Porosty (
łac.
Lichenes) – tradycyjna nazwa licznej grupy grzybów (ponad 20% wszystkich gatunków grzybów (
Fungi
), określanych jako zlichenizowane, tworzących obligatoryjne symbiozy głównie z prokariotycznymi cyjanobakteriami (
Cyanobacteria
) lub eukariotycznymi zielenicami (
Chlorophyta
). Jako samodzielna jednostka taksonomiczna, przestała istnieć w 1981 roku, w wyniku zmian wprowadzonych przez
Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej
. Pojęcie to ujmowane jest obecnie w kategoriach ekologicznych (podobnie jak grzyby mikoryzowe), a nie systematycznych.
Nauka zajmująca się porostami to
lichenologia
.
Występowanie
Porosty są
organizmami pionierskimi
porastającymi
korę
drzew, kamienie, gleby najbardziej ubogie, a także bardziej suche zwane też "glebami poligonowymi". Występują niemalże na wszystkich długościach i szerokościach geograficznych. Najwięcej gleb poligonowych znajduje się w
tundrze
, a także na
pustyniach
i
stepach
. Gleby tundrowe, pustynne i stepowe należą do bardzo ubogich w przyswajalny
azot
i dlatego porosty, asymilują azot z
atmosfery
przy pomocy
cyjanobakterii
znajdujących w zgrubieniach plechy zwanych cefalodiami.
Asymilacja
azotu przez porosty (a właściwie sinice) zachodzi w zakresie temperatur -5 °C-35 °C[1].
Porosty spotkać można na korze drzew (
epifity
), drewnie (
epiksylity
), glebie (epigeity) oraz na naturalnych i antropogenicznych podłożach skalnych, takich jak
skałki
, kamienie i głazy narzutowe, beton, tynk, cegły, eternit, dachówki (
epility
). Duża grupa porostów zasiedla różne podłoża, gatunki takie określamy jako ubikwistyczne. Na przykład niektóre chrobotki (chrobotek szydlasty – Cladonia coniocraea, strzępiasty – Cladonia fimbriata) osiedlają się głównie na murszejących pniakach, często jednak występują także na glebie, korze drzew, a nawet pokrytym cienką warstewką gleby podłożu skalnym.
Budowa i czynności życiowe porostów
Budowa
Porosty tworzą
plechy
, które mogą mieć dwie postacie. Komponenty grzybowe i glon mogą być rozmieszczone równomiernie (
plecha homeomeryczna
) lub komponenty ułożone są warstwowo (
plecha heteromeryczna
). W drugim przypadku wyróżniamy korę górną (grzyb), warstwę glonową i niżej warstwa strzępek grzyba.
Plecha porostów może mieć formy:
- nitkowatą
- krzaczkowatą – porozgałęziana i wzniesiona (zwisająca w wypadku porostów nadrzewnych)
- listkowatą – lekko odstaje od podłoża i przypomina pofałdowany na brzegach liść
- skorupiastą – płaska i ściśle przylega do podłoża np. skały, muru lub kory drzewa
- proszkowatą – płaska i przylegająca do podłoża, mniejsza od skorupiastej
Wiek pospolitych u nas porostów nadrzewnych i naziemnych jest określany z reguły na kilka do kilkunastu lat; najbardziej długowieczne z tej grupy żyją 50-100 lat. Naskalne porosty o plechach skorupiastych mogą dożywać od 2-4,5 tysiąca lat (np. wzorzec geograficzny – Rhizocarpon geographicum). Najwolniej rosną porosty o plechach skorupiastych np. wzorzec geograficzny przyrasta rocznie 0,25–0,5 mm, pawężnice (Peltigera) 1-3 cm rocznie.
Symbioza
W symbiozie komponent grzybowy określany jako mikobiont należy w przeważającej części (ok. 98%) do
workowców
(Ascomycota), rzadziej
grzybów podstawkowych
(Basidiomycota) lub
grzybów niedoskonałych
(Deuteromycota). Komponentami autotroficznymi, określanymi mianem fotobiont, są
zielenice
lub
sinice
. Najczęściej spotykanym fotobiontem są przedstawiciele rodzajów trebouksja (Trebouxia) i trentepolia (Trentepohlia) – zielenice oraz
trzęsidło
(Nostoc) – sinica. Wymienione rodzaje występują w plechach ponad 90% gatunków porostów. Inne stosunkowo często tworzące porosty zielenice to Coccomyxa,
Chlorella
i Cystococcus. Większość porostów współtworzą zielenice, sinice zawiera 8% porostów, np. Peltigera, Collema, Leptogium, Stereocaulon i Lichinia[1]. Związki między tymi organizmami mogą mieć różny charakter, od bardzo swobodnego po bardzo ścisły i jest różnie interpretowany. Niektórzy uważają go za związek
mutualistyczny
inni jako symbiozę antagonistyczną (
helotyzm
,
pasożytnictwo
,
endosaprofityzm
,
glonopasożytnictwo
). Obok podstawowego, niektóre porosty zawierają także dodatkowy gatunek fotobionta, który umieszczony jest zazwyczaj w określonych partiach plechy – cefalodiach. Na plechach porostów mogą także występować grzyby naporostowe – w formie pasożytów, saprobiontów lub organizmów parasymbiotycznych. Nic więc dziwnego, że plechy porostów porównuje się często do miniaturowych ekosystemów.
