Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie
nr rej. 511/2, 511/3 z 1 lipca 1965[1]
widok od frontu
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Adres	pl. Piłsudskiego
Położenie na mapie Warszawy Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie
52°14'27″N 21°00'41″E / 52.24083, 21.01139 Na mapach: 52°14'27″N 21°00'41″E / 52.24083, 21.01139

Plik wideo	Wartę wystawia Batalion Reprezentacyjny Wojska Polskiego
Problem z odtwarzaniem pliku? Zobacz .

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie – grób-pomnik na placu marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie . Ideą warszawskiego Grobu Nieznanego Żołnierza jest uczczenia pamięci poległych w walce o niepodległość. Grób zaliczany jest do narodowych , symbolizujących największe poświęcenie^[2][3].

Pomysł oddania hołdu poległym w walkach nieznanym żołnierzom narodził się bezpośrednio po I wojnie światowej we Francji . Pierwszy na świecie Grób Nieznanego Żołnierza powstał w Paryżu w 1920 . Upamiętnia on 1 500 tys^[4][5] żołnierzy poległych w latach 1914 – 1918 . Równolegle z Francją utworzono miejsca hołdu bezimiennym żołnierzom w Wielkiej Brytanii .

W Polsce pierwsze inicjatywy stworzenia miejsca upamiętniającego poległych pojawiły się w 1921 . Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie powstał jednak ostatecznie w 1925 pod kolumnadą Pałacu Saskiego . 2 listopada tego roku do grobu złożono zwłoki bezimiennego żołnierza, sprowadzone podczas specjalnej ceremonii z Cmentarza Obrońców Lwowa .

Pod koniec II wojny światowej grób uległ poważnemu uszkodzeniu w wyniku wysadzenia w powietrze. Wkrótce został odbudowany i ponownie odsłonięty w 1946 . Obecnie stanowi trójarkadowy fragment ocalałej kolumnady Pałacu Saskiego. W latach 1990 – 1991 wystrój grobu częściowo zmieniono.

Przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie płonie wieczny znicz i służbę pełni warta honorowa z Batalionu Reprezentacyjnego Wojska Polskiego , a w święta państwowe odbywa się jej uroczysta zmiana z udziałem najwyższych władz państwa.

Geneza idei Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie

Idea uczczenia żołnierzy poległych na polu bitwy narodziła się we Francji po I wojnie światowej . Inicjatorem powstania pierwszego grobu nieznanego żołnierza był Francuz – Fryderyk Simon, który podczas wojny stracił trzech synów.

Przykład francuski stał się impulsem dla powstania podobnej patriotycznej ambicji w prawie każdym narodzie. W Polsce pierwsze zabiegi mające na celu wybudowanie pomnika-grobu podjęto już w 1921 . Po roku 1921 miało miejsce wiele inicjatyw, ale faktyczne odsłonięcie warszawskiego Grobu Nieznanego Żołnierza nastąpiło dopiero w 1925 .

Projekt Komitetu Uczczenia Poległych 1914–1921

W Warszawie w czerwcu 1921 powstał Komitet Uczczenia Poległych 1914 – 1921 , któremu przewodniczył prezes Rady Miejskiej Ignacy Baliński . W wyniku prac tego Komitetu, za aprobatą kardynała Aleksandra Kakowskiego , postanowiono zbudować pomnik-kapliczkę w katedrze św. Jana , według projektu Stefana Szyllera . W ciągu dwóch lat powstał szkielet pomnika, ale brakowało funduszy na wykonanie złoceń i srebrzeń oraz na ostateczny jego montaż. Projekt, jak i same prace Komitetu, nie wzbudzały uznania opinii publicznej. Społeczeństwo oczekiwało pomnika monumentalnego – godnie honorującego odzyskanie niepodległości, okupionej setkami tysięcy ofiar. Skromna, utrzymana w charakterze przydrożnej, kapliczka nie spełniała społecznych oczekiwań.

Projekt przedstawiał się następująco:

Brak akceptacji dla tego projektu potwierdził fakt, iż nie zebrano brakującej do wykończenia kwoty – 3 tysięcy ówczesnych złotych polskich ^[7]. Bezskuteczne były apele do zazwyczaj hojnego społeczeństwa.

Projekt Polskiego Żałobnego Krzyża

W tym samym czasie stowarzyszenie Polski Żałobny Krzyż oraz grupa wysokich rangą oficerów z generałem Juliuszem Malczewskim na czele prowadziła działania nad innym projektem. Gen. Malczewski przeznaczył na cel projektu sporą na ówczesne czasy kwotę. Za te pieniądze miał być wzniesiony pomnik na placu, obok Parku Skaryszewskiego . W rezultacie różnorakich działań zgromadzono 117 779 tys. marek polskich ^[8] z samych tylko składek społecznych. Kampanię popierającą prowadziła redakcja dziennika Polska Zbrojna , która otrzymała od czytelników dalsze 11 mln marek polskich.

Inicjatywa o takim rozmiarze spotkała się z zainteresowaniem ze strony ówczesnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Polskiego Białego Krzyża i Kurii Biskupiej. Kwestia uczczenia pozostawała poza sporem, otwarta była natomiast sprawa formy, w jakiej ma ono zostać zrealizowane. Trzy zgrupowane instytucje proponowały przejściowo usypanie olbrzymiego kopca na gruzach fortów Cytadeli nad Wisłą , pomiędzy mostem kolejowym i Bramą Straceń .

Inicjatywa prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego

Na polecenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych gen. broni Stanisław Szeptycki rozkazem nr 191 powołał 30 listopada 1923 Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. W skład Komitetu weszli:

• gen. broni Tadeusz Rozwadowski – przewodniczący Komitetu
• gen. dyw. Lucjan Żeligowski – zastępca przewodniczącego
• gen. broni Józef Haller
• gen. dyw. Władysław Sikorski
• gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski
• gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły
• gen. dyw. Kazimierz Raszewski
• gen. dyw. Franciszek Latinik
• gen. bryg. Juliusz Malczewski
• gen. bryg. Daniel Konarzewski
• płk Bronisław Gembarzewski
• bp polowy Stanisław Gall

Na pierwszym posiedzeniu Komitetu, w dniu 7 grudnia 1923 , utworzono trzy grupy robocze: propagandowo-prasową, finansową i artystyczną. Komitet miał przygotować zarys realizacji pomnika, a ostateczną decyzję podjąć miał Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Działalność w 1923 zaowocowała rozpoczęciem wśród obywateli Polski akcji mającej na celu zebranie środków na jego realizację. Apelowano o dobrowolne opodatkowanie się – 1% z pensji – na rzecz pomnika; rząd nie był w stanie pokryć z budżetu państwa kosztów związanych z budową.

