Książka towarzyszy nam przez całe nasze życie. Dziecko przeglądając książki obrazkowe poznaje świat, uczy się nazywać wyrażone w nich przedmioty. Później słucha odczytywanych mu wierszyków, uczy się ich na pamięć i chętnie je powtarza. Są to pierwsze ćwiczenia dziecięcego umysłu i pamięci.
Pierwszy kontakt dziecka książką najczęściej ma miejsce w domu rodzinnym. Włodzimierz Goriszowski badając wpływ czytelnictwa na wyniki nauczania stwierdził, że najsilniejszy wpływ na rozwój zainteresowań czytelniczych ma dom rodzinny, i to we wczesnym dzieciństwie - między szóstym a czternastym rokiem życia(1).
Podjęcie przez dziecko nauki szkolnej wiąże się z rozszerzeniem jego kontaktu z książką. Jest to kontakt z podręcznikiem szkolnym, jak i z lekturą. W programie nauczania każdej klasy począwszy od klasy pierwszej znajduje się wykaz lektur obowiązkowych i nadobowiązkowych. Program zobowiązuje nauczyciela wychowawcę klas początkowych I-III oraz (klas "zero") do przeczytania określonej liczby pozycji lub ich fragmentów klasie. Zaleca czytanie fragmentów lektur w szkole pod kierunkiem nauczyciela oraz samodzielne czytanie w domu.
W klasach IV-VI uczniowie samodzielnie czytają lektury w domu i ich fragmenty na lekcjach języka polskiego.
Lektura w znacznej mierze pomaga nauczycielowi realizować cele i zadania wiodącego przedmiotu, jakim jest język polski. Pojawienie się potrzeby obcowania z książką umożliwia rozpoczęcie wychowywania i kształcenia czytelnika. Zaspokojenie potrzeb czytelniczych nie jest możliwe bez posiadania umiejętności właściwego odczytania przekazu literackiego zarówno w płaszczyźnie językowej jak i znaczeniowej.
Wychowywanie i kształcenie czytelnika już od najwcześniejszych lat nauki szkolnej wiąże się integralnie z umiejętnością słuchania. Nauczyciel musi stale mobilizować małych słuchaczy do uwagi, zainteresowania się opowiadaną przez nauczyciela baśnią, czytanym tekstem, czy wypowiedzią kolegi o przeczytanej lekturze. To nauczyciel wychowawca przyzwyczaja uczniów do słuchania w skupieniu z zaangażowaniem emocjonalnym, przygotowuje do wypowiedzi na temat przeczytanej treści, do osobistej interpretacji, włączenia się do rozmowy.
Kontakt uczniów klas młodszych z literaturą dziecięcą umożliwia stopniowe rozwijanie ich świadomości czytelniczej. Jest to świadoma ukierunkowana działalność zmierzająca do wychowania i kształcenia czytelnika.
Rozwijanie świadomości czytelniczej uczniów klas młodszych w warunkach szkolnych to:
kształcenie umiejętności obcowania książką
poszerzenie zainteresowań czytelniczych
budzenie zamiłowań czytelniczych.
Poszerzenie zainteresowań czytelniczych dzieci wiąże się z różnorakimi książkami adresowanymi właśnie do nich. Utwór literacki przybliża uczniom nie tylko czytanie przez nauczyciela, ale także film, program telewizyjny, przedstawienie teatralne. Można również przeprowadzić lekcje albo zajęcia w klubie zainteresowań, w świetlicy szkolnej. Prezentacji interesujących książek mogą dokonywać sami uczniowie za pomocą recytacji wiersza czy fragmentu, poprzez czytanie wesołych urywków.
Budzenie zamiłowań czytelniczych. Wiąże się z rozwijaniem zdolności percepcyjnych, umiejętności przeżywania, analizowania treści utworu, szukania wzajemnych związków między faktami, zdarzeniami.
W kształtowaniu kultury czytelniczej w szkole wyróżnia się trzy zakresy działań:
prace nauczyciela na lekcjach języka polskiego
współdziałanie nauczyciela z bibliotekarzem szkolnym
współpracę nauczyciela z rodzicami.
Formy pracy z książką, lekturą mogą polegać na działaniu i współdziałaniu samych uczniów oraz nauczyciela z uczniami.
Rola nauczyciela wychowawcy w rozbudzaniu zainteresowań czytelniczych jest bardzo istotna. To on musi rozbudzić w dziecku zainteresowanie książką, a tym samym czytaniem. Do najbardziej pożądanych form rozbudzania zamiłowań czytelniczych jest praca nad lekturą. Daje ona uczniom możliwości wymiany myśli, przedstawiania swoich poglądów na tematy poruszane książce, uczy dostrzegania i rozumienia motywów działania bohaterów.
