Królestwo Bosporańskie, Państwo Bosporańskie, Bospor -
starożytne
państwo
położone we wschodniej części
Krymu
, na
Półwyspie Tamańskim
oraz na wybrzeżu
Morza Azowskiego
aż do ujścia
Donu
. Państwo to jest o tyle interesujące, że jest pierwszym, w którym różnorodna etnicznie ludność przyjęła język i kulturę
grecką
.
Początki
Dzieje państwa rozpoczęły się około
480 p.n.e.
, kiedy to większość z ponad 30 miast i miasteczek położonych wzdłuż obu brzegów Bosporu Kimmeryjskiego (dzisiejszej
Cieśniny Kerczeńskiej
) dla wspólnej obrony przed
stepowymi
koczownikami
zjednoczyła się w jedną organizację polityczną. Stolicą utworzonego w ten sposób państwa bosporańskiego stał się
Pantikapajon
, obecny
Kercz
. Na czele państwa stanęli przedstawiciele dynastii Archaenaktydów.
Około
438 p.n.e.
władzę w państwie przejął Spartokus, prawdopodobnie najemny dowódca
tracki
, zapoczątkowując dynastię Spartokidów. Jego następcy rozszerzali stopniowo terytorium, a na przełomie
V
i
IV wieku p.n.e.
podbili
Syndów
i inne plemiona
meockie
i przybrali tytuł królewski (
basileus
). Ostatecznie Królestwo Bosporańskie wchłonęło wszystkie greckie kolonie na wybrzeżach Jeziora Meockiego (dzisiejszego
Morza Azowskiego
) i szeroką przestrzeń lądu wzdłuż wschodniego brzegu zamieszkaną najpierw przez Meotów, a później przez
plemiona
sarmackie
lub zsarmatyzowane. Zatrudniano dużą armię najemną, złożoną głównie z Greków i Traków, dołączając do nich później
scytyjskie
lub sarmackie oddziały jazdy.
Gospodarka
Handel
Gospodarka bosporańska opierała się na
handlu
. Rozwój państwa związany był ściśle z eksportem
pszenicy
, ryb oraz
niewolników
. Utrzymywano stosunki handlowe z miastami
jońskimi
i z
Grecją
, a w V i IV wieku p.n.e. głównym przedmiotem
eksportu
było zboże z wielkich majątków rolnych na
Półwyspie Kerczeńskim
, na zachód od Pantikapajonu. Szczególne dobre stosunki królestwo utrzymywało z
Atenami
, którym władcy Bosporu w
IV wieku p.n.e.
przyznali pierwszeństwo w zakupie zboża, a Ateńczycy rewanżowali się w zamian przyznawaniem obywatelstwa swojego
polis
niektórym z tych władców. Podczas całego okresu istnienia królestwa ważną rolę spełniał także eksport ryb, początkowo do Grecji, później, w okresie zależności od Rzymu, również dla rzymskich garnizonów w
Azji Mniejszej
. W IV wieku p.n.e. handel pantikapejski objął całe terytorium scytyjskie na obszarze dzisiejszego państwa
Ukraina
, gdzie uprzednio dominował handel
olbijski
. Zmianę tę spowodowały napierające plemiona sarmackie, które odcięły Olbię od jego najlepszych klientów – Scytów znad środkowego
Dniepru
. Rynki zbytu rozwinięte przez Olbijczyków zagarnęli Bosporańczycy, z którymi plemiona sarmackie utrzymywały od dawna stosunki handlowe, jeszcze w czasach, gdy zajmowali tereny nad dolną
Wołgą
i
Donem
.
Rzemiosło
Około VI wieku p.n.e. powstało w Pantikapajonie i w innych miastach wiele warsztatów do obróbki
brązu
i
żelaza
, które pracowały zarówno na użytek własny, jak i potrzeby rynków sąsiednich. Ich produkty rozprowadzano przeważnie wśród plemion północnego
Kaukazu
i stepów nad dolną Wołgą, lecz niektóre dotarły na
Ural
, a nawet do krajów położonych dalej na wschód.
Pierwszy okres rozkwitu
Za Spartokidów najpomyślniejszym okresem Królestwa Bosporańskiego było panowanie Parisadesa I (
344
/
3
-
310
/
09 r. p.n.e.