W 1924 roku wbrew oczekiwaniom na szybkie tempo załatwienia sprawy Grobu Nieznanego Żołnierza nie nastąpiły żadne działania ze strony Komitetu. Na temat grobu milczały nawet gazety.

Inicjatywa anonimowego fundatora

Nieoczekiwanie i w sposób zaskakujący dla wszystkich rankiem 2 grudnia 1924 pod pomnik ks. Józefa Poniatowskiego (stojący wówczas na placu Saskim ) zajechała ciężarówka, z której zniesiono płytę z piaskowca i złożono przed cokołem pomnika.

Wykonana przez zakład kamieniarsko-rzeźbiarski Romana Lubowskiego płyta miała wymiary 1 × 2,5 metra i grubość 15 cm. Na płycie wyryty był krzyż, a poniżej niego słowa Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę.

Nieznany pozostawał fundator płyty. Prasa spekulowała i była pełna domysłów. Złożenie płyty przypisywano mylnie Ignacemu Paderewskiemu . W ówczesnej prasie pojawiały się nawet żartobliwe wierszyki poświęcone złożonej przez tajemniczego donatora płycie, takie jak Ofiarodawca nieznanego autora:

Tajemnicę odkryto dopiero cztery lata później. Wyszło wtedy na jaw, że płytę ufundowało Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej. W 1925 podobna inicjatywa złożenia płyty Nieznanemu Żołnierzowi miała miejsce w 22 miastach Polski. Już po wybudowaniu Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie płyty te przeniesiono na cmentarze albo złożono w Muzeum Wojska Polskiego . Płyty do dnia dzisiejszego znajdują się w Bydgoszczy , Chełmnie , Krakowie , Lublinie i w Łodzi .

Zakończenie prac Komitetu Organizacyjnego Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza

Złożenie płyty w Warszawie zmobilizowało Komitet do działania. 23 grudnia 1924 zebrał się on z inicjatywy ówczesnego ministra spraw wojskowych gen. broni Władysława Sikorskiego . Zebraniu przewodniczył nowy przewodniczący – gen. broni Józef Haller . Skład Komitetu uległ istotnemu poszerzeniu. Weszli do niego:

• Adolf Szyszko-Bohusz – ówczesny rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie
• Marian Lalewicz – profesor Politechniki Warszawskiej , architekt
• Stanisław Noakowski – profesor Politechniki Warszawskiej, architekt
• Stefan Szyller – architekt i konserwator zabytków
• T. Wiśniowski – konserwator zabytków miasta stołecznego Warszawy
• Edward Wittig – artysta rzeźbiarz
• Stefan Żeromski – pisarz
• Adam Grzymała-Siedlecki – pisarz

Dyskutowano następujące lokalizacje: na osi al. Trzeciego Maja, u wylotu mostu Poniatowskiego , u stóp figurki Najświętszej Marii Panny Passawskiej na Krakowskim Przedmieściu , na Forcie Legionów przy ul. Sanguszki , róg Zakroczymskiej czy na stokach Cytadeli.

Ostatecznie jednak sprawę przesądziło złożenie płyty na pl. Saskim i zadecydowano zgodnie, że Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie zostanie wzniesiony na pl. Saskim. Wybór poparł prezydent Stanisław Wojciechowski oraz władze wojskowe i rządowe.

Zamierzano rozpisać konkurs na rozwiązanie architektoniczne pl. Saskiego z lokalizacją Grobu Nieznanego Żołnierza. W konkursie przewidziano nagrody, na które 19 tys. złp miał przeznaczyć także warszawski magistrat: za miejsca od I do V, odpowiednio od 6 do 2 tys. złp oraz trzy dodatkowe wyróżnienia po 1,5 tys. złp. Termin złożenia prac konkursowych upływał 3 maja 1925 . Komitet jednak zwlekał z jego ogłoszeniem, bowiem na posiedzeniu w dniu 29 stycznia 1925 nadal nie było informacji na temat możliwości pokrycia kosztów budowy pomnika^[6].

Rada Ministrów na posiedzeniu w dniu 25 stycznia 1925 na wniosek ministra spraw wojskowych gen. broni Władysława Sikorskiego uchwaliła, że Grób Nieznanego Żołnierza zostanie zlokalizowany w kolumnadzie pałacu Saskiego i konkurs nie został ogłoszony.

Było wiele projektów architektonicznych dotyczących zagospodarowania pl. Saskiego, które wywołały burzliwą dyskusję. Ostatecznie Rada Ministrów przesądziła o wyborze twórcy pomnika, którym został artysta rzeźbiarz Stanisław Ostrowski .

Budowa Grobu Nieznanego Żołnierza

Prace projektowe

Pierwsze próby projektowe Stanisław Ostrowski przeprowadził 14 marca 1925 bezpośrednio pod arkadami Pałacu Saskiego. Polegały one na ustawieniu modeli fragmentów pomnika w naturalnej wielkości. W próbie tej uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wojskowych, Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz władz Warszawy. Obecni na miejscu przekonali się co do trafności pomysłu i harmonijnego komponowania się projektowanych elementów w trzech środkowych arkadach kolumnady.

Projekt przewidywał, że środkowa część mieścić będzie płytę nagrobną wykonaną z szarego polskiego kamienia, a miejsce obok niej było przeznaczone na wieńce i wiązanki. Ściany boczne kolumnady miały zostać pokryte freskami przedstawiającymi sztandary przedrozbiorowe i z okresu I wojny światowej. Otwory arkadowe od strony Ogrodu Saskiego miały zostać zamknięte ozdobnymi kratami. Przed pomnikiem, od strony placu Saskiego, stanąć miały brązowe urny oraz znicze w formie trójnogów.

