Język czeczeński (czecz. нохчийн мотт, Noxçiyn mott) – język
Czeczenów
, zamieszkujących głównie autonomiczną republikę
Czeczenii
, wchodzącą w skład
Federacji Rosyjskiej
. Należy do
języków nachskich
(nachijskich), tworzących podgrupę wśród
języków nachsko-dagestańskich
(północno-wschodnich) ramach
hipotetycznej
wielkiej rodziny
języków dene-kaukaskich
. Jest to
język ergatywny
.
Bardzo rozbieżne są dane mówiące o liczbie użytkowników języka czeczeńskiego, co wiąże się przede wszystkim z bardzo skomplikowaną sytuacją w samej
Czeczenii
oraz niemożnością oszacowania ogromnych strat ludnościowych podczas wojen rosyjsko-czeczeńskich. Według spisu powszechnego, przeprowadzonego w
1989
r. język ten jako ojczysty na terenie byłego
ZSRR
zadeklarowało 893 tys. osób. Główne grupy użytkowników języka czeczeńskiego koncentrowały się wówczas na terenie republiki autonomicznej
Czeczenii
, oraz północnych terenach
Dagestanu
(w okolicach miasta Chasaw-Jurt). Obecnie sytuacja jest o wiele bardziej złożona i choć główna masa użytkowników języka nadal zamieszkuje przede wszystkim Czeczenię, to znacznie powiększyła się emigracja, przede wszystkim do sąsiednich republik
Federacji Rosyjskiej
(
Dagestan
,
Inguszetia
), ale także np. do
Moskwy
. Wielu Czeczenów szukając azylu udało się na teren Europy Zachodniej. Czeczeni zamieszkują także
Gruzję
(tzw.
Kistowie
),
Turcję
oraz kraje arabskie (
Jordania
,
Syria
).
Język czeczeński genetycznie najbliżej spokrewniony jest z
językiem inguskim
. Językoznawcy wyróżniają osiem dialektów języka czeczeńskiego a także kilka drobniejszych gwar lokalnych. Różnice między poszczególnymi dialektami nie uniemożliwiają porozumienia między ich użytkownikami.
Pierwszą wyczerpującą pracę poświęconą językowi czeczeńskiemu napisał rosyjski językoznawca i kaukazolog,
Piotr Uslar
(
1816
-
1875
).
Fonetyka
Wśród
języków kaukaskich
czeczeński wyróżnia się bardzo rozbudowanym systemem
wokalicznym
(samogłoski krótkie, długie, umlautowane,
dyftongi
,
tryftongi
, także nosowe), oraz – podobnie jak w przypadku innych języków tej rodziny bardzo skomplikowanym systemem spółgłoskowym (spółgłoski proste,
geminowane
,
ejektywne
,
faryngalne
).
Akcent wyrazowy
pada zawsze na początkową sylabę wyrazu.
Spółgłoski
Według Johanny Nichols [3], język czeczeński posiada następujące spółgłoski:
Spółgłoska /
w
/ jest wymawiana jako [
v
] przed samogłoskami przednimi. Spółgłoski /p/, /t/, /n/, /l/ i /s/ mogą ulegać
geminacji
, natomiast geminata /k:/ przeszła w /xk/.
Samogłoski
Występują również dwugłoski opadające: [
ai
], [
au
], [
əi
], [
ei
], [
eu
], [
oi
] i [
ou
].
Gramatyka
Język czeczeński jest
ergatywny
i
fleksyjny
, podstawowym szykiem zdania jest
SOV
. Podobnie jak w niektórych językach afrykańskich, występują
klasy rzeczowników
, do których dopasowuje się forma orzeczenia (przez zmianę początkowej spółgłoski):
Przykład | W cyrylicy | W alfabecie łacińskim |
---|
Musa idzie | Муса воьду | Musa vödu |
Fatima idzie | ПетIамат йоьду | Pethamat yödu |
dziecko idzie | бер доьду | ber dödu |
krowa idzie | етт боьду | yett bödu |
W języku tym występuje 8
przypadków
(дожараш / doƶaraş), w tym kilka niewystępujących w językach indoeuropejskich:
Przymiotniki mają dwa przypadki: mianownik i obiektyw (z końcówką -чу / -çu )
Końcówką liczby mnogiej jest -ш / -ş (кораш / koraş - okna) lub -й / -y (наной / nanoy - matki). W niektórych wyrazy samogłoski zmieniają się w odmianie, np. w wyrazie "góra" (лам / lam, w liczbie mnogiej: лаьмнаш / lämnaş).