). Wojna ze Scytami krymskimi w
330 p.n.e.
przyniosła pewne niepowodzenia, lecz nieco później nastąpił szereg wydarzeń, które pociągnęły za sobą koniec bosporańskiego dobrobytu. Podboje
Aleksandra Wielkiego
otworzyły dla Greków Azję, zboże z krajów wschodniośródziemnomorskich i
Egiptu
rywalizowało z produktami bosporańskimi. W dodatku w
309 p.n.e.
po śmierci Parisadesa I w Królestwie Bosporańskim wybuchła wojna domowa o
sukcesję
, tocząca się między jego synami. W konflikt zaangażowały się wojska Scytów krymskich po jednej stronie, a plemiona sarmackie (
Syrakowie
), ledwie przybyłe na ziemie przygraniczne królestwa, przyłączyły się do wojny po drugiej stronie —
Eumelosa
, który ostatecznie wstąpił na tron.
Przemiany społeczne i etniczne
Społeczne i etniczne zmiany w Królestwie Bosporańskim widoczne są w obrządku grzebalnym i darach grobowych odkrytych w starożytnym Pantikapajonie i innych miastach. W VI i V wieku p.n.e. grobowce i obrządek pogrzebowy są niemal całkowicie greckie. Groby z IV i III wieku p.n.e. różnią się znacznie konstrukcją oraz wyposażeniem i odzwierciedlają wielki dobrobyt państwa bosporańskiego, jak również niejednorodny skład ludności i znaczne różnice społeczne. Analiza zawartości grobów wskazuje, że komponenty greckie ograniczają się do greckiego obrządku i zwyczajów, lecz w
IV
i
III wieku p.n.e.
można zauważyć stopniowe przejmowanie cech charakterystycznych dla okolicznej, niegreckiej ludności, zwłaszcza we wspaniale wyposażonych
kurhanach
lokalnej
arystokracji
, których większość splądrowano w starożytności. Niektóre z nich (np.
Kul-Oba
i
Bolszaja Bliznica
) sławne są ze swoich wspaniałych złotych przedmiotów, stanowiących najlepsze przykłady
scytyjskiej sztuki
IV wieku p.n.e.
Podbój na początku II wieku p.n.e. wschodniej części stepów północnego Nadczarnomorza przez
Roksolanów
osłabił gospodarczą i polityczną pozycję Królestwa Bosporańskiego. Utracono wielki rynek
pontyjski
, a w tym samym czasie wzrosło zagrożenie ze strony Sarmatów i Scytów. Bosporańczycy zmuszeni byli płacić
daninę
Scytom krymskim, którzy w połowie II wieku zwiększyli swe żądania. Król bosporański Parisades Ostatni, nie mogąc zapłacić ani też odeprzeć zbrojnie „barbarzyńców", szukał poparcia u
Mitrydatesa VI Eupatora
, króla Pontu, kraju leżącego na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego. W 110 r. p.n.e. armia Mitrydatesa pod wodzą
Diofantosa
pokonała najeźdźców i zajęła
Neapol Scytyjski
. Wówczas dalsze wypadki potoczyły się szybko. W
107 p.n.e.
Parisades został zabity podczas powstania Scytów i sarmackich mieszkańców Pantikapajonu pod przywodztwem
Saumakosa
. Taki był koniec dynastii panującej prawie cztery wieki. Mitrydates zawładnął Królestwem Bosporańskim, wciągając je w ten sposób w wojny z Rzymem. Po jego śmierci w 63 p.n.e. rozpoczął się okres pokoju trwający niemal piętnaście lat, następnie jednak wybuchła nowa fala walk dynastycznych. Zakończyły się one w połowie
I wieku n.e.
z chwilą założenia nowej dynastii mieszanego pochodzenia sarmato-trackiego, której przedstawiciele nosili zazwyczaj trackie lub sarmackie imiona; jednym z takich imion było „Sauromates". Dynastia ta panowała aż do najazdu
Gotów
w IV wieku n.e.
