Rozpad Związku Radzieckiego – to proces trwający w latach
1988
-
1991
, podczas którego wszystkie republiki związkowe uzyskały autonomię w obrębie państwa radzieckiego, a następnie oderwały się od
ZSRR
i stały się niepodległymi państwami. W ten sposób Związek Radziecki zniknął z mapy świata, a za datę jego upadku oficjalnie uważa się
26 grudnia
1991
roku.
U podłoża tego procesu, formalnie rozpoczętego w
1988
roku, stał potężny kryzys gospodarczy państwa oraz paraliż jego struktur, na który nałożyła się niekorzystna sytuacja geopolityczna oraz tendencje odśrodkowe wewnątrz związku. Tendencje owe wynikały z jednej strony z aspiracji niepodległościowych niektórych narodów ZSRR, a z drugiej z przekonania, iż tylko uwolnienie się od prowadzonego przez Moskwę centralnego sterowania pozwoli wyprowadzić republikę z kryzysu. Przywódcy republik środkowoazjatyckich liczyli na wzmocnienie swoich dyktatur w warunkach samodzielnego państwa.
Proces irredenty zapoczątkowała Estonia, która w
1988
ogłosiła suwerenność, tj. pierwszeństwo prawa republikańskiego nad związkowym. W jej ślad do
1990
poszły wszystkie pozostałe republiki związkowe, stąd też okres ten nazywany jest "paradą suwerenności". Następnie niektóre republiki zaczęły - mimo sprzeciwu władz radzieckich - ogłaszać niepodległość i występować ze związku. Próby ich ponownego podporządkowania przez Moskwę nie przyniosły skutku.
Punktem zwrotnym w procesie rozpadu ZSRR było dokonanie
19 sierpnia
1991
przez grupę "konserwatywnych" komunistów nieudanego
zamachu stanu
(tzw.
pucz Janajewa
), w czasie którego chcieli oni zatrzymać proces upadku systemu komunistycznego ZSRR i rozpadu państwa. Na skutek upadku puczu, faktyczną władzę nad republiką rosyjską (zajmującej zdecydowaną większość obszaru ZSRR) przejął jej prezydent
Borys Jelcyn
, na którego wniosek
29 sierpnia
parlament
rosyjski zakazał działalności
KPZR
i skonfiskował jej majątek. Następnie podobne uchwały podjęły parlamenty innych republik. W kolejnych miesiącach istnienie Związku Radzieckiego było tylko formalnością i opierało się jedynie na uznaniu prezydentury Gorbaczowa przez zagranicę, bowiem na terenie całego państwa władze radzieckie straciły jakąkolwiek władzę wykonawczą.
6 września
rząd rosyjski uznał niepodległość
Litwy
,
Łotwy
i
Estonii
. Większość pozostałych republik prowadziła negocjacje na temat nowego traktatu związkowego, który przemieniłby ZSRR w luźną federację w pełni autonomicznych republik. Wobec ich niepowodzenia, a także jednoznacznie negatywnej postawy Ukrainy (od której to republiki Rosja uzależniała sens trwania ZSRR), wśród republikańskich przywódców zapadła decyzja o likwidacji ZSRR.
8 grudnia
prezydenci Rosji, Ukrainy i Białorusi (państw założycieli ZSRR) podpisali
układ białowieski
o likwidacji ZSRR i utworzeniu w jego miejsce organizacji międzynarodowej w formie luźnej konfederacji-
Wspólnoty Niepodległych Państw
. Dwa tygodnie później w Ałma-Acie do paktu dołączyły się kolejne republiki. Zdecydowano się na podział państwa według granic dotychczasowych republik związkowych, zaś republice rosyjskiej przyznano następstwo prawne po byłym ZSRR.
25 grudnia
1991
do dymisji podał się całkowicie już pozbawiony władzy prezydent ZSRR –
Michaił Gorbaczow
, i następnego dnia (
26 grudnia
) akt ten ostatecznie kończy istnienie prawie 70-letniego państwa. ZSRR formalnie się rozwiązał
31 grudnia
.
Wśród przyczyn rozpadu państwa wymienia się zwykle fiasko (a zdaniem przeciwników - samo podjęcie) podjętego przez ostatniego przywódcę państwa
Michaiła Gorbaczowa
programu umocnienia
systemu
politycznego ZSRR pod hasłami ustrojowej przebudowy (
pieriestrojka
, "перестройка"), przyspieszenia ("ускорение") rozwoju gospodarczego oraz jawności (
głasnost
, "гласность") życia społecznego. Ważną rolę odegrała też nieustępliwa polityka prezydenta USA Ronalda Reagana względem ZSRR, czy kryzys systemu komunistycznego w państwach satelickich ZSRR, datowany od czasu powstania w Polsce "Solidarności". Upadek ZSRR był jednak procesem wielopłaszczyznowym i trudno wpisać go w jednoznaczne ramy chronologiczne - w przeciwieństwie do procesu formalnego rozpadu, który rozpoczęło oficjalne uniezależnienie się pierwszej z republik.
Państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR
Republika związkowa ZSRR | Suwerenność – ogłoszenie deklaracji | Niepodległość – ogłoszenie deklaracji | Uznanie niepodległości przez ZSRR | Przystąpienie do WNP (lub do WE/UE) |
---|
Armenia
| 23 sierpnia 1990[1] | 23 września 1991[2] | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
Azerbejdżan
| 23 września 1990 | 30 sierpnia 1991 | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
Białoruś
| 27 lipca 1990 | 25 sierpnia 1991 | 26 grudnia 1991 | 8 grudnia 1991 |
Estonia
| 16 listopada 1988 | 2 lutego 1990 | 6 września 1991 | WE – 1 maja 2004/UE - 1 grudnia 2009 |
Gruzja
| 9 marca 1990[3] | 9 kwietnia 1991[4] | 26 grudnia 1991 | 1 marca 1994[5] |
Kazachstan
| 25 października 1990 | 16 grudnia 1991 | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
Kirgistan
| 12 grudnia 1990 | 31 sierpnia 1991 | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
Litwa
| 18 maja 1989 | 11 marca 1990 | 6 września 1991 | WE – 1 maja 2004/UE - 1 listopada 2009 |
Łotwa
| 28 lipca 1989 | 4 maja 1990 | 6 września 1991 | WE – 1 maja 2004/UE - 1 listopada 2009 |
Mołdawia
| 23 czerwca 1990 | 27 sierpnia 1991[6] | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
Rosja
| 12 czerwca 1990 | prawny sukcesor ZSRR | 26 grudnia 1991 | 8 grudnia 1991 |
Tadżykistan
| 25 sierpnia 1990 | 9 września 1991 | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
Turkmenistan
| 22 sierpnia 1990 | 27 października 1991 | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
Ukraina
| 16 lipca 1990 | 24 sierpnia 1991 | 26 grudnia 1991 | 8 grudnia 1991 |
Uzbekistan
| 20 czerwca 1990 | 1 września 1991 | 26 grudnia 1991 | 21 grudnia 1991 |
- ↑ Ogłoszenie deklaracji niezawisłości
- ↑ Referendum niepodległościowe 21 września 1991
- ↑ Wypowiedzenie umowy o utworzeniu ZSRR
- ↑ Referendum niepodległościowe 31 marca 1991
- ↑ Uchwalenie ustawy zatwierdzającej członkostwo w WNP
- ↑ Referendum w sprawie ponownego zjednoczenia z
Rumunią
6 marca 1994
Zobacz też