Współtworzące porosty sinice mają zdolność
wiązania azotu atmosferycznego
, co ma istotne znaczenie w warunkach braku łatwo przyswajalnych jego form. Sinice przekazują grzybom również powstałą w wyniku
fotosyntezy
glukozę
. Zielenice zaś przekazują
sacharydy
takie jak: erytrytol, tetrytol,
rybitol
lub
sorbitol
[1].
Rozmnażanie
Rozmnażanie porostów następuje w wyniku wytwarzania diaspor, które podzielić można na
diaspory
zlichenizowane oraz diaspory niezlichenizowane. Diaspory zlichenizowane to różnego typu wytwory, np. wyrostki – izydia lub urwistki –
soredia
(powstające w soraliach), złożone ze strzępek mikobionta i komórek fotobionta, które po oddzieleniu od macierzystej plechy mogą odtworzyć (w sprzyjających warunkach) nowy organizm o identycznych genetycznie cechach. Diaspory niezlichenizowane są wyłącznymi wytworami grzybni mikobionta. Zaliczyć można do nich
zarodniki
(
mejospory
) –
askospory
lub
bazydiospory
, których wytworzenie poprzedzone jest procesem płciowym, typowym dla danej grupy grzybów, powstające w charakterystycznych dla danego rodzaju grzyba owocnikach (np. perytecja – otocznie lub apotecja – miseczki) oraz
konidia
(
mitospory
), powstające z wyspecjalizowanych strzępek grzybni wegetatywnej, zazwyczaj w różnego typu owocowaniach (np. pyknidiach). Propagacja diaspor odbywa się biernie, za pośrednictwem wiatru, wody lub zwierząt. W przypadku diaspor niezlichenizowanych, utworzenie nowej plechy (lichenizacja) możliwe jest tylko w wyniku bezpośredniego kontaktu rozwijającej się z diaspory grzybni mikobionta z komórkami odpowiedniego fotobionta. Zjawisko to nie odgrywa zapewne głównej roli w procesie rozprzestrzeniania się porostów. Reprodukcja porostów następuje także w wyniku mechanicznej fragmentacji plech (np. u naziemnych chrobotków
Cladonia
spp.).
Systematyka
Na świecie znanych jest ok. 13,5 tysiąca gatunków porostów, z czego w
Polsce
występuje ok. 1600. Wiele z nich jest długowieczne. Do najbardziej znanych przedstawicieli należą:
chrobotek reniferowy
(Cladonia rangiferina),
płucnica islandzka
(Cetraria islandica). W najnowszych systemach taksonomicznych porosty nie są wydzielane, a należące do nich taksony są włączane do klasyfikacji jako taksony grzybów.