Finalne przyjęcie projektu nastąpiło 14 maja 1925 podczas zebrania zwołanego przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a 22 maja na spotkaniu z prasą gen. Władysław Sikorski poinformował o stanie zaawansowania robót oraz ustaleniach związanych z ceremoniałem złożenia do grobu zwłok nieznanego żołnierza.

Wcześniej planowano, aby ceremonia złożenia bezimiennego żołnierza do grobu odbyła się 3 maja 1925 , następnie przesunięto jej moment na 15 sierpnia . Terminy te jednak okazały się nierealne i ostatecznie ustalono termin – 2 listopada 1925 .

Wykonanie pomnika

Trzonem Grobu Nieznanego Żołnierza były trzy środkowe arkady kolumnady Pałacu Saskiego. Środkowa była przeznaczona na głęboki na 1,5 m grobowiec . Wnętrze grobowca zostało wyłożone stalowym pancerzem zamykanym stalową płytą z napisem:

Na trumnie zaś umieszczono napis:

Otoczenie grobowca wyłożono czarnym, wypolerowanym granitem, z którym kontrastowała matowa płyta nagrobna. Miało to na celu skoncentrowanie całej uwagi na płycie, gdzie wyryto słowa:

U wezgłowia został zamocowany znicz wykonany w stylu klasycystycznym . Miał on formę dwóch czarnych, smukłych aniołów, których złote skrzydła trzymały czaszę znicza.

Na sklepieniu ponad płytą grobową znajdował się fresk z wieńcem laurowym i dekorującymi go wstążkami. Pod sklepieniem arkad, po obu stronach płyty, zawieszono dwa metalowe lampiony. Środkową część przestrzeni arkad przeznaczonej na grobowiec oddzielały od reszty granitowe słupki zwieńczone kulami i połączone żeliwnymi prętami. Skrajne ściany ujmujące arkady zdobione były płaskorzeźbami panopliowymi przedstawiającymi sztandary otoczone husarskimi skrzydłami .

Elewację przednią stanowiły trzy arkady, w których osadzono kamienne tablice z płaskorzeźbami mieczy ujętych w stylizowane skrzydła husarskie (takie same płaskorzeźby znajdowały się od strony Ogrodu Saskiego). Miejsce przed tymi filarami było przeznaczone dla warty honorowej. Dwa kolejne filary były tłem dla monumentalnych, wykonanych z brązu, klasycystycznych urn ustawionych na marmurowych blokach. W święta państwowe urny płonęły wielkim gazowym płomieniem.

Trzy tylne arkady były przesłonięte ozdobnymi kratami wkutymi w filary. Krata środkowa zwieńczona była orłem stylizowanym na noszonego przez żołnierzy na czapkach. Orzeł był srebrny ze złotą koroną na głowie i szponami zaciśniętymi na tarczy. Krata po prawej stronie miała centralnie umieszczony Krzyż Walecznych , krata po lewej – Krzyż Virtuti Militari . Od krzyży odchodziły wiązki złotych promieni.

Na czterech filarach, od strony grobowca zamieszczono cztery czarne, granitowe tablice z wyrytymi polami bitew. Treść tablic została ustalona przez Biuro Historyczne Ministerstwa Spraw wojskowych i zatwierdzona 20 czerwca 1925 . Początkowo uwzględniono cztery okresy: 972 – 1683 , 1768 – 1863 , 1914 – 1920 i 1918 – 1920 , w ostatecznej jednak wersji postanowiono zamieścić tylko ostatnie dwa okresy, z przeznaczeniem dwóch tablic na każdy okres. Pod tablicami znajdowały się niewielkie znicze na kamiennych, kwadratowych płytach przypominające formą znicz główny. Znicze pod tablicami były zapalane w dniu rocznicy danej bitwy.

Tablice na Grobie Nieznanego Żołnierza przed II wojną światową

Wybór miejsca ekshumacji bezimiennych zwłok

Równolegle ze sprawą budowy Grobu Nieznanego Żołnierza została rozstrzygnięta kwestia wyboru pobojowiska, z którego będą pochodziły zwłoki bezimiennego żołnierza, oprawy towarzyszącej ekshumacji i ceremonialnej transportacji zwłok do Warszawy.

4 kwietnia 1925 w Ministerstwie Spraw Wojskowych w Warszawie przygotowano losowanie pobojowiska. Wybór pobojowisk do losowania został dokonany przez Biuro Historyczne Ministerstwa Spraw Wojskowych, kierowane przez gen. Mariana Kukiela . Pola bitew musiały spełniać określone kryteria. W grę wchodziły tylko pola, gdzie wystąpiła wielka liczba poległych na ograniczonej przestrzeni, walka tam stoczona musiała być zaszczytna dla całości walczącego wojska, a wyeliminowane były pobojowiska leżące na terenie ówczesnego wroga.

Po uwzględnieniu tych warunków wybrano następujące pobojowiska:

1. Lwów łącznie z pobojowiskami nad Wereszycą – listopad 1918 - 1919
2. Chorupian – lipiec 1920
3. Wólka Radzymińska – 13 sierpnia - 15 sierpnia 1920
4. Borków pod Nasielskiem – 14 sierpnia - 16 sierpnia 1920
5. Sarnowa Górka – 16 sierpnia - 18 sierpnia 1920
6. Krwawy Bór – 27 września 1920
7. Lida – kwiecień 1919 , lipiec 1920 , wrzesień 1920
8. Chodaczków Wielki i Nastasów – 30 lipca - 6 sierpnia 1920
9. Brzostowica – wrzesień 1920
10. Przasnysz – sierpień 1920
11. Obuchów pod Grodnem – 25 września - 26 września 1920
12. Komarów – 31 sierpnia 1920
13. Hrubieszów – 31 sierpnia i wrzesień 1920
14. Kobryń – wrzesień 1920
15. Dytiatyn – 16 września 1920

Losowanie pobojowiska miało charakter nadzwyczaj uroczysty. Szef Sztabu Wojska Polskiego gen. Stanisław Haller poprosił najmłodszego na sali kawalera orderu Virtuti Militari o dokonanie aktu losowania. Okazał się nim ogniomistrz Józef Buczkowski z 14. Pułku Artylerii Polowej. Ogniomistrz Buczkowski wyciągnął kartkę i wybór padł na Lwów.

