Dialekt attycki
Dialekt attyckiZasięg dialektów języka greckiego ok. 400 r. p.n.e. Dialekt attycki - jeden z głównych dialektów
klasycznego języka greckiego
, w okresie klasycznym rozpowszechniony w
Attyce
i na północnych wybrzeżach
Morza Egejskiego
. Najbardziej zbliżony do
dialektu jońskiego
, wraz z którym tworzy grupę jońsko-attycką. Dialekt ten w swoim wczesnym stadium zaświadczony jest już w
grece archaicznej
okresu
homeryckiego
(ok.
VIII
wiek p.n.e.) - pojawia się sporadycznie w
Iliadzie
i
Odysei
. W dialekcie attyckim powstała większość dzieł poetów i pisarzy okresu klasycznego, jest to też język starożytnych
mówców ateńskich
. Na dialekcie attyckim opiera się też w znacznej mierze późniejsza
greka koine
, używana w
okresie hellenistycznym
. Cechy charakterystyczneDo charakterystycznych cech dialektu attyckiego należą: W zakresie wymowy: - Zachowanie pierwotnego długiego ᾱ (ā) po ι, ρ, ε (i, r, e) - tzw. α purum - w pozostałych dialektach często zmienionego w η (ē), np. att. ἱστωρία (histōría), joń. ἱστωρίη (histōríē)[1] - "historia". Pozorne wyjątki wynikają z pośrednich zmian językowych, np. att. κόρη ← *κόρϜη ← *κόρϜα ("młoda dziewczyna");
- Występowanie
geminaty
ττ (tt) w miejsce σσ (ss), np. att. γλῶττα (glōtta), joń. γλῶσσα (glōssa) - "język".
- Utrata głoski [
w
], zapisywanej
digammą
(Ϝ), jeszcze w czasach przedhistorycznych, np. att. καλός (kalós), eol.
beoc.
καλϜός (kalwós) - "piękny".
- Zmiana τ (t) w σ (s) przed ι oraz υ (i oraz y), np. eol. beoc. Εὔτρητις (Eutrētis) → att. Εὔτρησις (Eutrēsis - miasto w
Beocji
);
dor.
τύ (tý), att. σύ (sý) - "ty" (zaimek). Cechę tę dialekt attycki dzieli z kilkoma innymi dialektami.
- Dodawanie w niektórych wypadkach końcowego -ν do wyrazów z wygłosem samogłoskowym w pozycji poprzedzającej wyraz z samogłoską w nagłosie. Dotyczy to m.in. samogłoskowych końcówek rzeczownika w
bierniku
i
celowniku
oraz niektórych form osobowych czasownika. Przykład: ταῖς γυναιξί λέγω (taís gynaiksí légō) - "mówię kobietom", ale: ταῖς γυναιξίν ἔλεγον (taís gynaiksín élegon) - "mówiłem kobietom". Cechę tę dialekt attycki dzieli z
jońskim
.
- Konsekwentna
kontrakcja
samogłosek (zob. niżej).
W zakresie
morfologii
: - tendencja do zamiany końcówki -στηρ (-stēr) na -στης (-stēs) na oznaczenie wykonawcy czynności, np. δικαστής (dikastēs) w miejsce δικαστήρ (dikastēr) - "sędzia".
- attycka końcówka przymiotnika -ειος (eios) i odpowiadająca mu końcówka rzeczownika -εία (-eia), dwusylabowe z
dyftongiem
, w miejsce trójsylabowych końcówek -ηιος (ēíos), -ηία (ēía), np. att. πολιτεία (politeía),
dor.
kret.
πολιτηία (politēía) - "ustrój państwowy", (obydwie formy pochodzą z πολιτεϜία /politewía/ w
grece archaicznej
i wykształciły się po zaniku głoski [w]).
