Dekalog
DekalogPomnik Dziesięciu Przykazań przed Kapitolem Stanu
Teksas
,
USA
Dekalog (
gr
. δεκάλογος dekalogos, dziesięć słów) inaczej Dziesięć przykazań (w trad. żyd.Dziesięć Oświadczeń עשרת הדיברות, Aseret ha-Dibrot) – zbiór podstawowych nakazów
moralnych
obowiązujących pierwotnie wyznawców
judaizmu
, a następie przejęty przez
chrześcijan
, dla których spełnia się on w
Jezusie Chrystusie
(Por.
Mt
5,17-19) poprzez
tajemnicę paschalną
. HistoriaZgodnie z przekazem
biblijnym
oryginalny tekst dekalogu zapisany w
Księdze Wyjścia (Drugiej Księdze Mojżeszowej)
, słowo po słowie został podyktowany przez
Boga
Mojżeszowi
na górze
Synaj
(choć w
Księdze Powtórzonego Prawa (Piątej Księdze Mojżeszowej)
góra ta nazwana jest Horeb) w trakcie wędrówki
Izraelitów
z
Egiptu
do
Kanaanu
. Podobieństwo oraz związki kulturowe z Egiptem pozwalają podejrzewać źródło inspiracji Dekalogu w 42 negatywnych oświadczeniach, oraz kulcie
egipskiej bogini Maat
. Według Biblii, treść Dekalogu i innych słów Boga wygłoszonych na górze została spisana przez Mojżesza (Wj 24,4), natomiast to Bóg – nie Mojżesz – wyrył przykazania na kamiennych tablicach (Wj 24:12 oraz Wj 32:16 oraz Wj 34:1). Tekst dekalogu musiał zostać wyryty na kamiennych tablicach dwukrotnie, gdyż pierwsze tablice z dekalogiem Mojżesz rozbił w gniewie widząc, jak jego lud zaczął pod jego nieobecność czcić złotego cielca (Wj 32:19) - za drugim razem Mojżesz musiał już sam sporządzić dwie tablice. Zgodnie z przekazem
biblijnym
drugie tablice z dekalogiem były przechowywane w
Arce przymierza
aż do czasu zburzenia pierwszej
Świątyni Jerozolimskiej
. TreśćWyznawcy
judaizmu
,
prawosławia
i większości kościołów
protestanckich
oraz wschodnich twierdzą, że przyjmują oryginalny tekst Dekalogu z
Księgi Wyjścia (Drugiej Księgi Mojżeszowej)
. Jednak zdaniem
Kościoła katolickiego
tekst z Księgi Wyjścia nie posiada szczególnej oryginalności, skoro tekst z
Księgi Powtórzonego Prawa
, także znajdujący się w
Biblii
, różni się nieznacznie od tekstu Księgi Wyjścia. Mimo to w
Katechizmie Kościoła Katolickiego
cytowana i omówiona jest wersja biblijna, nie skrócona. Tekst biblijny i sposób podziałuTekst Dekalogu został zachowany w
Biblii
w dwóch, nieznacznie różniących się wersjach: Sposób podziału biblijnego tekstu na konkretne przykazania zależy od przyjętej tradycji. Zasadniczo wyróżnia się ich cztery i większość wyznań przyjmuje jedną z nich[1]: Tradycyjny polski przekład Dekalogu, według
Biblii Jakuba Wujka
| Sposoby podziału |
---|
Księga Wyjścia
20, 2–17 |
Księga Powtórzonego Prawa
5, 6–21 | starożytny żydowski (
filoński
),
prawosławny
,
anglikański
,
protestancki
a | współczesny
żydowski
(
talmudyczny
)b |
augustyński
(
katolicki
)c |
luterański
d |
---|
2Jam jest Pan, Bóg twój, którym cię wywiódł z
ziemi egipskiej
, z domu niewoli. | 6Ja Pan, Bóg twój, którym cię wywiódł z
ziemi egipskiej
, z domu niewoli. | 1 | 1 | 1 | 1 | 3Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. | 7Nie będziesz miał bogów cudzych przed oczyma mymi. | 2 | 4Nie uczynisz sobie
obrazu
rytego ani żadnej podobizny tego, co jest na
niebie
w górze i co na
ziemi
nisko, ani z tych rzeczy, które są w
wodach pod ziemią
