Agresja i lękliwość to dwie strony tego samego zjawiska. Jeżeli strona agresywna jest na zewnątrz, strona lękliwa skierowana jest do wewnątrz i odwrotnie. Im więcej lękliwości manifestowanej jest na zewnątrz, tym więcej agresji kierowanej jest do wewnątrz. Można też ustalić pewne kontinuum stanów psychicznych prowadzących do agresji: lęk - gniew - agresja.
Przyczyny zachowań agresywnych należy rozpatrywać zawsze w odniesieniu do środowiska uczniów, starać się je zrozumieć odnosząc do modeli, wzorców, jakie dzieci spotykają w życiu. Wytworzenie się osobowości lękliwej lub agresywnej zależy od postawy wychowawców. Zasady i postawy wychowawcze obowiązujące w stosunkach pomiędzy dorosłymi a dziećmi wpływają bardzo silnie na rozwój osobowości dzieci i młodzieży. Determinują wiele cech, w tym lękliwość i agresywność. Postawy wychowawcze można przedstawić w dwóch wymiarach:
postawa ciepła - postawa zimna; wymiar ten dotyczy emocjonalnego zachowania wychowawców; postawa ciepła to zachowania aprobujące i akceptujące dziecko, zachowania , którego celem jest dziecko; rodzice ciepli stosują głównie pochwały, pozytywne wzmocnienia zachowań prawidłowych, niezwykle rzadko kary, swoje sądy i czyny uzasadniają, często rozmawiają z dziećmi, na ich zbliżenie (pragnienie przynależności) reagują w miarę możliwości pozytywnie; odwrotność tych cech tworzy postawę zimną;
Kombinacje skrajności tych dwóch wymiarów dają 4 postawy wychowawcze:
- ciepłą pobłażliwą - dzieci wychowywane w tej atmosferze są aktywne, ambitne, przyjacielskie, błyskotliwe, twórcze; bywają agresywne, ponieważ w rodzinie jest dozwolone takie zachowanie i nie grożą za nie poważne konsekwencje; agresja objawiana przez takie dziecko jest wynikiem hamowania jego samokreacji w szerszym środowisku społecznym; przy mądrym prowadzeniu agresja ta może przekształcić się w zdrową odwagę i pożyteczną "agresję prospołeczną"; postawa ta powoduje najintensywniejszą tendencję do identyfikacji z modelami dorosłych;
- zimną pobłażliwą - w rodzinach, w których panuje taka postawa dzieci doświadczają obojętności, niechęci, braku miłości, ciepła, sympatii, rozwija się w nich niskie poczucie własnej wartości; nie działa w nich pozytywny model ojca ani matki; z rodzin takich wywodzi się liczna grupa przestępców, dzieci i młodzież z tych rodzin prezentują otwarte zachowania agresywne, są częstymi członkami młodzieżowych gangów;
- ciepłą ograniczającą - dzieci z rodzin tego typu otoczone są ciepłem i miłością, ale doświadczają silnych zakazów manifestowania swoich uczuć negatywnych; otwarta agresja jest w tych rodzinach surowo wzbroniona; dzieci te rozwijają w sobie dość często postawę lękliwą, są konformistyczne, posłuszne w szkole, mniej twórcze i otwarte od dzieci z rodzin ciepłych , pobłażliwych; dziewczęta dość dobrze znoszą taka postawę, u chłopców częściej pojawiają się symptomy lękliwości i niezaradności życiowej;
- zimną ograniczającą - rodzice prezentujący taką postawę stosują ciężkie kary fizyczne, minimalizują kontakt z dzieckiem, zakazują otwartej agresji i przejawów nieakceptowanych przez nich emocji, odtrącają potrzebę zależności; dziecko odczuwając agresję nie ma możliwości jej wyrazić; rodzice swoją niechęć do dziecka ukrywają, deklarując głośno jak bardzo poświęcają się dla dziecka, kochają je przez to, że żywią je i ubierają; dziecko zaczyna przeżywać ciężkie poczucie winy za odczuwaną do rodziców agresję; zdarza się, że rozwija się w nim postawa silnie skierowująca agresję w stronę własnego "ja" (efekt długotrwałej wymuszanej przez rodziców postawy - "rodzice tak się dla mnie poświęcają, a ja żywię do nich tak wiele agresji - to znaczy, że jestem zły), dość często dochodzi w takich sytuacjach do prób samobójczych; postawa ta powoduje też u dzieci pogłębiający się barak zaufania do dorosłych; postawy silnie lękliwe, depresyjne, krańcowo uległe i ustępliwe, zupełnie bezradne życiowo; jest to szczególnie niebezpieczna postawa wychowawcza.
Charakter wychowawcy i jego osobowość w dużym stopniu określają miejsce, które zajmie on na płaszczyźnie tworzonej przez omówione wymiary postaw wychowawczych. Każdy z nas przez to jakim jest człowiekiem wchodzi w realizację określonej postawy. Nie możemy wybrać sobie określonej postawy i jej planowo realizować. Jeśli nie wypływa ona z naszych osobowościowych predyspozycji, będzie czymś, co dziecko natychmiast wyczuje jako fałsz, a my szybko wrócimy do naszych nawyków. Świadomie jednak pracując nad sobą i mając odpowiednio głęboki wgląd w motywy własnych postaw możemy poczynić wiele korzystnych zmian w naszych relacjach wychowawczych z dziećmi. Powinniśmy najpierw ukształtować swoją własną osobowość, abyśmy mogli pozytywnie kształtować osobowość naszych wychowanków.
Skutecznym narzędziem niwelowania powstałych już niekorzystnych nawyków zachowań u naszych wychowanków (zachowań agresywnych) jest ART - Trening Zastępowania Agresji. Metoda wprowadzana z dobrym skutkiem w Polsce dzięki Fundacji KARAN. Aby zastosowanie jej w szkole było skuteczne musi zostać przeszkolony cały personel szkoły, łącznie z personelem administracyjnym. Najpierw dorośli stanowiący wzorce dla dzieci muszą nabyć świadomości własnych zachowań agresywnych, przepracować je i zniwelować, dopiero później zacząć pracować nad tym z młodzieżą.
Ewa Lubianiec
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
Gimnazjum nr 2 w Piasecznie
