Janka Kupała,
biał.
Янка Купала, właśc. Iwan Łucewicz,
biał.
Іван Дамінікавіч Луцэвіч (ur.
7 lipca
1882
, zm.
28 czerwca
1942
) – klasyk literatury białoruskiej, poeta, dramaturg, publicysta, wybitny działacz Białoruskiego Odrodzenia początku XX wieku i jeden z twórców białoruskiego języka literackiego.
Dzieciństwo i młodość
Zdjęcie z okresu jego pierwszej pracy w gazecie "Nasza Niwa", Wilno, 1908.
Urodził się
7 lipca
1882
roku w folwarku
Wiazynka
niedaleko
Mińska
. Rodzice należeli do drobnej spauperyzowanej szlachty i dzierżawili ziemię od bogatszych folwarków. W
1898
roku ukończył białoruską szkołę ludową. Po śmierci ojca w
1902
roku najmuje się do pracy na posadach m.in. domowego nauczyciela oraz oficjalisty w majątkach i browarze.
Pierwsze publikacje
Do pierwszych utworów Kupały zalicza się kilka sentymentalnych wierszy w
języku polskim
, drukowanych w latach
1903
–
1904
w czasopiśmie "Ziarno" pod pseudonimem "K-a". Pierwszym wierszem w języku białoruskim był utwór Maja dolia, datowany na
15 lipca
1904
roku. Pierwszy drukowany białoruski utwór Kupały to wiersz Mużyk, który ukazał się
15 kwietnia
1905
roku w gazecie "Siewiero-Zapadnyj kraj". Pierwszą publikacją w prasie białoruskojęzycznej był wiersz Kascu, który został wydrukowany w
Naszej Niwie
11 kwietnia
1907
roku. W tym samym roku w Naszej Niwie drukowane są również inne utwory Kupały. Wczesne wiersze Kupały cechuje czerpanie inspiracji z
folkloru
i białoruskiej poezji XIX wieku.
W latach
1906
–
1907
powstają
poematy
Zimoju (Zimą), Nikomu, Adpłata kachanniem (Zapłata miłością).
18 stycznia
1908
roku Nasza Niwa publikuje poemat U Pilipauku. W tym samym roku Kupała kończy pracę nad poematami Adwiecznaja pieśnia oraz Za szto, których tematem jest ucisk i niesprawiedliwość społeczna.
Okres wileński i petersburski
"Raskidanaje hniazdo. Drama v 5-cioch aktach", wileńskie wydanie z 1919 roku
Jesienią
1908
roku Kupała przenosi się do
Wilna
, gdzie współpracuje z redakcją Naszej Niwy. W okresie wileńskim życia poety powstaje wiele jego sztandarowych utworów – m.in. Maładaja Biełaruś, Zakliataja Kwietka, Adcwitannie. Niektóre z tych utworów drukowane są w Naszej Niwie.
W 1908 roku w Sankt Petersburgu ukazuje się pierwszy tom poezji Kupały pod tytułem Żalejka. W październiku tego roku Petersburski Komitet do spraw Druku przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych wydaje decyzję o konfiskacie tomu jako wydania antypaństwowego oraz o pociągnięciu jego autora do odpowiedzialności. Ostatecznie decyzja została cofnięta, jednak w
1909
roku nakład książki zostaje ponownie skonfiskowany na mocy decyzji wileńskiego generał-gubernatora. Aby nie zaszkodzić reputacji Naszej Niwy w oczach władz, Kupała porzuca pracę w redakcji.
Tablica w
Wilnie
poświęcona Jance Kupale.
W styczniu
1909
roku Kupała przenosi się do
Sankt Petersburga
. Zapisuje się tam na ogólnoedukacyjne kursy A. Czerniajewa, na których wykładali znani petersburscy uczeni.
8 lipca
1910
roku ukazuje się jego kolejna książka – poemat Adwiecznaja pieśnia.
13 października
1910
roku wychodzi drukiem drugi tom jego poezji p.t. Guślar. W zamieszczonych w tomie wierszach znaleźć można wezwanie do rozbudzenia godności narodowej oraz walki o wolność, jednakowoż wiersze z bezpośrednimi wezwaniami do narodowego powstania (m.in. utwór Zwajawanym) nie trafiają do tomu, aby uniknąć kłopotów z
cenzurą
. W kwietniu
1910
roku zakończone zostają prace nad poematem Kurhan, a w sierpniu poeta kończy poemat Son na kurhanie – jeden ze swych najwybitniejszych utworów, przedstawiający ubogą egzystencję
ludu Białorusi
i próbujący zgłębić przyczyny takiego położenia. Poemat ten ukazał się w druku w
1912
roku.