. 5Nie będziesz się im kłaniał ani służył. Ja jestem Pan, Bóg twój, mocny, zawistny, karzący nieprawość ojców na synach do trzeciego i czwartego
pokolenia
tych, którzy mnie nienawidzą; 6a czyniący
miłosierdzie
tysiącom tych, którzy mię miłują i strzegą przykazań moich. | 8Nie uczynisz sobie
rzeźby
ani podobizny wszystkich rzeczy, które są na
niebie
w górze i które na
ziemi
nisko, i które są w
wodach pod ziemią
. 9Nie będziesz się im kłaniał i służył. Bom ja jest Pan, Bóg twój, Bóg zawistny, który dochodzę nieprawości ojców na synach do trzeciego i czwartego
pokolenia
tych, którzy mnie nienawidzą, 10a czynię
miłosierdzie
na wiele tysięcy miłującym mię i strzegącym przykazań moich. | 2 | 7Nie będziesz brał
imienia
Pana, Boga twego, nadaremno; bo nie będzie miał Pan za niewinnego tego, który by wziął imię Pana, Boga swego, nadaremno. | 11Nie będziesz używał
imienia
Pana, Boga twego, nadaremnie, bo nie ujdzie karania, kto by dla próżnej rzeczy użył imienia jego. | 3 | 3 | 2 | 2 | 8Pamiętaj, abyś dzień
sobotni
święcił. 9Sześć dni robić będziesz i będziesz wykonywał wszystkie roboty twoje; 10ale dnia siódmego sabat Pana, Boga twego, jest: nie będziesz wykonywał weń żadnej roboty, ty i syn twój, i córka twoja, sługa twój i służebnica twoja, bydlę twoje i gość, który jest między bramami twymi. 11Przez sześć dni bowiem czynił Pan niebo i ziemię, i morze, i wszystko, co w nich jest, a odpoczął dnia siódmego; i dlatego pobłogosławił Pan dniowi sobotniemu i poświęcił go. | 12Zachowaj dzień
sobotni
, abyś go święcił, jak Ci przykazał Pan, Bóg twój. 13Sześć dni robić będziesz i pełnić wszystkie roboty twoje. 14Siódmy dzień jest sabat, to jest odpocznienie Pana Boga twego. Nie będziesz weń pełnił żadnej robot, ty ani syn twój, ani córka, służebnik i służebnica, ani wół, ani osioł, ani żadne bydlę twoje, ani przechodzień, który jest między bramami twoimi, aby odpoczął sługa i służebnica twoja jak i ty. 15Pamiętaj, żeś i sam służył w Egipcie, i wywiódł cię stamtąd Pan, Bóg twój, ręką mocną i ramieniem wyciągniętym, i przeto ci kazał, abyś zachował dzień sobotni. | 4 | 4 | 3 | 3 | 12Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. | 16Czcij ojca twego i matkę, jak ci przykazał Pan, Bóg twój, abyś żył przez długi czas i żeby ci się dobrze wiodło na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. | 5 | 5 | 4 | 4 | 13Nie będziesz
zabijał
. | 17Nie będziesz
zabijał
. | 6 | 6 | 5 | 5 | 14Nie będziesz
cudzołożył
. | 18Ani będziesz
cudzołożył
. | 7 | 7 | 6 | 6 | 15Nie będziesz
kradzieży
czynił. | 19I kradzieży nie będziesz popełniał. | 8 | 8 | 7 | 7 | 16Nie będziesz mówił
fałszywego świadectwa
przeciw bliźniemu twemu. | 20Ani będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu
fałszywego świadectwa
. | 9 | 9 | 8 | 8 | 17Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego, | 21Nie będziesz pożądał [...] domu bliźniego twego, | 10 | 10 | 10 | 9 | ani będziesz pragnął żony jego, | Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, | 9 | 10 | ani sługi, ani służebnicy, ani wołu, ani osła, ani żadnej rzeczy, która jego jest. | ani roli, ani sługi, ani służebnicy, ani wołu, ani osła, ani żadnych rzeczy, które jego są. | 10 (ciąg dalszy) |
a – podział filoński uznawany jest za najstarszy[1], był stosowany w czasach
Chrystusa
; używali go już w
I wieku
m.in.
