Kantata – niesceniczna forma muzyczna podzielona na głosy (zwykle solowe lub chór ) z towarzyszeniem instrumentów. W wielu aspektach podobna jest do oratorium , lecz zwykle bywa krótsza i wykorzystuje szerszy wachlarz tekstów.

Kantata klasyczna występuje w dwóch wersjach.

Kantata włoska

Jest to utwór kilkuczęściowy (najczęściej 3-częściowy), skomponowany zwykle na głos solowy, przeważnie sopran , z towarzyszeniem klawesynu lub basso continuo (klawesyn, wiolonczela , ew. inny instrument niskobrzmiący lub akordowy, np. lutnia , chitarrone etc.). Składa się z arii i recytatywów . Kantaty tego typu komponowali m.in. Antonio Vivaldi , Georg Friedrich Händel , Alessandro Scarlatti i Giacomo Carissimi . Tekst kantaty włoskiej zwykle był świecki.

Kantata włoska rozwijała się od XVII wieku w kilku ośrodkach muzycznych we Włoszech: w Rzymie, Wenecji, Bolonii i Neapolu. Rozpowszechniła się również w innych krajach Europy, m.in. w Anglii i Austrii.

Kantata typu niemieckiego

Jest utworem bardziej rozbudowanym, skomponowanym na jeden lub kilka głosów wokalnych z towarzyszeniem większej obsady instrumentalnej. Obok tradycyjnego składu instrumentów smyczkowych występują również instrumenty dęte i perkusyjne oraz rozbudowane basso continuo .W kantatach niemieckich często występował chór – typu oratoryjnego lub w formie pojedynczych chorałów , zwykle wieńczących kantaty, symbolizujących śpiew ludu parafialnego. W chorałach wykorzystywano tradycyjne dla Niemiec pieśni kościelne w układzie czterogłosowym ( chorał luterański popularnie nazywany chorałem protestanckim). W kantatach typu niemieckiego oprócz arii, recytatywów i chórów często spotykane są rozbudowane formy instrumentalne, zwykle rozpoczynające kantatę, np. sinfonie.

Tekst kantaty niemieckiej, o często poetyckim charakterze, zwykle opierał się na Piśmie Świętym i stanowił parafrazę jego fragmentów. Komponowano kantaty na rok liturgiczny – Jan Sebastian Bach stworzył trzy pełne cykle takich utworów, wykonywanych w niedziele i w święta (zachowała się tylko część). W muzyce niemieckiej istnieją również kantaty świeckie. Powstawały z okazji doniosłych uroczystości miejskich, urodzin władców, wesel, powitań słynnych osobistości itp.

Bach pozostawił po sobie kilkanaście kantat świeckich. Charakter pracy, zakres obowiązków, ale także pobożność i surowe protestanckie zasady jakimi się kierował, skłaniały lipskiego kantora do tworzenia głównie dzieł religijnych. Nie zmienia to jednak faktu, że kantaty świeckie i religijne Bacha muzycznie bliskie są często ówczesnej operze. Bach skomponował wiele kantat dla domu książęcego w związku ze staraniami o tytuł Nadwornego kompozytora Króla Polski który otrzymał w roku 1736. Wśród nielicznych kantat świeckich w większości odwołujących się do mitologi co w owych czasach było powszechną praktyką, jako przykłady można wskazać następujące:

• "O kawie" (Schweigt stille, plaudert nicht – Hej spokój ciszcie się, BWV 211),
• Myśliwska (Was mir behagt, ist nur die muntre Jagd – Lubuję się ja w łowach jeno wżdyć, BWV 208),
• Chłopska (Mer hahn en neue Oberkeet – Już tu nad nama nowy pan, BWV 212),
• "Pojedynek Febusa z Panem" (Geschwinde, ihr wirbelnden Winde, czyli dramma per musica Der Streit zwischen Phoebus und Pan, BWV 201),
• "Herkules na rozdrożu"(Laßt uns sorgen, lasst uns wachen - Pieczę miejmy a czuwajmy), BWV 213. Polskie tłumaczenia są tłumaczone na polszczyznę I połowy XVIII tj. czasów Bacha

Oprócz Bacha niemiecki typ kantat tworzyli również Georg Philipp Telemann , Dietrich Buxtehude , Johann Gottlieb Graun i inni kompozytorzy.

W późniejszym okresie kantata jako gatunek muzyczny ulegała stopniowej transformacji, zacierającej różnice między odmianami włoską i niemiecką. Kantaty nowszego typu komponowali m.in. Giovanni Battista Sammartini , Jiří Antonín Benda, Wolfgang Amadeusz Mozart , Joseph Haydn , Ludwig van Beethoven , Stanisław Moniuszko , Arnold Schönberg , Anton Webern , Carl Orff i inni.