Język gruziński (gruz. ქართული ენა, kartuli ena) –
język południowokaukaski
, używany przez ok. 4,2 mln osób głównie w
Gruzji
, gdzie jest językiem urzędowym, oraz przez dalsze 2,5 mln w
Turcji
,
Rosji
,
USA
i
Europie
, jak też przez niewielkie grupy w
Iranie
(tj. Gruzini ferejdańscy) i
Azerbejdżanie
(
Ingilojcy
). Jest też używany jako język literacki przez zamieszkujące Gruzję niewielkie wspólnoty etniczne, nie posiadające piśmiennictwa we własnych językach: przez
Swanów
,
Megrelów
i
Lazów
.
Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwa
Język gruziński, wraz z językami
swańskim
,
megrelskim
oraz
lazyjskim
, tworzy południowokaukaską (zwaną też kartwelską) rodzinę językową, niegdyś błędnie łączoną z innymi
rodzinami Kaukazu
, stanowiąc najbardziej liczny i jednocześnie najważniejszy jej język.
Język gruziński zapisywany jest
alfabetem gruzińskim
, który pochodzi najprawdopodobniej od spółgłoskowego pisma syryjskiego. Gruziński ma bardzo długą tradycję piśmienniczą, sięgającą przynajmniej
V w.
Wśród gruzińskich badaczy panuje powszechne przekonanie, że pierwszy alfabet języka gruzińskiego powstał najpóźniej na przełomie IV i III w. p.n.e., za czasów króla Parnawaza I. Najstarszym zachowanym zabytkiem literatury jest powstały w V w. żywot św. Szauszanik, którego autorem jest
Jakub Curtaweli
, a uważanym za najważniejsze dzieło literatury gruzińskiej jest XII-wieczny epos
Rycerz w tygrysiej skórze
autorstwa
Szoty Rustawelego
. Język gruziński posiada też bardzo bogatą literaturę sakralną, której autorami nierzadko bywali gruzińscy władcy np.:
Dawid IV
.
W dziejach języka wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński
V w.
-
XI w.
oraz nowogruziński - od
XII w.
Język gruziński, pomimo bardzo bogatego słownictwa, posiada również zapożyczenia z licznych języków, z którymi miał kontakt na przestrzeni dziejów. Te obejmują m.in. język
arabski
,
perski
,
turecki
,
grecki
,
łacinę
,
rosyjski
czy wreszcie
język angielski
. Istnieją też pożyczki z innych języków Kaukazu, jak np.: z
armeńskiego
kalaki 'miasto',
osetyjskiego
ludi 'piwo' czy
abchaskiego
dzghwa 'morze'[1].
Do najwybitniejszych badaczy języka gruzińskiego zalicza się: Tamaza Gamkrelidzego, Arnolda Czikobawę czy
Georges’a Dumézila
.
Dialektologia
Język gruziński jest silnie zróżnicowany dialektycznie. Istnieje 18 dialektów, podzielonych według wspólnych podobieństw na dwa główne zespoły – wschodni i zachodni, które pomimo dużych różnic są wzajemnie zrozumiałe. Językoznawcy gruzińscy wliczają do nich, pozostałe etnolekty kartwelskie w tym m.in. język swański, choć trzeba pamiętać, że jest to bardziej deklaracja polityczna, niż stwierdzenie językowego stanu rzeczy. Cechami różniącymi dialekty są m.in. występowanie y- i u- przed niektórymi samogłoskami (odpowiednik
labializacji
), obecność długich i krótkich samogłosek, używanie starogruzińskiego zrostku liczby mnogiej z -n-, zamiast współczesnego z -eb-, odmienne formy czasownikowe oraz nieobecne w języku literackim zapożyczenia czy dialektyzmy. Dialekty gruzińskie dzielimy na:
- północno-wschodnie - chewsurecki, pszawecki, tuszecki, chewski, mtiulecki
- wschodnie - kachetyjski, ingilojski, ferejdański, tianecki
- środkowe - kartlijski, dżawachecki, meschecki
- południowo-zachodnie - guryjski, adżarski, imerchewiański
- północno-zachodnie - imerecki, leczchumski, raczyjski
Do dialektów zalicza się też
język judeo-gruziński
, będący w rzeczywistości mieszanką języka gruzińskiego i hebrajskiego słownictwa.
Współczesny język literacki ukształtował się w
XIX
-
XX w.
na podłożu dialektu
kartlijskiego
i
kachetyjskiego
.
Charakterystyka gramatyczna
Język gruziński jest językiem
aglutynacyjnym
, o bogatej fonetyce. Występują tu często zbitki spółgłoskowe (np. mcvrtneli- trener). Posiada 28 spółgłosek z charakterystycznymi trójkami głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych przydechowych i bezdźwięcznych wydechowych. Samogłosek ma tylko 5. Posiada siedem przypadków:
mianownik
,
ergatyw
, adwerbial (
essivus
),
celownik
,
dopełniacz
,
narzędnik
, oraz
wołacz
. Przymiotniki mają identyczną formę, jak rzeczowniki. Przysłówki tworzy się, dodając do przymiotnika lub rzeczownika końcówkę adwerbialu. Zaimek I os. Sg me może wskazywać na
pewne pokrewieństwo
z językami
indoeuropejskimi
. Choć posiada ergatyw, w czasie teraźniejszym jest
nominatywny
. W odmianie czasowników używa tzw.
screeve
'u. Koniugacja czasowników jest bardzo złożona, z podziałem czasowników na statyczne i dynamiczne, przechodnie i nieprzechodnie, jedno- i wieloosobowe i in.