Istnieje również obce językom indoeuropejskim rozróżnienie między "my" inkluzywnym (вай / vay) i ekskluzywnym (тхо / txo). Czasowniki nie odmieniają się przez osoby. Występują cztery formy czasownika (bezokolicznik, czas teraźniejszy, przeszły dokonany i niedokonany), niektóre czasowniki mogą też przybierać formę iteratywną oznaczającą wielokrotne powtórzenie czynności. W morfologii werbalnej dużą rolę odgrywają
przegłosy
.
Pismo
Do
1925
r. piśmiennictwo w języku czeczeńskim zapisywane było
alfabetem arabskim
. Od początku lat 20.
XX w.
podejmowano próby stworzenia nowego języka literackiego, na potrzeby którego dostosowano do dźwięków czeczeńskich
alfabet łaciński
. Alfabet ten był w użyciu do
1938
r., kiedy to wprowadzona została, jako nowy obowiązujący alfabet, zmodyfikowana
cyrylica
. W celu oddania rozbudowanego czeczeńskiego systemu fonetycznego cyrylicę poszerzono o znak I, który – stawiany po różnych innych znakach, może zmieniać ich znaczenie. W odróżnieniu od cyrylicy rosyjskiej, gdzie zasadniczo rzecz biorąc nie wykorzystuje się dwuznaków i trójznaków na oznaczenie jednego dźwięku (z wyjątkiem obcojęzycznych pożyczek typu джигит), w cyrylicy czeczeńskiej dwu- i trójznaki są często spotykane (np. dwuznak yь na oznaczenie samogłoski [
y
], lub trójznak уьй na oznaczenie [
y:
]). Od
1991
r. podejmowano próby ponownego wprowadzenia alfabetu łacińskiego, jednak wojna i wiążąca się z nią całkowita ruina czeczeńskich instytutów naukowych mogących nadzorować taką zmianę, utrudniają pracę nad nową pisownią. Alfabet łaciński używany jest chętniej przez władze
Czeczeńskiej Republiki Iczkerii
, a cyrylica - przez władze prorosyjskie.
Cyrylica | nazwa | alf. łaciński | nazwa | IPA |
---|
А а | а | A a | a |
/ə/, /ɑː/
|
Аь аь | аь | Ä ä | ä |
/æ/, /æː/
|
Б б | бэ | B b | be |
/b/
|
В в | вэ | V v | ve |
/v/
|
Г г | гэ | G g | ge |
/ɡ/
|
ГI гI | гIа | Ġ ġ | ġa |
/ɣ/
|
Д д | дэ | D d | de |
/d/
|
Е е | е | E e | e |
/e/, /ɛː/, /je/, /ie/
|
Ё ё | ё | yo | |
/jo/
etc. |
Ж ж | жэ | Ƶ ƶ | ƶe |
/ʒ/, /dʒ/
|
З з | зэ | Z z | ze |
/z/, /dz/
|
И и | и | I i | i |
/ɪ/
|
Ий ий | | Ii ii | |
/iː/
|
Й й (я, ю, е) | доца и | Y y | doca i |
/j/
|
К к | к | K k | ka |
/k/
|
Ккх ккх | | Kk kk | |
/kː/
|
Кх кх | кх | Q q | qa |
/q/
|
Кхкх кхкх | | Qq qq | |
/qː/
|
Къ къ | къа | Q̇ q̇ | q̇a |
/qʼ/
|
КI кI | кIа | Kh kh | kha |