Do najbardziej atrakcyjnych form pracy należą:
opowiadania twórcze dotyczące lektury
swobodna ekspresja słowna na podstawie lektury
prowadzenie dzienniczków lektur przez uczniów
prezentacja książki, lektury przez dzieci
tworzenie książeczek tematycznych
gry i zabawy dydaktyczne związane z lekturą
urządzanie kącika książki lekturowej
konkursy
Już w klasach młodszych nauczyciel może zachęcać dzieci do podejmowania prób dokonywania oceny przeczytanych lektur. Warto zwrócić uwagę uczniów nie tylko na wartości poznawcze książek, lecz ich walory rozrywkowe. Tak samo pożyteczne jest rozwijanie zdolności dzieci do zauważania piękna artystycznych środków wyrazu, wartości tkwiących w języku utworów.
Ważną rolę odgrywa również współdziałanie nauczyciela z bibliotekarzem szkolnym w zakresie popularyzowania książek ze spisu lektur, również organizowanie wystaw książek według tematyki, sporządzanie przez bibliotekarkę planu wykazów lektur dla poszczególnych klas, eksponowanie haseł zachęcających uczniów do czytania, prezentowanie nowo zakupionych książek, organizowanie konkursów związanych tematycznie z lekturą czy autorem itp.
Bibliotekarz odgrywa w szkole największą rolę w kształtowaniu kultury czytelniczej. To on poprzez różne formy zachęty przyciąga uczniów do odwiedzenia biblioteki szkolnej, do uczestnictwa w jej życiu. Jego zadaniem jest sprawić, aby dzieci polubiły czytanie. Najlepszą drogą do zainteresowania uczniów czytaniem jest podsuwanie im utworów dostosowanych do ich dojrzałości umysłowej i emocjonalnej oraz stopnia opanowania umiejętności czytania. Do uczniów klas młodszych najbardziej przemawiają wizualne formy propagowanych książek. Głównie są to ilustrowane wykazy spisu lektur obowiązujących wywieszone na tablicy ogłoszeń bibliotecznych, plakaty wykonane różnymi technikami plastycznymi przez uczniów klas starszych na lekcjach plastyki lub plastycznym kole zainteresowań, przepisane ciekawe lub humorystyczne fragmenty lektury. Niezapomniane wspomnienia wynoszą dzieci z lekcji przeprowadzonych w bibliotece szkolnej (przykładem może być pasowanie na czytelnika). Mogą być także prowadzone lekcje biblioteczne w związku z opracowywaną lekturą, organizowane spotkania z autorami książek dla dzieci, ilustratorami, wieczornice poświęcone autorom ulubionych książek. Może odbywać się włączanie uczniów klas starszych do udziału w kółkach np. "Klubie Miłośników Książki" czy "Klubie Młodego Czytelnika", których zadaniem byłoby propagowanie czytelnictwa książek, ciekawa prezentacja książki, układanie rebusów, krzyżówek dla uczniów klas młodszych, organizowanie konkursów czytelniczych itp.
Ważnym zakresem działań w pracy z książką, lekturą jest współpraca nauczycieli z rodzicami, która powinna obejmować ukazywanie rodzicom różnych sposobów czytania domowego i prowadzenia rozmów na temat przeczytanych książek, a dla dzieci słabo czytających pomoc rodziców w przeczytaniu książki, wspólne opowiadanie, rozmowa na temat treści, bohaterów, ich czynów, wspólne odczytywanie fragmentów, które dziecku podobały się najbardziej.
Na zebraniu poświęconemu czytelnictwu mogą wystąpić dzieci z popisami pięknego czytania urywków lektury czy krótką inscenizacją fragmentów.
Szkoła poprzez przymusy lekturowe ma rozbudzić potrzeby i zainteresowania czytelnicze realizujące się w przyszłości w sferze dobrowolnej. To, co aktualnie jest jednym z nakazów roli ucznia, w przyszłości ma zautonomizować się, stać się potrzebą spontaniczną w chwili, gdy rola ucznia przestanie już być pełniona.
Kierowany przez szkołę w różnych okolicznościach proces czytelnictwa jest ważnym czynnikiem podnoszącym wyniki nauczania pod warunkiem, że będzie działalnością świadomą, planową, długotrwałą i konsekwentnie egzekwowaną. Bardzo istotne jest zachęcanie dzieci już w młodszym wieku szkolnym do utrzymywania trwałych kontaktów z książką.
Przypisy:
1 - Goriszowski W. Książka a wychowanie. Katowice. Wydawnictwo "Śląsk" 1973.
Bibliografia:
1. Goriszowski W. Książka a wychowanie. Katowice. Wyd. "Śląsk" 1973.
2. Pęksa L. Dziecko trudne a książka. Warszawa. Nasza Księgarnia 1975
3. Przecławska A. Książka w życiu młodzieży współczesnej. Warszawa. Nasza Księgarnia 1962.
4. Papuzińska J. Inicjacje literackie. WSiP Warszawa 1988.
Alicja Nowakowska | 
