W wieku przedszkolnym dominującą formą aktywności dziecka jest zabawa. Brzezińska podaje cechy wyróżniające zabawę spośród innych form aktywności. Są to:
- zabawa to aktywność spontaniczna, podejmowana z własnej woli,
- w zabawie ważny jest proces zabawowy, a nie jego rezultat,
- czas w czasie zabawy przestaje istnieć, dziecko pochłonięte jest stworzoną przez siebie sytuacją,
- w zabawie dziecko przeżywa wiele różnorodnych emocji, przy czym dziecko samo stwarza sytuacje wywołujące te emocje,
- podczas zabawy występuje określony ład, porządek, skupienie oraz koncentracja dziecka na działaniu.
Elkonin podkreśla rolę zabawy w przyswajaniu i odzwierciedlaniu zaobserwowanych wzorów stosunków międzyludzkich - treści dziecięcych zabaw odzwierciedlają nie przedmioty i ich używanie, lecz przede wszystkim stosunki między ludźmi kształtujące się w procesie działalności z przedmiotami. Poprzez treści ról w zabawie, dziecko wchodzi w świat wyższych form działalności ludzkiej, w świat zasad, ludzkich relacji, które poprzez zabawę stają się źródłem rozwoju moralnego dziecka.
O społecznych walorach zabawy mówi również Hurlock, podkreślając, że "zabawa uczy dawać, brać, dzielić się, współpracować i podporządkowywać swoją osobowość grupie".
Zabawa, według Okonia, podejmowana jest dla przyjemności przy współudziale wyobraźni, która zdolna jest tworzyć nową rzeczywistość.
Działalność zabawowa ma charakter twórczy, co prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości otaczającej dziecko. Zabawa umożliwia również ekspansję emocjonalną, to znaczy ułatwia wyrażanie przeżyć i konfliktów uczuciowych. Te stany uczuciowe towarzyszące zabawie rozgrywają się w świecie wyobraźni, w urojonej rzeczywistości stworzonej "na niby".
Zabawy dzieci są bardzo różnorodne. Ze względu na poziom aktywności dziecka wyróżnia się:
- zabawy dowolne, podejmowane z inicjatywy dziecka,
- zabawy kierowane przez dorosłych lub rówieśników.
Ze względu na liczbę uczestników wyodrębnia się zabawy indywidualne lub samotne oraz zabawy grupowe.
Innym kryterium podziału zabaw jest poziom uspołecznienia dzieci. Wyróżnia się wówczas:
- zabawy równoległe, gdy dzieci bawią się obok siebie, lecz nie ze sobą,
- zabawy zbiorowe, gdy dzieci bawią się wspólnie, lecz brak podziału ról i funkcji,
- zabawy zespołowe z podziałem ról, osobą, która przewodniczy zabawie oraz uczestnikami poszczególnych zabaw.
Według Wołoszynowej, zabawa zespołowa jest wartościowym środkiem uspołecznienia dzieci, uczy je wspólnego dążenia do określonego celu, ułatwia nawiązanie koleżeńskich stosunków, uczy współpracy, przyzwyczaja do postępowania zgodnie z ustalonymi zasadami. Zachęca również do wytrwałości i wytrzymałości, co pozytywne wpływa na rozwój psychiczny dziecka.
Według badań prowadzonych przez Gesella , u dzieci trzyletnich występują jeszcze zabawy równoległe, ale pojawiają się już spontanicznie organizowane zabawy, w których uczestnicy przyjmują różne role. Wśród dzieci czteroletnich przeważa zabawa wspólna (zbiorowa), chociaż nadal formy zabawy równoległej są obecne.
Do podobnych wniosków doszedł Żak, który badając formy współdziałania dzieci przedszkolnych podczas zabaw konstrukcyjnych ustalił, że dzieci trzyletnie budowały każde oddzielnie, prezentując tym samym typową zabawę równoległą. Dzieci cztero- i pięcioletnie w bardzo ograniczony sposób współpracowały ze sobą, dopiero dzieci sześcioletnie wykazywały współdziałanie podczas zabawy.