Józef Flawiusz
i
Filon z Aleksandrii
[1]. Charakteryzuje się rozdzieleniem przykazania dotyczącego posiadania innych bogów od przykazania dotyczącego
kultu przedmiotów
. Choć obecnie porzucony przez judaizm na rzecz późniejszego podziału talmudycznego, jego tradycja pozostaje wciąż żywa w większości wyznań chrześcijańskich. Za obowiązujący uznają go
Cerkiew prawosławna
,
kościoły orientalne
,
anglikańskie
i
protestanckie
(z wyjątkiem luteran). b – podział talmudyczny jest powszechnie uznanym we współczesnym
judaizmie
; jego tradycja sięga
III wieku
n.e.[1]. c – podział augustyński, wywodzący się od
św. Augustyna z Hippony
, sięga tradycją
V wieku
n.e.[1] Charakteryzuje się sposobem podziału, który eksponuje różnicę między pożądaniem cielesnym, a pożądaniem dóbr drugiego człowieka[2]. Stosowany jest w
Kościele katolickim
i
kościołach starokatolickich
. d – podział luterański, wywodzący się z piśmiennictwa
Marcina Lutra
, pochodzi z
XVI wieku
[1]. Stanowi niewielką modyfikację podziału augustyńskiego. Jedyna różnica leży w sposobie podziału przykazania dziewiątego i dziesiątego, gdzie dziewiąte dotyczy pożądania domu drugiego człowieka, a dziesiąte obejmuje pozostałe rodzaje pożądania. Katolicka wersja katechetycznaW
Kościele katolickim
oprócz pełnej wersji
biblijnej
używana jest także wersja katechetyczna, publikowana w
katechizmie
kardynała
Gasparriego
[3] i w
katechizmie
dla dzieci: Jam jest Pan Bóg twój, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. - Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną.
- Nie będziesz wzywał imienia Boga twego nadaremno.
- Pamiętaj, abyś dzień święty święcił.
- Czcij ojca swego i matkę swoją.
- Nie zabijaj.
- Nie cudzołóż.
- Nie kradnij.
- Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu.
- Nie pożądaj żony bliźniego swego.
- Ani żadnej rzeczy, która jego (bliźniego) jest.
Oprócz wersji katechetycznej w oficjalnym dokumencie
Katechizmie Kościoła Katolickiego
jest omówiona pełna treść Dekalogu KKK 2083-2534[4]. Księga Mosjasza 13, 12-24:[5] - 12Pamiętacie, że powiedziałem wam przykazanie: Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach poniżej ziemi.
- 13Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył, bowiem ja, Pan, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym, który za występek ojców karze potomków do trzeciego i czwartego pokolenia tych, którzy Mnie nienawidzą.
- 14Okazuję zaś łaskę tysiącom potomków tych, którzy mnie miłują i przestrzegają Moich przykazań.
- 15Nie będziesz wzywał imienia Pana Boga twego na próżno, bowiem Pan nie pozostawi bez kary tego, który na próżno wzywa Jego imienia.
- 16Pamiętaj, abyś święcił dzień szabatu.
- 17Sześć dni będziesz pracować i wykonywać wszystkie twe zajęcia,
- 18dzień zaś siódmy jest szabatem ku czci Pana, twego Boga. Nie będziesz w dniu tym wykonywał żadnej pracy ani ty, ani syn twój, ani twoja córka, ani twój sługa, ani twoja służebnica, ani twoje bydło, ani obcy, który przebywa w obrębie twoich bram.
- 19Pan bowiem uczynił w sześciu dniach niebo i ziemię, morze i wszystko, co w nich jest. I Pan pobłogosławił dzień szabatu i uczynił go świętym.
- 20Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, twój Bóg, ci daje.
- 21Nie będziesz zabijał.
- 22Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł.