KontrakcjeW dialekcie attyckim i jońskim występuje zjawisko
kontrakcji
samogłosek na granicy
rdzenia
i końcówki
fleksyjnej
niektórych rzeczowników, czasowników i przymiotników. Ściągnięta samogłoska wymawiana była zawsze w tonie wznosząco-opadającym (w piśmie oznaczanym za pomocą
akcentu przeciągłego
) z wyjątkiem przymiotników złożonych oraz niektórych form czasowników kontrahowanych (zob. niżej). W tekstach pisanych w dialekcie attyckim kontrakcje konsekwentnie się pojawiają, podczas gdy w
dialekcie jońskim
używane są zarówno formy ściągnięte, jak i opisowe. Rzeczowniki kontrahowane- Deklinacja I - rzeczowniki kontrahowane (nomina contracta) deklinacji pierwszej mają
temat
zakończony na -αα (-aa) lub --εα (-ea). Po przyłączeniu samogłoski fleksyjnej dochodzi do kontrakcji według następującego schematu:
α + α → α | ε + α → η | α + ᾳ → ᾳ | ε + ᾳ → ῃ | α + αι → αι | ε + αι → αι | α + ω → ω | ε + ω → ω | | ε + ου → ου |
Przykład: γέα (géa) → γῆ (gē) - "ziemia"; - Deklinacja II - rzeczowniki kontrahowane deklinacji drugiej mają
temat
zakończony na -οο (-oo) i -εο (-eo). Kontrakcje następują według podanego niżej schematu:
ο + ε → ου | ε + ο → ου | ο + ο → ου | ε + ου → ου | ο + ου → ου | ε + οι → αι | ο + ῷ → ῷ | ε + ω → ω | ο + οι → οι | |
Przykład: ὀστέον (ostéon) → ὀστοῦν (ostún) - "kość"; Przymiotniki kontrahowaneW dialekcie attyckim kontrakcji ulegają przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji zakończone na -εος (-eos) / -εα (-ea) / -εον (-eon) lub -οος (-oos) / -οη (-oe) / -οον (-oon). Kontrahują one zasadniczo według schematu dla rzeczowników I i II deklinacji z następującymi wyjątkami: - końcówka rodzaju żeńskiego -εα (-ea) przechodzi w -ᾶ (-a) zamiast -ῆ (-ē) w pozycji po samogłosce lub -ρ- (-r-), np. πορφυρέα (porfyréa) → πορφυρᾶ (porfyrá) - "purpurowa", ale regularnie: χρυσέα (chryséa) → χρυσῆ (chrysē) - "złota";
- zakończenia
mianownika
rodzaju nijakiego liczby mnogiej -εον (-eon) i -οον (-oon) ulegają kontrakcji do -ᾶ (-a) z wyjątkiem przymiotników złożonych z -νόος (-nóos), -πλόος (-plóos) i -ρόος (-róos), które zatrzymują formę opisową, np. εὔνοος (eúnoos) → εὔνους (eúnus) - "życzliwy", ale: εὔνοα (eúnoa) - "życzliwe" (mianownik l. mn. rodzaju nijakiego). Przy kontrakcjach tego typu przymiotników nie ulega zmianie miejsce i rodzaj akcentu.