Traktat pokojowy z Rzymianami zawarty przez
Farnakesa
, syna i następcę Mitrydatesa, oraz jego córkę Dynamis przyznawał
Imperium Rzymskiemu
zwierzchnictwo nad Królestwem Bosporańskim. Było ono w zasadzie nominalne, jakkolwiek w pewnych okresach na terytorium bosporańskim stacjonowały oddziały rzymskie (np. w
Bałakławie
istniał fort dla ok. 500 żołnierzy). Królestwo uważano za ważną placówkę Imperium Rzymskiego, wystawioną przeciw koczownikom stepowym, a zatem chroniono je i popierano.
W
I wieku p.n.e.
władzę przejęła dynastia Tyberiuszów Juliuszów (zwaną też dynastią Asandera), wywodząca się od Dynamis i jej męża Asandera.
W czasie walk dynastycznych w
49
n.e. Mitrydatesa VIII, prawnuka Mitrydatesa VI Eupatora, poparł władca
Syraków
Zosines, przeciwko jego przyrodniemu bratu Kotysowi, sprzymierzonemu z Rzymem. Stoczono kilka bitew, w których po stronie Rzymian wzięli udział także
Aorsowie
. Ostatecznie zarówno Mitrydates, jak i Syrakowie zostali pokonani.
Drugi (rzymski) okres rozkwitu
Dzięki
pax Romana
wokół Morza Czarnego i stopniowemu osiedlaniu się Aorsów I i II wiek n.e., a w mniejszym zakresie wiek III, były dla Królestwa Bosporańskiego okresem wielkiego rozkwitu. Odrodziło się rzemiosło, które uzyskawszy wysoki poziom w III i IV wieku p.n,e., podupadło znacznie w czasie dwóch ostatnich stuleci ery przedchrześcijańskiej. Wyroby pantikapejskich złotników raz jeszcze stały się sławne, i — jak na to wskazuje częstotliwość występowania w grobach — cieszyły się popularnością wśród miejscowej arystokracji i osiadłych w sąsiedztwie książąt sarmackich. We wspaniałej złotej i srebrnej biżuterii późniejszego okresu wyraża się zamiłowanie do wielobarwności, osiągane przez niezwykle umiejętne użycie
kamieni szlachetnych
i
półszlachetnych
oraz barwnej
emalii
,
szkła
i pasty szklanej, w połączeniu z filigranową plecionką — styl z końca III wieku p.n.e., powszechny wówczas na klasycznym Wschodzie, w
świecie irańskim
, na
Zakaukaziu
(
Gruzji
), w
Azji Środkowej
i w
Syberii Zachodniej
. Przyjęty przez rzemieślników bosporańskich, łączył lokalne tradycje, sprawność techniczną, sięgającą wstecz do czasów scytyjskich, z nowymi elementami wprowadzonymi przez sarmackich. przybyszów- ze stepów Azji. Styl ten, przejęty później i jeszcze przetworzony przez Gotów, rozprzestrzenił się dalej na zachód w okresie wędrówek ludów i stał się podstawą wczesnośredniowiecznego stylu w zachodniej Europie.
Sarmatyzacja państwa
Kultura i stosunki wewnętrzne Królestwa Bosporańskiego pozostawały pod dużym wpływem Scytów i Sarmatów, wskutek bliskiego sąsiedztwa i wielowiekowego okresu pokojowego współżycia. Sarmackie lub scytyjskie elementy widoczne są wszędzie w organizacji politycznej i społecznej, w armii i tradycjach religijnych. Dynastia panująca i większość arystokracji wywodziła się z Trako-Sarmatów. Zamożna klasa średnia, zatrudniona przeważnie w handlu i gospodarce, była głównie pochodzenia greckiego, lecz spora część ludności składała się z miejscowych Meotów, Traków, Scytów i Sarmatów. Mimo poważnych wysiłków ludności greckiej Królestwo Bosporańskie nie zdołało zachować greckiego charakteru państwa, jakkolwiek oficjalnym językiem nadal pozostawała
greka
. Obecność cudzoziemskich niewolników i sarmackich osadników, zwabionych miejskim życiem, przyczyniła się jeszcze bardziej do zaniku cech greckich. Małżeństwa mieszane zarówno z Sarmatami, jak i krymskimi Scytami przyspieszyły iranizację całej ludności i w pierwszych wiekach n.e. królestwo ostatecznie nabrało prawie całkowicie sarmackiego charakteru.