- 23Nie będziesz fałszywie świadczył przeciw bliźniemu twemu.
- 24Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego, nie będziesz pożądał żony bliźniego twego ani jego sługi, ani jego służebnicy, ani wołu, ani osła, ani żadnej rzeczy, która należy do twego bliźniego.
Przykazanie (numeracja żydowska) | Niektóre przykładowe wersety w Nowym Testamencie[6] |
---|
1. | „Dla nas istnieje tylko jeden Bóg, Ojciec...” (
1Kor.
8:6). | 2. | „Będąc więc z rodu Bożego, nie powinniśmy sądzić, że Bóstwo jest podobne do złota albo do srebra, albo do kamienia, wytworu rąk i myśli człowieka.” (
Dz.
17:29) „Wtedy Jezus odpowiedział: Odejdź precz, szatanie! Jest bowiem napisane: Ty będziesz składał hołdy Panu, Bogu twemu, i tylko Jemu będziesz cześć oddawał.” (
Mt.
4:10 tłum. ks. Romaniuka). | 3. | „Niech się święci imię Twoje!” (
Mt.
6:9). | 4. | „A zatem pozostaje odpoczynek szabatu dla ludu Bożego.” (
Hbr.
4:9). | 5. | „Czcij ojca twego i matkę...” (
Ef.
6:2). | 6. | „Każdy, kto nienawidzi swego brata, jest zabójcą, a wiecie, że żaden zabójca nie nosi w sobie życia wiecznego.” (
1J.
3:15). | 7. | „We czci niech będzie małżeństwo pod każdym względem i łoże nieskalane, gdyż rozpustników i cudzołożników osądzi Bóg.” (
Hbr.
13:4). | 8. | „Złodzieje... nie odziedziczą Królestwa Bożego.” (
Łk.
12:10). | 9. | „Dlatego odrzuciwszy kłamstwo: niech każdy z was mówi prawdę do bliźniego...” (
Ef.
4:25). | 10. | „Zadajcie więc śmierć temu, co jest przyziemne w /waszych/ członkach: rozpuście, nieczystości, lubieżności, złej żądzy i chciwości, bo ona jest bałwochwalstwem.” (
Kol.
3:5). |
Nauki dekalogu w KoranieMuzułmanie uznający Mojżesza jako
proroka
, przyjmują również na podstawie
Koranu
nauki pokrewne Dziesięciu Przykazaniom. Choć sam dekalog nie znajduje się w Koranie, to jednak każdemu przykazaniu można przyporządkować odpowiednią
aję
: Przykazanie (numeracja żydowska) | Aje w Koranie[7] |
---|
1. | „Nie ma boga, jak tylko Bóg!” (47:19) | 2. | „Panie mój! Uczyń to miasto bezpiecznym i uchowaj mnie i moich synów od tego, abyśmy mieli czcić bałwany!” (14:35) | 3. | „Nie przysięgajcie na Boga, że jesteście pobożni i bogobojni i że czynicie pokój między ludźmi.” (2:224) | 4. | „O wy, którzy wierzycie! Kiedy zostanie ogłoszone wezwanie do modlitwy – w Dniu Zgromadzenia – śpieszcie gorliwie wspominać Boga i pozostawcie wszelki handel!” (62:9) | 5. | „...i dla rodziców – dobroć! A jeśli jedno z nich lub oboje osiągną przy tobie starość, to nie mów im: «precz!» i nie popychaj ich, lecz mów do nich słowami pełnymi szacunku!” (17:23) | 6. | „...Ten, kto zabił człowieka, który nie popełnił zabójstwa i nie szerzył zgorszenia na ziemi, czyni tak, jakby zabił wszystkich ludzi.” (5:32) | 7. | „I nie zbliżajcie się do cudzołóstwa! Zaprawdę, jest to czyn szpetny i jakże to zła droga.” (17:32) | 8. | „Złodziejowi i złodziejce obcinajcie ręce w zapłatę za to, co oni popełnili.” (5:38) | 9. | „Nie ukrywajcie świadectwa! Ktokolwiek je ukrywa – to, zaprawdę, jego serce jest grzeszne!” (2:283) | 10. | „I nie wytężaj swoich oczu na to, co daliśmy w używanie niektórym spośród nich – kwiat życia na tym świecie – by doświadczyć ich.” (20:131). |