-
Wołacz
zawsze jest równy mianownikowi
Czasowniki kontrahowaneW dialekcie attyckim ulegają kontrakcji czasowniki (tzw. verba contracta) o
temacie
zakończonym na -α, -ε lub -ο (-a, -e, -o). Kontrakcja przebiega według następującego schematu: - Czasowniki z tematem zakończonym na -α (-a):
α + ε → α | α + ο → ω | α + ει → ᾳ | α + ου → ω | α + η → α | α + οι → ῳ | α + ῃ → ᾳ | α + ω → ω |
Przykład: ἀγαπάω (agapáō) → ἀγαπῶ (agapō) - "kocham" - Czasowniki z tematem zakończonym na -ε (-e):
ε + ε → ει | ε + ο → ου | ε + ει → ει | ε + ου → ου | ε + η → η | ε + οι → οι | ε + ῃ → ῃ | ε + ω → ω |
Przykład: ζητέουσι (zētéusi) → ζητοῦσι (zētúsi) - "pragną" - Czasowniki z tematem zakończonym na -ο (-o):
ο + ε → ου | ο + ο → ου | ο + ει → οι | ο + ου → ου | ο + η → ω | ο + οι → οι | ο + ῃ → οι | ο + ω → ω |
Przykład: ἐλευθερόῃ (eleutheróē) → ἐλευθεροῖ (eleutheroí) - "uwalniasz się" albo "jesteś uwalniany" Uwaga: Jeśli akcent w formie opisowej czasownika pada na spółgłoskę tematyczną, a nie spójkę, wówczas pozostaje on bez zmian, w przeciwnym razie (jak w większości kontrakcji) przechodzi on w formach kontrahowanych w
akcent przeciągły
(oznaczający samogłoskę wymawianą w tonie wznosząco-opadającym). Na przykład: τιμάεις (timáeis) → τιμᾷς (timás), ale: ἐτίμαες (etímaes) → ἐτίμας (etímas). Deklinacja attycka RzeczownikNiektóre rzeczowniki II deklinacji rodzaju męskiego i żeńskiego mają w dialekcie attyckim wydłużoną końcówkę tematu -ω- (-ō-) w miejsce końcówki -ο- (-o-), np. att. νεώς (neōs), joń. νηός (nēós) - "świątynia"[2]. Rzeczowniki tej grupy odmieniają się według specjalnego wzorca, zwanego deklinacją attycką. Różnicę w odmianie dla rzeczowników rodzaju męskiego ilustruje poniższa tabelka. PrzymiotnikNiektóre przymiotniki deklinacji II posiadają w dialekcie attyckim końcówkę -ως (-ōs) w miejsce -ος (-os) dla rodzaju męskiego i żeńskiego[3] oraz -ων (-ōn) w miejsce -ον (-on) dla rodzaju nijakiego. Tworzy to charakterystyczny dla tej grupy wzorzec odmiany: Zobacz teżPrzypisy- ↑ Również: ἰστωρίη (istōríē) po utracie przydechu (zob.
dialekt joński
)
- ↑ W dialekcie attyckim doszło w tym wypadku do przeniesienia długości między samogłoskami tematycznymi νεώς ← νηός. Do rozwinięcia deklinacji attyckiej doszło w niektórych wypadkach również w wyniku historycznej kontrakcji, np. λαγώς ← λαγωός.
- ↑ Tylko jeden przymiotnik tej grupy πλέως (pléōs) / πλέα (pléa) / πλέων (pléōn) - "pełny/pełna/pełne" posiada oddzielne formy dla rodzaju żeńskiego. W rodzaju żeńskim przymiotnik ten odmienia się według wzoru: πλέα, πλέας, πλέᾳ, πλέαν, πλέαι, πλέων, πλέαις, πλέας.
- ↑ ἵλεως (híleōs) - "łaskawy". W
dialekcie jońskim
wyraz ten ma postać ἵληος (hílēos) albo ἴληος (ílēos) (po utracie przydechu) i przyjmuje końcówki zwykłej deklinacji II.
Bibliografia- Korusowie, Agnieszka i Kazimierz, Hellenike glotta. Podręcznik do nauki języka greckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1998
- Smyth, H. W., Greek Grammar (First Edition), Second Declension, url:
http://www.ccel.org/s/smyth/grammar/html/smyth_2c_uni.htm
(ostatni dostęp: 3 listopada 2006)
Inne hasła zawierające informacje o "Dialekt attycki":
Włosi
...
Wrocław
...
Język słoweński
...
Język czeski
...
Języki berberyjskie
...
Języki słowiańskie
...
Sanok
...
Pierwsza repatriacja 1944-1946
...
Werona
...
Wiślanie
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Dialekt attycki":
218. Struktura narodowościowa i etniczna Polski (plansza 11)
...
103. Zróżnicowanie językowe ludności świata (plansza 7)
...
103. Zróżnicowanie językowe ludności świata (plansza 15)
...
|