/kʼ/
|
Л л | лэ | L l | el |
/l/
|
М м | мэ | M m | em |
/m/
|
Н н | нэ | N n | en |
/n/
|
О о | о | O o | o |
/o/, /ɔː/, /wo/, /uo/
|
Оь оь | оь | Ö ö | ö |
/ɥø/, /yø/
|
П п | пэ | P p | pe |
/p/
|
Пп пп | | Pp pp | |
/pː/
|
ПI пI | пIа | Ph ph | pha |
/pʼ/
|
Р р | рэ | R r | er |
/r/
|
РхI рхI | | Rh rh | |
/r̥/
|
С с | сэ | S s | es |
/s/
|
Сс сс | | Ss ss | |
/sː/
|
Т т | тэ | T t | te |
/t/
|
Тт тт | | Tt tt | |
/tː/
|
ТI тI | тIа | Th th | tha |
/tʼ/
|
У у | у | U u | u |
/uʊ/
|
Ув ув | | Uu uu | |
/uː/
|
Уь уь | уь | Ü ü | ü |
/y/
|
Ф ф | фэ | F f | ef |
/f/
|
Х х | хэ | X x | xa |
/x/
|
Хь хь | хьа | Ẋ ẋ | ẋa |
/ʜ/
|
ХI хI | хIа | H h | ha |
/h/
|
Ц ц | цэ | C c | ce |
/ts/
|
ЦI цI | цIа | Ċ ċ | ċe |
/tsʼ/
|
Ч ч | чэ | Ç ç | çe |
/tʃ/
|
ЧI чI | чIа | Ç̇ ç̇ | ç̇e |
/tʃʼ/
|
Ш ш | шэ | Ş ş | şa |
/ʃ/
|
Щ щ | щэ |
(Ъ) ъ | чIогIа хьаьрк | Ə ə | ç̇oġa ẋärk |
/ʔ/
|
(Ы) ы | ы |
(Ь) ь | кIеда хьаьрк |
Э э | э | E e | e |
/e/
etc. |
Ю ю | ю | yu | |
/ju/
etc. |
Юь юь | юь | yü | |
/jy/
etc. |
Я я | я | ya | |
/ja/
etc. |
Яь яь | яь | yä | |
/jæ/
etc. |
I I | Iа | J j | ja |
/ʡ/, /ˤ/
|
Liczebniki
W języku czeczeńskim występuje dwudziestkowy
system liczbowy
; liczby poniżej stu przedstawia się jako wielokrotności liczby 20 plus
reszta
.
Liczebnik | W cyrylicy | W alfabecie łacińskim | Liczebnik | W cyrylicy | W alfabecie łacińskim |
---|
1 | цхьаъ | cẋa' | 11 | цхьайтта | cẋaytta |
2 | шиъ | şi' | 12 | шийтта | şiytta |
3 | кхоъ | qo' | 13 | кхойтта | qoytta |
4 | диъ | di' | 14 | дейтта | deytta |
5 | пхиъ | pxi' | 15 | пхийтта | pxiytta |
6 | йалх | yalx | 16 | йалхитта | yalxitta |
7 | ворхI | worh | 17 | вуьрхIитта | würhitta |
8 | бархI | barh | 18 | берхитта | berhitta |
9 | исс | iss | 19 | тIкъайоьсанна | tq̇ayösanna |
10 | итт | itt | 20 | тIкъа | tq̇a |
Przykłady bardziej złożonych liczebników:
- 37 - тIкъе вуьрхIитта / tq̇e würhitta (20+17),
- 62 - кхузтIкъе шиъ / quztq̇e şi' (3×20+2)
Podstawowe zwroty
- Tak - ХІаъ
- Nie - ХІан-хІа
- Witaj! - Салам!
- Dzień dobry - Де дика хуьлда хьан
- Dobry wieczór - Суьйре дика хуьлда хьан
- Dziękuję - Баркалла
- Jak się masz? - Могушалла муха ю хьан?
- Dobrze, w porządku (odpowiedź na pytanie powyżej) - Сан гIулакх дика ду
- Jak się nazywasz? - Хьан цIе хIун ю?
- Nazywam się ... - Сан цIе ... ю
- Żegnaj, do widzenia - Iодика йойла хьан
Linki zewnętrzne
Przypisy