- Rodzina:
plamicowate
(Arthoniaceae)
- Rodzaj plamnica (Arthonia)
- Gatunek:
Plamica promienista
(Arthonia radiata)
- Gatunek: Plamica kasztanowata (Arthonia spadicea)
- Gatunek: Plamica czerwonawa (Arthonia tumidula, Arthonia cinnabarina)
- Gatunek: Plamica rozsiana (Arthonia dispersa)
- Gatunek: Plamiec jasny (Arthothelium rauanum, Arthothelium raunideum)
- Rodzina: brodaczkowate (Usneaceae)
- Rodzaj:
brodaczka
(Usnea)
- Gatunek: brodaczka kępkowa (Usnea hirata)
- Gatunek:
brodaczka kędzierzawa
(Usnea subfloridana, Usnea comosa)
- Gatunek: brodaczka najdłuższa (Usnea longissima)
- Gatunek: brodaczka rozpierzchła (Usnea fulvoreagens)
- Gatunek:
brodaczka zwyczajna
(Usnea filipendula, Usnea dasypoga)
- Gatunek:
brodaczka nadobna
(Usnea florida)
- Rodzaj:
mąkla
(Evernia )
- Gatunek:
mąkla tarniowa
(Evernia prunastri)
- Gatunek: mąkla odmienna (Evernia mesomorpha)
- Gatunek: mąkla rozłożysta (Evernia divaricata)
- Rodzina:
chrobotkowate
(Cladoniaceae)
- Rodzaj:
chrobotek
(Cladonia)
- Gatunek:
chrobotek reniferowy
(Cladonia rangiferia)
- Gatunek: chrobotek leśny (Cladonia sylvatica)
- Gatunek: chrobotek strzępiasty (Cladonia fimbriata)
- Gatunek: chrobotek kubkowaty (Cladonia pyxidata)
- Gatunek:
chrobotek alpejski
(Cladonia stellaris)
- Gatunek: chrobotek czarniawy (Cladonia stygia)
- Gatunek: chrobotek palczasty (Cladonia digitata)
- Gatunek: chrobotek najeżony (Cladonia impexa)
- Gatunek: chrobotek gwiazdkowaty (Cladonia uncialis)
- Gatunek: chrobotek łuskowaty (Cladonia subsquamosa)
- Gatunek: chrobotek wysmukły (Cladonia gracilis)
- Gatunek: chrobotek rożkowy (Cladonia cornuta)
- Gatunek: chrobotek rogokształtny (Cladonia cornutoradiata)
- Gatunek: chrobotek okółkowy (Cladonia verticillata)
- Gatunek: chrobotek kieliszkowaty (Cladonia chlorephaea)
- Gatunek: chrobotek rosochaty (Cladonia foliacea)
- Gatunek: chrobotek koralowy
- Rodzina: granicznikowate (Stictaceae)
- Rodzina: tarczownicowate (Parmeliaceae)
- Rodzaj:
tarczownica
(Parmelia)
- Gatunek: tarczownica kielichowata (Parmelia acetabulum)
- Gatunek: tarczownica skalna (Parmelia saxatilis)
- Gatunek: tarczownica bruzdkowana (Parmelia sulcata)
- Rodzaj:
płaskotka
(Parmeliapsis)
- Gatunek: płaskotka pylasta (Parmeliapsis aleurites)
- Gatunek: płaskotka rozlana (Parmeliopsis ambigua)
- Gatunek: płaskotka reglowa (Parmeliopsis hyperopta)
- Rodzaj:
płucnica
(Cetraria)
- Gatunek:
płucnica islandzka
(Cetraria islandica)
- Gatunek: płucnica płotowa (Cetraria sepincola)
- Gatunek: płucnica żółta (Cetraria pinastri)
- Gatunek: płucnica modra (Cetraria glauca)
- Gatunek: płucnica kędzierzawa (Cetraria ericetorum, Cetraria crispa)
- Gatunek: płucnica kolczasta (Cetraria aculeata), rożynka kolczasta (Coelocaulon aculeatum, Cornicularia aculeata)[]
Znaczenie porostów
- Zawierają liczne związki chemiczne wykorzystywane w farmacji, np. śluzy,
lakmus
i perfumerii (związki zapachowe) oraz inne barwniki stosowane (przynajmniej dawniej) w farbiarstwie.
- Porosty są bardzo czułym
biowskaźnikiem
(bioindykatorem) czystości atmosfery. Specjalna
skala porostowa
pozwala na podstawie składu gatunkowego porostów określić stopień zanieczyszczenia atmosfery.
- Porosty jako
organizmy pionierskie
mają pewną funkcję glebotwórczą; rola ta jest jednak przeceniana, w wielu miejscach występowania porostów nie powstanie nigdy gleba ze względu na ostry klimat, warunki atmosferyczne, nachylenie terenu (stoki skalne). Szczątki porostów przyczyniają się do powstawania
próchnicy
, która z rozdrobnionym materiałem skalnym tworzy
glebę
.
- Są ważnym składnikiem pokarmowym (dla
reniferów
i
piżmowołów
) oraz schronieniem bezkręgowców. Niektóre ptaki wykorzystują porosty do budowy gniazd. Porosty wykorzystywane są w lecznictwie (płucnica lekarska,
brodaczka
,
tarczownica
), inne są cenione w kuchni (
krusznica jadalna
– "manna z nieba").
Ochrona prawna
Wykaz gatunków porostów objętych obecnie w Polsce ochroną gatunkową ścisłą i częściową zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. 04.168.1765 z dnia 28 lipca 2004 r.). W Polsce występuje od 217 do ok. 240 gatunków objętych ochroną, w zależności od przyjętej listy gatunków występujących w kraju.
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Stefan Gumiński: Fizjologia glonów i sinic. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1990. .
Zobacz też
Linki zewnętrzne