3 czerwca
1912
roku dobiegają końca prace nad pierwszym utworem scenicznym Kupały –
komedią
Paulinka. Zostaje ona wydana drukiem w następnym roku, aby później znaleźć się na scenie – początkowo w Sankt Petersburgu, a potem – w Wilnie i Radaszkowiczach. Spektaklom tym przyglądał się sam autor. W czerwcu
1913
roku Kupała kończy poemat historyczny Bandarouna, a następnie poematy Mahiła lwa, Jana i ja oraz
humoreskę
Prymaki.
Wiosną
1913
roku wychodzi drukiem trzeci tom poezji Kupały – Szliacham życcia. Wiersze z tego tomu, w odróżnieniu od dwóch poprzednich, cechuje wpływ estetyki
modernizmu
i
symbolizmu
. W tomie zamieszczony zostaje również poemat dramatyczny Na pałasie.
Na wrzesień 1913 roku datowany jest najwybitniejszy utwór w przedrewolucyjnej twórczości Kupały – dramat Raskidanaje hniazdo (Rozrzucone gniazdo). Na przykładzie wiejskiej rodziny, która traci cały swój dobytek ukazana jest tragedia narodu białoruskiego. Sztuka została pokazana na scenie dopiero po
rewolucji 1917 roku
, a wydrukowana jeszcze później – w
1919
roku w
Wilnie
.
Jesienią 1913 roku Kupała powraca do Wilna, gdzie początkowo pracuje jako sekretarz Białoruskiego Towarzystwa Wydawniczego, a potem ponownie podejmuje współpracę z Naszą Niwą. Od
7 kwietnia
1914
roku gazeta ukazuje się z nazwiskiem Kupały jako głównego redaktora. Jednocześnie Kupała pomaga wydać tomy poezji
Bahdanowicza
i Bujły.
Lata wojny i okupacji
Po rozpoczęciu
I wojny światowej
Kupała od września do grudnia
1914
roku pracuje nad cyklem antywojennych wierszy Pieśni wajny. Jednocześnie pisze on pełne antywojennej retoryki artykuły w Naszej Niwie. Za artykuł Dumki Kupała miał być pociągnięty przed sąd. Rozprawa nie odbyła się jednak z powodu ewakuacji wywołanej zbliżaniem się frontu do Wilna. We wrześniu
1915
roku Kupała wyjeżdża z Wilna do rodzinnego folwarku Akopy.
Pod koniec września
1915
roku wyjeżdża do
Moskwy
, gdzie podejmuje naukę na Uniwersytecie Ludowym im. Szaniawskiego. W Moskwie Kupała poślubia Uładzisławę Stankiewicz, po czym oboje przeprowadzają się do
Mińska
. W styczniu
1916
roku Kupała dostaje powołanie do armii. Jego oddział stacjonuje początkowo w
Mińsku
, a latem przerzucony zostaje do
Połocka
. Podczas okupacji niemieckiej Kupała przebywał w
Smoleńsku
. W okresie od
1916
do jesieni
1918
roku nie powstaje ani jeden utwór. Od października do grudnia 1918 roku Kupała stworzył cykl wierszy-wezwań, będących jego reakcją na wydarzenia tamtego okresu – rewolucję, okupację, powstanie
Białoruskiej Republiki Ludowej
. Do wierszy tych zalicza się m.in. utwory: Czas, Na schod, Pczoły, Zwany.
W styczniu
1919
roku Kupała powraca do
Mińska
.
25 sierpnia
1919
ukazuje się pierwszy numer redagowanej przezeń gazety "Zwon". Pisze on dla niej nowe wiersze i publikuje liczne artykuły na temat odrodzenia narodowego i walki o wolność. Jednocześnie pracuje nad przekładem na język białoruski
Słowa o wyprawie Igora
.
Początek lat 20.
Na początku lat 20., po powstaniu
BSRR
, Kupała pracuje na stanowisku zastępcy przewodniczącego Wydziału Literacko-Wydawniczego Ludowego Komisariatu Oświaty BSRR oraz redaguje czasopismo "Wolny ściah". Pomaga również w stworzeniu Instytutu Białoruskiej Kultury, którego członkiem zwyczajnym wybrany został w
1922
roku. W 1922 roku ukazuje się tom Spadczyna, składający się z wierszy nowych a także powstałych w trakcie I wojny światowej. Wiersze Paustań z narodu naszaha, prarok... oraz Żydy! zostały usunięte z tomu ze względu na cenzurę.
24 stycznia
1922
roku pojawiają się wiersze Pierad buduczyniaj oraz Pazwali was.... W wierszach tych Kupała wyraża swoje zdanie o bolszewikach oraz zakłopotanie aktualnymi wydarzeniami. Obydwa wiersze zostały zakazane. Nakład pierwszego numeru czasopisma "Adradżeńnie", w którym wydrukowano wiersz Pierad buduczyniaj został zaś skonfiskowany.