Transportacja zwłok bezimiennego żołnierza do Warszawy

Pod przewodnictwem Ministra Spraw Wojskowych ustalono, że bezimienny żołnierz zostanie ekshumowany z Cmentarza Orląt we Lwowie, gdzie przeniesiono ciała 275 bezimiennych bohaterów poległych na polu chwały. Czynności ekshumacyjnych podjął się bezinteresownie zakład pogrzebowy Piotra Łopackiego z Warszawy, który dostarczył do Lwowa trzy trumny, w których miały być transportowane zwłoki żołnierza. Nad całością transportu czuwał 40 Pułk Piechoty „Dzieci Lwowskich” .

Ekshumacja zwłok bezimiennego żołnierza

Cmentarz Orląt Lwowskich - wybór Nieznanego Żołnierza

Cmentarz Orląt Lwowskich - grób, z którego zabrano zwłoki Nieznanego Żołnierza do Warszawy - zdjęcie przedwojenne

Cmentarz Orląt Lwowskich – z tego miejsca zostały zabrane zwłoki Nieznanego Żołnierza i przewiezione do Warszawy

Podczas procedury ekshumacyjnej na cmentarzu obecni byli przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Robót Publicznych. 29 października 1925 o godzinie 14:30 rozkopano trzy mogiły żołnierskie, na których widniały tabliczki z napisem Tu leży Nieznany Obrońca Lwowa. Znajdujące się w trumnach kości nie sugerowały, iż są to szczątki żołnierskie, z wyjątkiem jednych, które wskazywały na zwłoki austriackiego kaprala.

W takich okolicznościach podjęto decyzję o rozkopaniu kolejnych trzech grobów. W pierwszej trumnie znaleziono zwłoki sierżanta , w drugiej kaprala , w trzeciej nie było żadnych stopni wojskowych , odkryto tam zaś maciejówkę z orzełkiem. Zamknięte trumny ustawiono następnie przed cmentarną kaplicą, celem wyboru jednej z nich.

Jadwiga Zarugiewiczowa – matka żołnierza poległego na polach Zadwórza i pochowanego w nieznanym miejscu dokonała wyboru jednej z trumien. Po otwarciu trumny okazało się, że wybór padł na żołnierza bez szarży , z maciejówką. Był to znak, że wybrano ochotnika, bowiem żołnierze regularnego wojska nosili rogatywki. Lekarz dokonujący oględzin orzekł, że pochowany miał przestrzeloną głowę oraz nogę. Były to przesłanki pozwalające uznać, iż poległ na polu chwały, oddając życie za ojczyznę. Ustalono, iż był w wieku około 14 lat.

Wybrane zwłoki złożono do nowej, sosnowej trumny, tę trumnę zaplombowano w trumnie cynowej i wreszcie całość umieszczono w zdobionej orłami czarnej trumnie dębowej. Trumny były projektu Stanisława Ostrowskiego.

Na grób, z którego wydobyto nieznanego żołnierza, nałożono płytę jemu poświęconą i upamiętniającą jego przeniesienie do Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie.

Wieczorem trumnę przeniesiono do kaplicy obrońców Lwowa , złożono na specjalnie na tę okazję przygotowanym katafalku i zaciągnięto przy niej nocną wartę honorową.

Pożegnanie we Lwowie i przejazd do Warszawy

Cmentarz Orląt Lwowskich - trumna z ciałem Nieznanego Żołnierza w kaplicy cmentarnej

30 października 1925 w uroczystym kondukcie pogrzebowym z trumną na lawecie armatniej, w asyście orkiestry konnej Ułanów Jazłowieckich i oddziałów piechoty oraz kawalerii przeniesiono ciało bezimiennego żołnierza do bazyliki katedralnej . Trumna została wyniesiona za pomocą specjalnej windy na pięciometrowy, potężny katafalk.

Następnego dnia arcybiskup Bolesław Twardowski odprawił pożegnalne nabożeństwo, a po nim duchowieństwo ormiańskie, greckokatolickie i rzymskokatolickie odprawiło egzekwie.

Po ceremonii w katedrze uformowano kondukt i ulicami Lwowa: Rutowskiego, Legionów, Jagiellońską, pl. Smolki, Mickiewicza, Marszałkowską, Kopernika, Sapiehy i Dojazdową skierowano się na dworzec kolejowy. Na czele konduktu jechał na koniu gen. dyw. Jan Thullie , za nim 14. Pułk Ułanów, poczty sztandarowe, duchowieństwo trzech obrządków, laweta armatnia z trumną, dostojnicy wojskowi i cywilni, orkiestra wojskowa, kompania honorowa, a kondukt zamykał oddział policji konnej. Lwów na czas przejścia konduktu był odświętnie udekorowany, a na ulicach towarzyszył mu szpaler mieszkańców i żołnierzy. W fabrykach włączono syreny, dzwoniły dzwony w kościołach.

Na noc trumnę złożono w salonie recepcyjnym dworca , który został na tę okazję przystrojony przez lwowskich kolejarzy. Trumnę zamiast na katafalku złożono na karabinach maszynowych. Na noc przy trumnie stanęła warta honorowa – obok żołnierzy stanęli także kolejarze. Przez całą noc przez dworzec przewijał się tłum ludzi składających bezimiennemu żołnierzowi ostatni hołd.

1 listopada 1925 o godzinie 8:48 nastąpił odjazd ze Lwowa do Warszawy pociągu nadzwyczajnego. Pociąg prowadzony był parowozem udekorowanym emblematami narodowymi i żałobnymi. Trumna spoczywała w ostatnim wagonie – tym samym, którym do kraju przyjechały zwłoki Henryka Sienkiewicza. Drzwi wagonu pozostały otwarte na oścież, aby podczas przejazdu trumna była dla wszystkich widoczna. Wagon poprzedzający był wypełniony ponad setką wieńców ofiarowanych przez lwowian. Trzy pozostałe wagony zajmowała 56-osobowa eskorta honorowa z komendantem pociągu gen. bryg. Walerym Maryańskim

Trasa pociągu wiodła przez Żółkiew , Rawę Ruską , Bełżec , Krasnystaw , Lublin i Garwolin . Na trasie przejazdu planowano liczne postoje po około 15 min. Pociąg za Lwowem jechał wśród rzeszy lwowskich kolejarzy trzymających zapalone pochodnie, a przy torach na całej trasie towarzyszyły mu nieprzebrane tłumy. Przejazd został sfilmowany przez Centrofilm, a film miał służyć propagowaniu idei uczczenia bezimiennego żołnierza. Pociąg po 22 godzinach jazdy wjechał do Warszawy na Dworzec Gdański .