Interpretacja i wykorzystanieW historii przykazania były różnie rozumiane i w zależności od potrzeby różnie interpretowane. Na przykład przykazania dosłownie w
języku hebrajskim
brzmiące "nie morduj" przetłumaczono na "nie zabijaj". Dekalog zajmuje szczególne miejsce w nauce wielu chrześcijańskich kościołów i jest podstawą głoszonej przez nie moralności. Istnieje pogląd, że Dekalog jest podstawowym elementem Nowego Przymierza, jego wartość i znaczenie podkreślone zostały przez
Jezusa Chrystusa
w
kazaniu na górze
, które zawiera esencję jego nauki i jest rozwinięciem 10 przykazań, dotyczy życia i prawa Bożego. Niemniej jednak wiele wyznań chrześcijańskich uważa Dekalog za część Starego Przymierza i nie uważa, aby obowiązywały one chrześcijan. Często doceniana jest jednak praktyczna ich przydatność jako wskazówek moralnych. Kościół katolickiKościół katolicki wyraził pogląd, że uzupełnieniem Dekalogu jest
tajemnica paschalna
Jezusa Chrystusa
(Por.
Mt
5,17-19), a uświadomienie sobie jej treści jest powodowane wiarą w zmartwychwstanie Chrystusa. Stała się ona dostępna dla Kościoła poprzez
Zesłanie Ducha Świętego
(por.
Dz
2) na modlących się
Maryję
i
Apostołów
w Jerozolimie podczas
żydowskiego
Święta Tygodni
Szawuot
– dorocznej uroczystości upamiętniającej przekazanie przez
Boga
Mojżeszowi
Dekalogu na górze
Synaj
. Duch Święty jest Nowym Prawem "
Nowego Przymierza
, przymierza nie litery lecz Ducha"[8] (
2 Kor
3,6; Por.
Rz
2, 29 oraz 7,6; ), wypisanego nie na kamiennych tablicach, lecz na żywych tablicach serc (por.
2 Kor
3,2). Kościół katolicki jest także zdania, że ludzie, którzy doświadczają Syna Bożego poprzez Ducha Świętego otrzymują wyróżnienie, "by stali się dziećmi Bożymi" (J 1,12; por. Rz 8,14-15) i dzięki miłości powodującej oddanie swojego życia za przyjaciół (por. J 15,14; Mt 5,44), w sposób doskonalszy niż sprawiedliwość opisana w Starym Testamencie (por. Mt 5,20), realizują świętość Ludu Bożego, którą Bóg ukazał Izraelowi: "Świętymi bądźcie, bo Ja jestem święty!" (
Kpł
19,2). Apostołowie po otrzymaniu mocy od Ducha Świętego (por.
Dz
1,8;
Łk
1,78n) doszli do doskonałej miłości Boga i innych ludzi, która jest wykończeniem Dekalogu (por. Mk 12,28-34; Łk 10,27n). Dziesięć Przykazań najlepiej wypełnia się poprzez ubóstwo ze względu na miłość do ludzi biednych: "Jednego ci brakuje: idź sprzedaj wszystko co masz i rozdaj ubogim..." (
Mk
10,21 i paral.: Mt 19,16-22; Łk 18,18-23). "Błogosławieni ubodzy w duchu" (Mt 5,3; Łk 6,20). Kościoły protestanckie
W protestantyzmie prawo Boże jest obok
Ewangelii
, jedną z dwóch postaci
Słowa Bożego
, które są różne co do ról w procesie zbawienia. Przypisy- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5
What Are the Ten Commandments
(
ang.
). [dostęp 2009-09-29].
