ministra sprawował do 10 maja 1926. Do czasu reorganizacji naczelnych władz wojskowych w dalszym ciągu stał na czele Inspektoratu Armii nr 2. W między czasie, od 18 maja do 15 lipca 1926 był przewodniczącym Komisji Likwidacyjnej powołanej przez Piłsudskiego w celu:
- zakończenia wszelkich operacji wojskowych,
- doprowadzenia oddziałów wojskowych biorących udział w wypadkach do stanu normalnego,
- rozbrojenia oddziałów cywilnych zaangażowanych w wydarzeniach,
- uregulowania wszelkich strat w materiale stanowiącym zapas mobilizacyjny wojska i wyposażenia pokojowego oddziałów oraz strat materialnych poszkodowanych osób cywilnych w wyniku działań,
- uspokojenia oddziałów wojskowych i korpusu oficerskiego.
W sierpniu 1926 po utworzeniu
Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych
mianowany został inspektorem armii. 31 sierpnia 1927 przeszedł w stan spoczynku.
Poza wojskiem
Po przejściu na emeryturę osiadł w mieście Andrzejów. Zajmował się polityką, uczestniczył w życiu społecznym i gospodarczym. W latach 1935–1939 był posłem na
Sejm
IV i V kadencji. W 1930 opublikował książkę pt. Wojna w roku 1920. Wspomnienia i rozważania.
Bezpośrednio przed wojną zwrócił się do
marszałka Rydza-Śmigłego
o powołanie do czynnej służby wojskowej. Prośba generała pozostała bez odpowiedzi. W
wojnie obronnej
w 1939 nie brał czynnego udziału. W nocy z 7 na 8 września 1939 wyjechał z Warszawy do
Brześcia
razem z
gen. Sosnkowskim
i dwoma oficerami jego sztabu. 9 września rano wymieniona czwórka wyjechała z Brześcia do
Przemyśla
przez
Włodawę
,
Zamość
,
Rawę Ruską
i
Jaworów
. Gen. Sosnkowski przyjechał do Przemyśla wieczorem
9 września
w charakterze generała do zleceń Naczelnego Wodza z zadaniem ustalenia faktycznego położenia
Armii „Małopolska”
. 10 września obaj generałowie wyjechali do
Lwowa
, gdzie gen. Sosnkowski dowiedział się, że został mianowany dowódcą Grupy Armii południowych. Generał towarzyszył dowódcy Frontu Południowego do 13 września, kiedy to gen. Sosnkowski odleciał ze Lwowa do Przemyśla.
Po
kapitulacji Lwowa
ewakuował się przez
Rumunię
do
Francji
, a po jej kapitulacji do
Wielkiej Brytanii
. Na emigracji był członkiem Rady Narodowej RP i przewodniczącym jej Komisji Wojskowej oraz Kanclerzem Kapituły Orderu Virtuti Militari. Z tej ostatniej funkcji został w styczniu 1945 zwolniony przez
prezydenta Raczkiewicza
, ponieważ nie wyraził zgody na odznaczenie
gen. Bora-Komorowskiego
Krzyżem Wielkim Orderu VM.
Po zakończeniu wojny zadeklarował powrót do kraju, ale w trakcie przygotowań do podróży zmarł 9 lipca 1947 w
Londynie
. Zgodnie z wolą zmarłego zwłoki przewieziono do Warszawy i pochowano na
Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie
. Transport organizował gen. bryg.
Stanisław Tatar
, wykorzystując tę okazję do przywiezienia do Polski zdeponowanej w
Wielkiej Brytanii
części zasobów
Funduszu Obrony Narodowej
.
Rodzina
Był żonaty od 1907 z Tatianą Pietrowną, miał z nią bliźnięta: Janinę i Tadeusza.
Awanse
Ordery i odznaczenia
Tytuły
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 32 z 02.04.1924 r.
- ↑ Dekret Naczelnego Wodza i Naczelnika Państwa z 30 listopada 1921, Oddział V SG WP, L. 3851.V.E.G ogłoszony w Dz. Pers. MSWojsk. Nr 3 z 25 lutego 1922.
Bibliografia
- Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Editions Spotkania, Warszawa 1991,
- Piotr Stawecki, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa 1994, ,
- Wiesław Marczyk, Generał broni Lucjan Żeligowski,
Wojskowy Przegląd Historyczny
Nr 4 (122) z 1987, ss. 44–53,
- Wojciech Kicman, Jeszcze w sprawie gen. broni L. Żeligowskiego,
Wojskowy Przegląd Historyczny
Nr 2 (124) z 1988, ss. 319,
- Kazimierz Sosnkowski, Cieniom września, Wydawnictwo MON, Warszawa 1988, wyd. I, , s. 72,
- Dariusz Fabisz, Generał Lucjan Żeligowski 1865–1947. Działalność wojskowa i polityczna, Warszawa 2007.