Kolumnada Pałacu Saskiego
Grób Nieznanego Żołnierza w głębi
za pomnikiem księcia Poniatowskiego

Grób Nieznanego Żołnierza
w latach 30

Warta przy Grobie Nieznanego Żołnierza w latach 30

Ceremonia pogrzebowa w Warszawie

Oficjalne przekazanie zwłok nastąpiło 2 listopada 1925 o godzinie 6:00 na Dworcu Głównym . Gen. Maryański przekazał trumnę oraz 126 wieńców gen. Sikorskiemu i gen. Suszyńskiemu. Trumna została złożona na lawecie armatniej zaprzężonej w szóstkę koni. Kondukt z Dworca Głównego prowadził ksiądz prałat Niewiarowski. Na czele szła orkiestra oraz 30. Pułk Piechoty. Za trumną szli przedstawiciele rządu i wojska. Trasa wiodła al. Jerozolimskimi , Nowym Światem i Krakowskim Przedmieściem przez plac Zamkowy do katedry św. Jana

Przed katedrą na kondukt oczekiwał bp Gall, który następnie wprowadził trumnę po czerwonym kobiercu na katafalk znajdujący się na środku katedry. Do godziny 11:00, kiedy to zaczęło się nabożeństwo, do katedry przybywali oficjele - prezydent Rzeczypospolitej, Marszałkowie Sejmu i Senatu, prezes Rady Ministrów i ministrowie. Przybył także nuncjusz papieski Lorenzo Lauri .

Podczas mszy przy katafalku stanęła warta honorowa – cztery posterunki oficerskie. Miejsca najbliżej katafalku zajęte były przez matki poległych żołnierzy, wdowy i sieroty po żołnierzach oraz przez inwalidów wojennych.

Uroczystą mszę celebrował kardynał Kakowski, zaś patriotyczną homilię wygłosił ks. prałat Antoni Szlagowski :

Po nabożeństwie trumna została zdjęta z katafalku przez ośmiu podoficerów – kawalerów Virtuti Militari, wyniesiona przed katedrę przez szpaler oddających honory sztandarów i złożona na armatniej lawecie. Przygotowano kondukt według ustalonego porządku. Na czele kroczył oddział piechoty konnej, następnie oddziały: piechoty, artylerii, kawalerii, sztandary armii polskiej, dalej duchowieństwo wszystkich wyznań, laweta z trumną, a tuż za nią matki, wdowy i inwalidzi. W dalszej kolejności w kondukcie szli: prezydent Rzeczypospolitej, przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wojskowych, wyższa generalicja, delegaci Sejmu i Senatu oraz wysocy urzędnicy, korpus oficerski i delegacje zagraniczne. Kondukt zamykał oddział konnej policji.

Kondukt udał się Krakowskim Przedmieściem, na pl. Saski. Po drodze konduktowi towarzyszyły tysiące warszawiaków, a nad konduktem przelatywały eskadry samolotów. W kościołach biły dzwony. Ze względu na trwającą rozbiórkę Soboru św. Aleksandra Newskiego pl. Saski mógł pomieścić zaledwie 3 tys. osób.

W lożach przy Pałacu Saskim zasiedli prezydent Rzeczypospolitej z towarzyszącym mu pierwszym marszałkiem Polski, premier i marszałkowie Sejmu i Senatu, po lewej zaś duchowieństwo rzymskokatolickie , arcybiskup Kościoła prawosławnego i główny rabin warszawski.

Laweta z trumną została zatrzymana przed pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Kawalerowie Virtuti Militari przenieśli następnie trumnę przed salutującymi oddziałami i złożyli obok miejsca spoczynku. O godzinie 13:00, po komendzie dowódcy uroczystości, przy biciu dzwonów kościelnych trumna została opuszczona do grobowca. Minister spraw wojskowych złożył do grobowca akt erekcyjny oraz 14 żalników z ziemią z pozostałych pobojowisk, a także srebrny wieniec od prezydenta Rzeczypospolitej i jedwabny całun w wizerunkiem orła białego. Minutę po złożeniu trumny do grobowca nastąpiła cisza, przestały bić dzwony i oddano 24 wystrzały honorowej salwy armatniej . Grobowiec nakryto płytą nagrobną.

Akt erekcyjny miał następującą treść:

Prezydent Wojciechowski jako pierwszy oddał honory Grobowi Nieznanego Żołnierza i złożył wieniec od narodu, a następnie zapalił wieczny znicz. Przy grobie została zaciągnięta warta honorowa wystawiona przez żołnierzy z 36. Pułku Legii Akademickiej^[9].

Tuż po uroczystości premier chciał podziękować osobiście Stanisławowi Ostrowskiemu, ale nie udało się go odnaleźć. Okazało się, że zaprosił on na obiad współpracujących z nim robotników, chcąc uniknąć tym samym oficjalnych uroczystości, wywiadów i natarczywych reporterów.

Grób Nieznanego Żołnierza w latach 1925–1939

Grób Nieznanego Żołnierza, 1930

Grób Nieznanego Żołnierza po odsłonięciu był miejscem wizyt tysięcy warszawiaków. Doszło nawet do tego, że 4 listopada 1925 musiała interweniować policja, gdyż napierający tłum uszkodził łańcuchy okalające pomnik. Przy pomniku musiano ustawić policyjny kordon, który regulował ruch odwiedzających. Koncepcja artysty została przyjęta z zadowoleniem ze strony społeczeństwa. Przekonali się do niej nawet dotychczasowi oponenci wyboru miejsca na Grób Nieznanego Żołnierza, oceniając całość z uznaniem.