- ↑
Katechizm Kościoła Katolickiego
, ust. 2514
- ↑
Katechizm kardynała Gasparriego
- ↑
Katechizm Kościoła Katolickiego
- ↑ Księga Mormona. Wydanie polskie:
Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich
1981
- ↑ Tekst tłumaczenia:
Biblia Tysiąclecia
- ↑
Koran
w tłumaczeniu Józefa Bielawskiego,
Państwowy Instytut Wydawniczy
,
Warszawa
1986
- ↑ Św. Paweł w Drugim Liście do Koryntian rozdz. 3 napisał: (6)On też sprawił, żeśmy mogli stać się sługami Nowego Przymierza przymierza nie litery, lecz Ducha; litera bowiem zabija, Duch zaś ożywia. (7) Lecz jeśli posługiwanie śmierci, utrwalone literami w kamieniu, dokonywało się w chwale, tak iż synowie Izraela nie mogli spoglądać na oblicze Mojżesza z powodu jasności jego oblicza, która miała przeminąć, (8) to o ileż bardziej pełne chwały będzie posługiwanie Ducha? (9) Jeżeli bowiem posługiwanie potępieniu jest chwałą, to o ileż bardziej będzie obfitować w chwałę posługiwanie sprawiedliwości! (10) Wobec przeogromnej chwały okazało się w ogóle bez chwały to, co miało chwałę tylko częściową. (11) Jeżeli zaś to, co przemijające, było w chwale, daleko więcej cieszy się chwałą to, co trwa. (12) Żywiąc przeto taką nadzieję, z jawną swobodą postępujemy, (13) a nie tak, jak Mojżesz, który zakrywał sobie twarz, ażeby synowie Izraela nie patrzyli na koniec tego, co było przemijające. (14) Ale stępiały ich umysły. I tak aż do dnia dzisiejszego, gdy czytają Stare Przymierze, pozostaje /nad nimi/ ta sama zasłona, bo odsłania się ona w Chrystusie. (15) I aż po dzień dzisiejszy, gdy czytają Mojżesza, zasłona spoczywa na ich sercach. (16) A kiedy ktoś zwraca się do Pana, zasłona opada. (17) Pan zaś jest Duchem, a gdzie jest Duch Pański - tam wolność. (18) My wszyscy z odsłoniętą twarzą wpatrujemy się w jasność Pańską jakby w zwierciadle; za sprawą Ducha Pańskiego, coraz bardziej jaśniejąc, upodabniamy się do Jego obrazu.
Literatura- Wincenty Zaleski TS, Nauka Boża. Dekalog. Wyd. Księgarnia św. Wojciecha, Poznań-Warszawa-Lublin 1960, ss. 609.
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Dekalog":
Adwentyzm
...
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
...
Chrześcijaństwo
...
Katechizm Kościoła Katolickiego
...
Osiem błogosławieństw
...
Mojżesz
...
Ukraińska Powstańcza Armia
a nie partie polityczne). W kształtowaniu świadomości nacjonalistycznej ważną rolę odegrał również "
Dekalog ukraińskiego nacjonalisty
" z roku
1929
. UPA w PolsceJeszcze za okupacji niemieckiej, ...
Stary Testament
...
Synaj (półwysep)
...
Krzysztof Kieślowski
kompozytorem Zbigniewem Preisnerem.W
1988
nakręcił dla
Telewizji Polskiej
dziesięcioodcinkowy cykl filmów pt.
Dekalog
. Seria ta była wyświetlana przez wiele sieci telewizyjnych na świecie i ...
Inne lekcje zawierające informacje o "Dekalog":
007. Palestyna (plansza 4)
Dzieło przedstawiająceMojżesza z Dekalogiem
Palestyna
Podczas wędrówki Mojżesza z Izraelitami, Bóg potwierdził zawarte wcześniej przymierze z ...
006 Religie Dalekiego i Bliskiego wschodu (plansza 8)
wschodu
Jahwe zawarł z Izraelitami przymierze na górze Synaj poprzez przekazanie Mojżeszowi Dekalogu na kamiennych tablicach, które następnie złożono w zaginionej, podczas upadku Jerozolimy ...
104. Zróżnicowanie religijne świata (plansza 8)
z judaizmu i przejęło część ksiąg objawionych („Stary Testament”) oraz prawd wiary (Dekalog), powstało w I w. i jest największą monoteistyczną wiarą na świecie. ...
|