Taki obraz nakreślony przez pisarzy pierwszych wieków naszej ery znajduje potwierdzenie w znaleziskach
archeologicznych
. Groby rodzinne arystokracji bosporańskiej w wykutych w skale komorach zdecydowanie nie noszą cech greckich.
Stele
grobowe z rzeźbami
reliefowymi
i malowidła w komorach grobowych ukazują społeczeństwo, które usiłowało być greckie, a pozostało wyraźnie sarmackie. Bosporańczycy nosili czysto scyto-sarmacki ubiór: spodnie, miękkie skórzane buty i długie płaszcze, przypuszczalnie wełniane. Ich uzbrojenie było także sarmackie. Szlachtę bosporańską przedstawia się jako jeźdźców w stożkowatych metalowych
hełmach
, w pancerzach łuskowych lub
kolczugach
, z długą
włócznią
, przymocowanym do nogi
sztyletem
z pierścieniem na końcu chwytu,
mieczem
z okrągłą kamienną gałką,
łukiem
i
kołczanem
oraz niewielką
tarczą
. Sarmackie postacie na
kolumnie Trajana
lub na łuku Galeriusza w
Salonikach
noszą taki sam strój i zbroję. Piechota nie miała zazwyczaj pancerzy i była uzbrojona w
lance
,
oszczepy
, duże tarcze, a niekiedy łuki.
Mimo stopniowej sarmatyzacji Bosporańczyków sąsiadująci plemiona sarmackie były pod ich silnym wpływem i przejmowały elementy ich kultury w czasie odrodzenia dobrobytu państwa bosporańskiego.
Kryzys i upadek
W III wieku Bosporańczycy zaczęli tracić terytoria, upadł handel, a kryzys gospodarczy osłabił ich królestwo. Jakkolwiek w końcu IV wieku n.e. Rzymianie wciąż opisywali je jako niezależne królestwo, to jednak armia bosporańska nie była już zdolna odeprzeć napierających Gotów. Najazd
Hunów
położył ostatecznie kres jego istnieniu. Podobny los spotkał miasto
Tanais
, które zostało zniszczone, prawdopodobnie przez Hunów, pod koniec
IV wieku n.e.
Goci podbili Królestwo Bosporańskie, nominalnie pozostające pod władzą rzymską. W
332
n.e. wybito ostatnie
monety
bosporańskie, a ostatni król bosporański Rheskuporos IV zmarł w
361
lub
362
n.e.
Spuścizna
W wyniku podboju stepu i zawładnięcia Królestwem Bosporańskim kultura
Ostrogotów
przejęła wiele cech sarmackich. Warsztaty bosporańskie zaczęły dostarczać biżuterią nowym klientom, przystosowując stare wzory sarmato-bosporańskie do gustu nowych władców i wnosząc elementy wprowadzone przez przybyszów. Nowo powstała sztuka „gocka" rozpowszechniła się w późniejszym czasie po całej
środkowej
i
zachodniej Europie
, przenoszona i szerzona przez Gotów oraz inne ludy, w tym i przez sarmackich
Alanów
wycofujących się na zachód, przed Hunami.
Obecnie po świetnie niegdyś prosperujących miastach zachowały się liczne pozostałości sztuki architektonicznej i rzeźbiarskiej. Z licznych kurhanów i grobów do dziś wydobywa się (często nielegalnie) spektakularne zabytki świadczące o dawnym bogactwie. Najcenniejsze z nich, takie jak dzieła sztuki złotniczej,
wazy
importowane z Aten, wyroby
terakotowe
, fragmenty tkanin, czy okazy stolarki i
intarsji
przechowywane są w
Ermitażu
w
Sankt Petersburgu
.
Zobacz też
Bibliografia
- publikacje:
- Jaczynowska M. (red.), Historia starożytna, wyd. TRIO, Warszawa 2007, s. 323, .
- Sulimirski T., Sarmaci, PIW, Warszawa 1979, s. 74-78, 84, 86, 103-104, 106, 129-132, 146-147, .
- strony WWW:
Linki zewnętrzne