Ministerstwo Spraw Wojskowych wystąpiło do Prezesa Rady Ministrów, aby ten przedłożył Prezydentowi Rzeczypospolitej wniosek o nadanie Stanisławowi Ostrowskiemu Złotego Krzyża Zasługi .

W roku 1926 odnotowano zmianę sposobu traktowania grobu. Prasa z tamtego okresu pisała: Niemal już zapomniany przez społeczeństwo Grób Nieznanego Żołnierza. Pragnienie zostało spełnione i emocje opadły^[10]. Zaniechano warty honorowej, Często daje się zauważyć fakty zdradzające brak kultury, ludzie zbliżają się do samej płyty z papierosem w ustach i kapeluszach na głowie^[10].

Przed grobem obowiązywał niepisany zwyczaj zdejmowania nakrycia głowy i pochylania głowy oraz zakaz palenia papierosów i prowadzenia głośnych rozmów. Żołnierzy obowiązywało oddanie honorów poprzez salutowanie, a przy zatrzymaniu – zdjęcie czapki.

Z inicjatywy mjra Władysława Dunin-Wąsowicza w rocznice bitew upamiętnionych na płytach pomnikowych organizacje skupiające byłych wojskowych zaciągały 12-godzinne warty w historycznych mundurach danej formacji, która brała udział w bitwie. Niezależnie od tej inicjatywy, decyzją Ministra Spraw Wojskowych, przywrócono stałe, niewojskowe warty honorowe, które pełniła Komisja Ładu i Porządku.

W marcu 1926 odbyło się uroczyste przekazanie Grobu Nieznanego Żołnierza pod zarząd Warszawy. Nowy zarządca – o czym doniosła ówczesna prasa – doprowadził to miejsce do zaniedbania: O godz. 23⁰⁰ z dwóch lamp świeciła się tylko jedna, druga zaś z powodu przepalenia się żarówki była ciemna. Znicz natomiast buchał tak płomieniami, jakby nowoczynny wulkan. Niech magistrat uważa, by przez niego nie spotkał stolicy ten despekt, że armia grób odbierze^[11]!

W późniejszym okresie o grobie wspominano z rzadka, tylko przy okazji notatek z uroczystości rocznicowych oraz z okazji defilad w święta narodowe i wojskowe.

W 1936 okazało się, iż Grób Nieznanego Żołnierza potrzebuje prac konserwacyjno-remontowych. Na spotkaniu u konserwatora zabytków 10 lutego 1937 postanowiono odrestaurować zarówno sam grób, jego otoczenie, jak i całą kolumnadę i arkady. Koszt robót wyceniono wówczas sumę ok. 40 tys. złp.

Grób Nieznanego Żołnierza w czasie II wojny światowej

Zniszczony Pałac Saski – grudzień 1944

W czasie okupacji Grób Nieznanego Żołnierza był miejscem szczególnie ważnym i czczonym przez Polaków. Przechodzący przed grobem zwyczajowo oddawali mu cześć poprzez prosty gest uchylenia czapki. Często z narażeniem życia, dla podtrzymania ducha narodowego składano na płycie grobu kwiaty^[12]. 15 sierpnia 1944 , pomimo tego, iż koło Grobu Nieznanego Żołnierza często krążyły niemieckie patrole, złożono tam z okazji święta wieniec z szarfą: Nieznanemu Żołnierzowi Rząd R.P. Za taką działalność groziło aresztowanie na Pawiaku , wywiezienie do Auschwitz lub innego obozu koncentracyjnego , a w skrajnym przypadku natychmiastowe rozstrzelanie.

Od maja 1942 ^[13] Ogród Saski był terenem nur für Deutsche (tylko dla Niemców). Z okresu tego zachowały się zdjęcia nieznanego niemieckiego fotografa ukazujące kolumnadę Pałacu Saskiego z powiewającą bezpośrednio nad Grobem Nieznanego Żołnierza niemiecką flagą. Na innych zdjęciach widać zachowane ozdobne elementy kraty od strony Ogrodu Saskiego – Krzyża Virtuti Militari^[14].

W czasie powstania warszawskiego plac Saski przez cały czas pozostawał w rękach niemieckich. Niemcy zdając sobie sprawę, że Polakom bardzo może zależeć na zdobyciu tego rejonu, rozlokowali tu doborowe jednostki gen. Reinera Stahela , których potencjał przewyższał możliwości powstańców.

28 grudnia 1944 oddział Sprengskommando pod dowództwem mjra Wegnera wysadził w powietrze pałac Saski. Budynek został zniszczony, ale monumentalna kolumnada nad Grobem Nieznanego Żołnierza nie runęła w całości. Nad grobowcem stały dwie kolumny. Następnego dnia ponowiono wysadzanie, wtedy sklepienie arkad zapadło się i płyta nagrobna została przysypana gruzem.

Z grobu ocalały jednak fragmenty arkad: trzy od strony pl. Saskiego i dwie od strony przeciwnej.

Grób Nieznanego Żołnierza w latach 1945–1989

Uporządkowanie Grobu Nieznanego Żołnierza po zniszczeniach wojennych

Dowództwo Ludowego Wojska Polskiego jeszcze przed zakończeniem wojny zadecydowały o odbudowie Grobu Nieznanego Żołnierza. Już 17 stycznia 1945 żołnierze rozpalili przy gruzach grobu ognisko – zamiast znicza. W maju 1945 9. drużyna pierwszej kompanii 13. Samodzielnego Batalionu pod dowództwem plut. Michała Dubaniowskiego dokonała odgruzowania okolicy.

W trakcie odgruzowywania stwierdzono, że Niemcy wywiercili otwory także w ocalonych filarach, ale pomimo takiego przygotowania nie umieszczono w nich ładunków i nie wysadzono. Wskazuje to na celowe ich pozostawienie, na zawsze jednak pozostanie tajemnicą, dlaczego ich nie wysadzono^[6].

Po oczyszczeniu gruzowiska Pałacu Saskiego wywieziono ponad 40 tys m³ gruzu. Otoczenie Grobu Nieznanego Żołnierza wyłożono płytami chodnikowymi i przebudowano jezdnię przed grobem. Przy gruzach Grobu Nieznanego Żołnierza honorową wartę zaciągnęły kobiety-żołnierze z Batalionu Fizylierek im. Emilii Plater .

