Autonomiczny układ nerwowy ( łac. systema nervosum autonomicum) – część układu nerwowego , którego nerwy unerwiają narządy wewnętrzne. Wyodrębniony ze względu na pełnione przez siebie funkcje i budowę. W przeciwieństwie do somatycznego układu nerwowego , działanie układu autonomicznego powoduje reakcje niezależne od naszej woli, czyli np. wydzielanie soku żołądkowego , ruchy perystaltyczne jelit itd. Układ autonomiczny dzieli się na układ współczulny , inaczej sympatyczny (pobudzający) i przywspółczulny , inaczej parasympatyczny (hamujący). Wszystkie narządy wewnętrzne są unerwione jednocześnie przez oba te układy - ich działanie jest względem siebie antagonistyczne. W sytuacjach stresowych działanie układu współczulnego przeważa nad działaniem układu przywspółczulnego. Część sympatyczna i parasympatyczna wzajemnie uzupełniają się w działaniu.

Autonomiczny układ nerwowy składa się z:

• zespołu ośrodków nerwowych,
• dróg nerwowych odśrodkowych,
• dróg nerwowych dośrodkowych.

Wyróżnia się następujące różnice w stosunku do somatycznego układu nerwowego :

• nierównomierne rozmieszczenie ośrodków w OUN ,
• występowanie włókien nerwowych przed- i zazwojowych,
• odmienna budowa,
• względnie wolne przewodzenie impulsów nerwowych – 0,5 m / s ,
• wydzielanie w synapsach eferentnych nie tylko acetylocholiny , ale również noradrenaliny ,
• efektory , którymi są: mięśnie gładkie , mięsień sercowy i gruczoły .

Omawiając budowę układu należy rozróżnić jego trzy elementy budowy:

• ośrodki autonomiczne (korowe, podwzgórzowe i rdzeniowe ), kierujące częścią współczulna i przywspółczulną,
• część współczulną i przywspółczulną,
• sploty autonomiczne narządowe .

Najważniejsze czynności tego układu to:

• rozszerzanie lub zwężanie źrenicy;
• pobudzanie ślinianek do wydzielania śliny lub ich hamowanie;
• przyśpieszanie lub hamowanie czynności serca ;
• rozkurczanie lub zwężanie oskrzeli;
• zwężanie naczyń krwionośnych powodujące wzrost ciśnienia tętniczego krwi/ rozszerzanie naczyń krwionośnych powodujące spadek ciśnienia tętniczego krwi;
• pobudzenie gruczołów nadnerczowych do wydzielania;
• nasilenie skurczów przewodu pokarmowego ;
• rozszerzanie/ kurczenie pęcherza moczowego .

Większość narządów wewnętrznych jest unerwiana zarówno przez włókna układu współczulnego, jak i przywspółczulnego. Obie części tego układu działają jednocześnie, a harmonijna praca danego narządu jest efektem ich współdziałania.

Zobacz też

• układ nerwowy