Odmienne części mowy
Rzeczownik
Język gruziński posiada względnie prostą deklinację i nie rozróżnia rodzajów gramatycznych. Rzeczowniki kończą się spółgłoską (wtedy dodajemy zrostek -i) lub samogłoską, inną niż -i. Rzeczownik odmienia się przez siedem przypadków, tj.:
mianownik
,
ergatyw
, adwerbial (
essivus
),
celownik
,
dopełniacz
,
narzędnik
,
wołacz
oraz dwie osoby -pojedynczą i mnogą. Przypadki, służące do oznaczanie podmiotu i dopełnień, różnią się w zależności od
scriwu
i klasy czasownikowej, a są to: mianownik, ergatyw oraz celownik. Sprawą sporną jest nazewnictwo ergatywu - jako że gruziński nie jest w pełni ergatywny, część językoznawców preferuje nazwę narratyw. Ciekawym dla Polaka przypadkiem będzie adwerbial, który służy do tworzenia przysłówków np.: lamazi ' piękny' - lamaza 'pięknie'. Liczbę mnogą zaznacza się przez zrostek -eb-.
Wzór odmiany rzeczowników, kończących się na spółgłoskę
| | spółgłoskowe | przykład: k'ac- ("człowiek") |
|---|
| Mianownik | -i | k'ac-i |
| Narratyw | -ma | k'ac-ma |
| Celownik | -s | k'ac-s |
| Dopełniacz | -is | k'ac-is |
| Narzędnik | -it | k'ac-it |
| Adverbial | -ad | k'ac-ad |
| Wołacz | -o | k'ac-o! |
Wzór odmiany rzeczowników kończących się na samogłoskę
Wśród tych rzeczowników trzeba wyróżnić dwa typy:
typ I - zmieniający swoją samogłoskę tematyczną (gł. rzeczowniki kończące się na -e lub -a) oraz
typ II - niezmieniający owej samogłoski, do którego należą rzeczowniki kończące się na -o, -u, -i oraz niektóre na -a lub -e.
| samogłoskowe (I) | przykład: mama- ("ojciec") | samogłoskowe (II) | przykład: Sakartvelo- ("Gruzja") |
|---|
| Mianownik | -Ø | mama | -Ø | Sakartwelo |
| Narratyw | -m | mama-m | -m | Sakartwelo-m |
| Celownik | -s | mama-s | -s | Sakartwelo-s |
| Dopełniacz | -is * | mam-is | -s | Sakartwelo-s |
| Narzędnik | -it * | mam-it | -ti | Sakartwelo-ti |
| Adwerbial | -d | mama-d | -d | Sakartwelo-d |
| Wołacz | -Ø | mama! | -Ø | Sakartwelo! |
Porównanie nowej i starej deklinacji w liczbie mnogiej
Mimo że we współczesnym gruzińskim do tworzenia form liczby mnogiej używa się jedynie -eb-, można jednak spotkać – np. w poezji lub niektórych dialektach – deklinację starego typu, stosującą wrostek -n-.
| | deklinacja współczesna | deklinacja archaiczna |
|---|
| Mianownik | k'ac-eb-i | k'ac-n-i |
| Narratyw | k'ac-eb-ma | k'ac-ta |
| Celownik | k'ac-eb-s | k'ac-ta |
| Dopełniacz | k'ac-eb-is | k'ac-ta |
| Narzędnik | k'ac-eb-it | k'ac-ta |
| Adverbial | k'ac-eb-ad | k'ac-ta |
| Wołacz | k'ac-eb-o! | k'ac-n-o! |
Przymiotnik
Zaimek
Czasownik
Odmienne części mowy
Przyimek
Bibliografia
- B. T. Rudenko, Грамматика грузинского языка, Москва 1940
- K. Tschenkeli, Einfuehrung in die georgische Sprache, Zuerich 1958
- H. I. Aronson, Georgian: a Reading Grammar, Bloomington 1990
- A. C. Harris, Georgian Syntax: A Study in Relational Grammar, Cambridge 1981
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ Zapożyczenie to zresztą używane jest przez Abchazów jako główny argument za autochtonicznym, "nadmorskim" pochodzeniem swego ludu w opozycji do wewnątrzlądowych Gruzinów. Gruzini mieliby jakoby nauczyć się słownictwa, związanego z morzem od Abchazów, jako że sami - będąc ludem z interioru - nie mieli potrzeby takiego rozwinąć. Teza ta wydaje się jednak być błędem, jako że Kartwelowie zamieszkiwali tereny nadmorskie już w zamierzchłej przeszłości, dlatego najprawdopodobniej można mówić tu jedynie o zastąpieniu starego kartwelskiego wyrazu, abchaskim odpowiednikiem (zjawisko to jest zresztą dość powszechne, vide zastąpienie polskiego trześnia ukraińską czereśnią)