W listopadzie 1945 naczelny dowódca Ludowego Wojska Polskiego, marszałek Polski Michał Rola-Żymierski , wydał rozkaz przygotowania projektu odbudowy Grobu Nieznanego Żołnierza. 13 listopada 1945 jako projekt przedstawiono propozycję pozostawienia grobu w takim stanie, w jakim jest po odgruzowaniu ażeby wszyscy mieli okazję przekonać się o zbrodniach hitlerowskich Niemiec^[6]. Projekt został odrzucony, a władze wojskowe powierzyły odbudowę Grobu architektowi Zygmuntowi Stępińskiemu .

Odbudowa Grobu Nieznanego Żołnierza

Stępinski jako zamysł przyjął odbudowę Grobu jako ruiny-symbolu odnawiając trzy środkowe arkady kolumnady^[15].

Nad arkadami przywrócono kamienne bazy 8 kolumn oraz ich szczątki. Po odbudowie sklepienia nad arkadami przywrócone zostały kamienne tralki, których część ocalała. Otoczenie grobu zostało wyłożone kamienną posadzką. W otoczeniu grobu od strony Ogrodu Saskiego ustawiono dwie najmniej uszkodzone barokowe rzeźby – alegorię Muzyki i Poezji.

Arkady od strony Ogrodu Saskiego zostały wypełnione zdobnymi kratami według projektu Henryka Grunwalda . Na kratach umieszczono najwyższe odznaczenia wojskowe: Krzyż Virtuti Militari (pominięto rok jego ustanowienia 1792 ), na środkowej Krzyż Grunwaldu , nad którym góruje orzeł (bez korony) oraz Krzyż Walecznych (z mylnym rokiem 1918 zamiast 1920 ).

Wprowadzone zostały także inne zmiany. Starą płytę grobowca (z piaskowca) zastąpiono nową. Starą płytę podobno zakopano pod chodnikiem, który prowadzi do Ogrodu Saskiego^[6]. Wieniec namalowany nad płytą grobowca zastąpiono jedną z dwóch uprzednio wiszących po bokach lamp. Zmieniona została forma wiecznego znicza u wezgłowia grobowca. Zamiast czterech przedwojennych zniczy przed tablicami wstawiono cztery duże kotły z ziemią z pobojowisk II wojny światowej, które zostały posadowione na osiach skrajnych arkad. Zmieniono klasycystyczne znicze przed frontem i z tyłu pomnika na eklektyczne.

Tablice na Grobie Nieznanego Żołnierza po II wojnie światowej

Warta honorowa
przy Grobie Nieznanego Żołnierza

Współczesne tablice na tylnych filarach Grobu Nieznanego Żołnierza

Tablice noszące lata 1918 – 1920 znalazły się w Muzeum Wojska Polskiego, natomiast z lat 1914 – 1918 zostały wykorzystane powtórnie (napisy wyryte na odwrotnych płaszczyznach).

Inaczej niż przed wojną rozwiązano sprawę składania wieńców i wiązanek. Obowiązywała wtedy zasada składania wieńców obok płyty grobowca, natomiast po wojnie wieńce te składa się bezpośrednio na grobowej płycie.

Grób Nieznanego Żołnierza po odbudowie

Uroczystość odsłonięcia Grobu Nieznanego Żołnierza odbyła się 8 maja 1946 o godzinie 20. W czasie uroczystości złożono do kotłów ziemię z 24 pobojowisk, a gen. dyw. Marian Spychalski zapalił znicz.

W dniu następnym na pl. Zwycięstwa^[16] przybyli przedstawiciele rządu, wojska i zagraniczne delegacje. Poświęcenia Grobu Nieznanego Żołnierza dokonał dziekan Wojska Polskiego ks. płk. Stanisław Warchałowski. Marszałek Polski Michał Rola-Żymierski odczytał akt przekazania grobu pod opiekę społeczeństwu Warszawy. W imieniu miasta podziękował prezydent Stanisław Tołwiński . Oddano też honorowy salut armatni z dziesięciu dział.

Z tą chwilą przy Grobie Nieznanego Żołnierza został wprowadzony całodobowy posterunek warty honorowej. Zmiany warty odbywają się co godzinę, a w każdą niedzielę o godzinie 12. mają charakter uroczysty.

Przed Grobem Nieznanego Żołnierza odbywały się apele poległych w 20., 30. i 40. rocznicę zakończenia II wojny światowej. Uroczystości w święta państwowe były jednak organizowane na pl. Defilad .

W 1964 w ramach renowacji otoczenia wokół Grobu Nieznanego Żołnierza wyłożono nową posadzkę o powierzchni 2 432 m², wymieniono płytę nagrobną, zamontowano reflektory oświetlające obiekt i położono nowy tynk. W roku 1965 zamontowano stojaki do wieńców oraz zamontowano instalację grzewczą dla żołnierzy warty honorowej^[17].

1 lipca 1965 Grób Nieznanego Żołnierza został uznany za obiekt zabytkowy^[1].

Ponowną renowację przeprowadzono w 1973 . Elementy wykonane z piaskowca zastąpiono szarym, wypolerowanym granitem ^[17].

Podczas pierwszej pielgrzymki papieża Jana Pawła II , w dniu 2 czerwca 1979 roku, modlił się przy grobie i zamieścił swój wpis w Księdze Pamiątkowej Grobu Nieznanego Żołnierza: Nieznanemu Żołnierzowi Polski – Jan Paweł II, syn tej ziemi^[18], a w homilii powiedział:

17 stycznia 1982 , podczas uroczystej zmiany warty przed Grobem Nieznanego Żołnierza, zgodnie z decyzją ministra obrony narodowej, Kompania Reprezentacyjna WP, po raz pierwszy, po wieloletniej przerwie, wystąpiła w rogatywkach według wzoru z okresu II Rzeczypospolitej^[17].

Grób Nieznanego Żołnierza po roku 1989

Pod koniec lat 80. XX wieku nastąpiło pewne ożywienie wokół Grobu Nieznanego Żołnierza. W dniu 9 kwietnia 1989 Komitet Obrony Kraju wydał oświadczenie, w którym zapraszał do ogólnonarodowej dyskusji nad zmianami wystroju Grobu Nieznanego Żołnierza.