31 sierpnia
1922
roku w Akopach Kupała kończy pracę nad tragikomedią Tutejszyja – ironiczną panoramą miejskiego życia czasów okupacji. Oficjalna krytyka literacka obwiniła autora o "drobnoburżuazyjne narodnictwo" i "przeciwstawianie się dyktaturze proletariatu". W tym samym roku Kupała wraz z innymi białoruskimi poetami podejmuje próbę stworzenia spółki literackiej pod nazwą "Wir". W wyniku przeprowadzonej jednak przez DPU weryfikacji wszyscy niemal członkowie spółki otrzymali negatywne charakterystyki. Kupała nazwany został wtedy "białoruskim pisarzem-szowinistą", a powstanie samej spółki zostało uniemożliwione.
W
1924
roku Kupała wydaje poemat "Bieznazounaje", w którym wychwala walkę o niezależność w poprzednich latach i wzywa, by nie zaprzestawać zmagań, utrwalać to, co zostało już osiągnięte i pozostawić po sobie w pełni wolną Białoruś. W
1925
roku Kupała otrzymuje tytuł Ludowego Poety BSRR. Latem
1926
roku w czasopiśmie "Połymia" ukazuje się cykl wierszy, wśród których wiele było literackimi protestami m.in. Carskija dary, Kab, Akou pałomanych żandar. Ich rozpowszechnianie zostało surowo zabronione.
Koniec lat 20. i lata 30.
W
1927
roku Kupała staje na czele spółki "Połymia", która skupiała pisarzy związanych ze środowiskiem "Adradżeńnia".
7 listopada
1927
roku białoruskie gazety drukują poemat Kupały Z uhodkawych nastrojau, poświęcony dziesięcioleciu
rewolucji październikowej
. W poemacie wydarzenia października 1917 roku wychwalone zostają z nadzwyczaj wielkim patosem, przez który przeziera jawna ironia.
Następne lata to czas represji, które dotknęły inteligencję twórczą i Kupała przymuszony zostaje do pisania pod dyktando władz pochwalnych wierszy wychwalających osiągnięcia socjalizmu. Wiele razy wzywany zostaje na przesłuchania w sprawie nie istniejącej w rzeczywistości kontrrewolucyjnej organizacji "Związek Wyzwolenia Białorusi". Nie mogąc wytrzymać szykan
20 listopada
1930
roku poeta podejmuje próbę samobójczą. Złamany przez represje podpisuje tak zwany "List otwarty Janki Kupały", w którym odżegnuje się od narodowych ideałów. Twórczość Kupały lat 30. składa się w większości z pozbawionych wartości artystycznych prosowieckich wierszy i artykułów. Wyjątek stanowi cykl wierszy stworzonych w
1935
roku we wsi Lauki (m.in. Soncu, Lion, Darohi), opowiadający o
kolektywizacji
poemat Nad rakoj Aresaj oraz poświęcony pamięci
Tarasa Szewczenki
poemat Tarasowa dola. Wiersze powstałe w latach 30. weszły w skład tomu Ad serca, za który Kupała otrzymał w 1941 roku nagrodę leninowską.
W
1941
roku w związku z okupacją Białorusi przez niemieckie wojska, Kupała ewakuuje się do
Moskwy
, a stamtąd do
Tatarstanu
. Powstaje wtedy szereg wierszy-apelów do narodu, w których Kupała wzywa do walki z okupantami (m.in. Biełaruskim partyzanam, Znou budzie szczaście mieć i woliu..., Paustau narod).
Ostatnie lata i śmierć
28 czerwca
1942
roku Kupała tragicznie ginie, spadając ze schodów w hotelu Moskwa. Do tej pory nie udało sie wyjaśnić czy był to nieszczęśliwy wypadek, samobójstwo czy może zaplanowane morderstwo. Poeta pochowany został w Moskwie na cmentarzu Bagańkowskim. Po dwudziestu latach jego szczątki przewiezione zostały na Białoruś. Obecnie Janka Kupała spoczywa na
cmentarzu wojskowym w Mińsku
, obok mogiły
Jakuba Kołasa
.
Pamięć o poecie
Imieniem Kupały nazwana została ulica, park i stacja metra w
Mińsku
, rezerwat przyrody w pobliżu Wiazynki. W Mińsku działa Muzeum Kupały, mające swoje filie w Wiazynce, Laukach i Akopach. Imię Janki Kupały nosi
Narodowy Teatr Akademicki w Mińsku
oraz Uniwersytet w
Grodnie
. Ulice Janki Kupały znajdują się również w
Gdańsku
i
Hajnówce
. W Gdańsku poetę uhonorowano dodatkowo pamiątkowym pomnikiem, którego odsłonięcie nastąpiło
26 czerwca
2007
roku. Umiejscowienie pomnika okazało się nieporozumieniem, gdyż stanął on przy ulicy
Kupały
, która została nazwana tak na cześć rzekomego słowiańskiego bóstwa.
Zobacz też