18 kwietnia 1989 w Grobie Nieznanego Żołnierza została złożona ziemia z mogił katyńskich. Uroczystość zorganizowana przez wojsko odbyła się o godzinie 11. Odkrytym samochodem, w asyście oficerów i Kompanii Reprezentacyjnej urna z prochami wjechała na pl. Zwycięstwa. W księdze pamiątkowej Grobu Nieznanego Żołnierza zapisano:

W kwietniu 1990 premier Tadeusz Mazowiecki polecił wiceministrowi obrony narodowej Bronisławowi Komorowskiemu przygotowanie raportu o stanie prac nad grobem. Minister Komorowski powołał zespół pod kierunkiem Waldemara Strzałkowskiego, który otrzymał zadanie przywrócenia przedwojennych tablic i opracowanie kolejnych.

Tablice przedwojenne na Grobie Nieznanego Żołnierza zostały odsłonięte 11 listopada 1990 podczas obchodów Święta Niepodległości .

3 maja 1991 , podczas obchodów 200-lecia Konstytucji 3 Maja , odsłonięto 14 kolejnych, nowych tablic przedstawiających miejsca bitew z lat 972 – 1683 , 1768 – 1921 i 1939 – 1945 . Dwie tablice zostały poświęcone lotnikom i marynarzom.

Znaczenie Grobu Nieznanego Żołnierza podkreśla wprowadzony w protokole dyplomatycznym obowiązek odwiedzenia go przez delegacje zagraniczne składające wizyty w Polsce.

Łącznie na filarach arkad Grobu Nieznanego Żołnierza znajduje się obecnie 18 tablic.

Tablice na Grobie Nieznanego Żołnierza po 1990

Prezydent Rzeczypospolitej
składa wieniec na płycie
Grobu Nieznanego Żołnierza

Warta honorowa
wszystkich rodzajów wojsk
przy Grobie Nieznanego Żołnierza

Uroczystości przy Grobie Nieznanego Żołnierza

W dni świąt państwowych 3 maja , 15 sierpnia i 11 listopada przy Grobie Nieznanego Żołnierza odbywa się uroczysta zmiana warty honorowej z udziałem wojsk wszystkich rodzajów. W święta 3 maja i 11 listopada w zmianie warty biorą udział także pododdziały Straży Granicznej i Policji ^[20]. W uroczystościach biorą udział prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, marszałek Sejmu, marszałek Senatu, prezes Rady Ministrów oraz zaproszeni goście.

Ceremoniał składania wieńców (wiązanek kwiatów) na płycie Grobu Nieznanego Żołnierza w ramach ceremoniału wojskowego reguluje Decyzja nr 83/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 19 czerwca 1995 w sprawie wprowadzenia do użytku w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Ceremoniału wojskowego.

Pododdziały ze sztandarami podczas defilady w takt Warszawianki oddają honory Grobowi Nieznanego Żołnierza, Prezydent składa wieniec w imieniu narodu, a pozostali przedstawiciele najwyższych władz – w imieniu reprezentowanych przez siebie instytucji.

Przy Grobie Nieznanego Żołnierza odbywają się także uroczyste przysięgi i ślubowania^[21][22][23].

Posterunek warty honorowej przy Grobie Nieznanego Żołnierza

Naszywka naramienna noszona przez żołnierzy Batalionu Reprezentacyjnego Wojska Polskiego

Wg stanu na wrzesień 2008 wartę honorową na posterunek przy Grobie Nieznanego Żołnierza wystawia Batalion Reprezentacyjny Wojska Polskiego ^[17]. Warta jest pełniona całodobowo i całorocznie. Na wypadek zagrożenia na ochraniany obiekt żołnierze mają do dyspozycji łączność telefoniczną z dowódcą warty. Grób Nieznanego Żołnierza jest też monitorowany z wykorzystaniem kamery telewizyjnej przez oficera operacyjnego Dowództwa Garnizonu Warszawa^[24].

Głównym zadaniem wartowników jest dbałość o zachowanie godności w bezpośrednim sąsiedztwie Grobu Nieznanego Żołnierza i reagowanie na ewentualne niestosowne zachowania czy profanowanie Grobu Nieznanego Żołnierza^[25]. Warta, pomimo tego że jest honorowa, pełniona jest zgodnie z regulaminem służby wartowniczej, a żołnierze pełnią służbę na posterunku z bronią – karabinem SKS wyposażonym w amunicję. Incydenty pod Grobem Nieznanego Żołnierza nie zdarzają się często^[26].

Warta pełniona jest w mundurach wyjściowych. Na posterunku stoi dwóch żołnierzy przez jedną godzinę, po której następuje zmiana i jedna godzina odpoczynku. Wartownia zlokalizowana jest w budynku Dowództwa Garnizonu Warszawa przy placu Marszałka Józefa Piłsudskiego^[27].

Żołnierze pełniący warty i odchodzący do rezerwy z Batalionu Reprezentacyjnego w ostatnim dniu swojej służby składają wieniec na Grobie Nieznanego Żołnierza. Asystują przy tym żołnierze młodszego rocznika. Ceremonii tej towarzyszy symboliczne przekazanie posterunku honorowego^[28].

Pełnienie warty na tym posterunku to dla żołnierzy zaszczyt i wyróżnienie^[29].

Grób Nieznanego Żołnierza w ikonografii

3 listopada 2008 roku Narodowy Bank Polski z okazji 90. rocznicy odzyskania niepodległości wyemitował złote monety o nominałach 200 zł i 50 zł ze stylizowanym wizerunkiem Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie^[30].

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

• Archiwum Państwowe m. st. Warszawy: Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie - fotografie z Archiwum Państwowego miasta stołecznego Warszawy ( pol. ). [dostęp 12 września 2008].
• warsaw360.com: Grób Nieznanego Żołnierza panorama nr 1 – do obejrzenia niezbędny jest QuickTime Player ( pol. ). [dostęp 12 września 2008].
• warsaw360.com: Grób Nieznanego Żołnierza panorama nr 2 – do obejrzenia niezbędny jest QuickTime Player ( pol. ). [dostęp 12 września 2008].