Podziału zabaw można dokonać również ze względu na ich treść. Wyróżniamy wówczas:
- zabawy manipulacyjne, które pojawiają się najwcześniej i polegają na manipulowaniu przedmiotami w różny sposób. Zabawy te pozbawione są treści, nie mają określonej struktury, lecz doskonale służą poznawaniu właściwości przedmiotów, angażując przy tym spostrzeżenia wzrokowe, słuchowe, dotykowe oraz złożone ruchy rąk,
- zabawy konstrukcyjne, wynikają w naturalny sposób z zabaw manipulacyjnych, są najbardziej charakterystyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym. Istotą zabaw konstrukcyjnych jest tworzenie "dzieła" z dowolnego materiału. Zabawy konstrukcyjne doskonalą funkcje spostrzeżeniowo-ruchowe, wyzwalają pomysłowość, pobudzają wyobraźnię, uczą obserwacji, wdrażają do skupienia uwagi. Czynnościom konstrukcyjnym towarzyszy uczucie przyjemności z racji możliwości zaspokojenia przez dziecko potrzeby tworzenia,
- zabawy ruchowe, które zaspokajają potrzebę ruchu, jak również chęć poznania najbliższego otoczenia. Początkowo zabawy te podejmują dzieci indywidualnie, z czasem jednak dążą do zabaw zespołowych. Wyróżnia się tu zabawy ruchowe spontanicznie podejmowane lub zabawy ruchowe organizowane, z ustalonymi regułami i tokiem przebiegu. Wlaźnik podkreśla, że zabawa ruchowa jest dobrym przygotowaniem do społecznego współdziałania i współżycia. Zabawy te utrwalają wiele pojęć, kształtują nawyki kulturowe, pozytywne cechy charakteru, szczególnie zaś karność i dyscyplinę,
- zabawy tematyczne, nazywane również zabawami w role, twórczymi, naśladowczymi, dramatycznymi, iluzyjnymi, fikcyjnymi. Każde wymienione określenie oddaje w pewnym stopniu charakterystyczne cechy zabawy tematycznej. Dziecko bowiem naśladuje czynności i odtwarza sytuacje zaobserwowane w swoim otoczeniu. W czasie tych zabaw dziecko odgrywa kogoś "na niby", ale dla dziecka ma to wszelkie cechy realności. Kielar-Turska podkreśla rolę zabawy tematycznej w ćwiczeniu wyobraźni, zwłaszcza podczas zastępowania rzeczywistych scen, scenami wyobrażanymi,
- zabawy dydaktyczne, najczęściej organizowane są przez osoby dorosłe. Dzięki tym zabawom dziecko ćwiczy spostrzegawczość, umiejętność myślenia, poznaje nowe słowa i pojęcia, zdobywa nowe wiadomości z różnych dziedzin.
Zabawa dziecka może być wykorzystana przez nauczyciela jako forma działania korekcyjnego, czy nawet terapeutycznego w stosunku do dzieci agresywnych i nadmiernie pobudliwych lub dzieci nieśmiałych, odsuwających się od grupy.
Aby dziecko mogło się bawić, potrzebna jest zabawka. Zabawka to przedmiot, dzięki któremu dziecko może realizować swoje pomysły, czyli zabawką może być wszystko. Zdaniem Jugowar , dobra zabawka winna służyć rozwojowi dziecka, prowokować do różnych sposobów bawienia się nią, a także uczyć współpracy oraz współdziałania z innymi dziećmi.
Brzezińska dokonuje podziału zabawek na trzy grupy:
- zabawki lub przedmioty gotowe, które zostały zakupione lub zbudowane przez dorosłych. Autorka zalicza do tej grupy między innymi zestawy do zabaw tematycznych, lalki, samochody,
- zabawki odkrywcze, są to zabawki kupione w sklepie, ale można je wykorzystywać w różny sposób w zależności od pomysłowości. Zalicza się do nich przede wszystkim klocki,
- zabawki stworzone przez dziecko z różnorodnego materiału plastyczno - przyrodniczego, stanowiące przejaw umiejętności twórczych dziecka.
Aby zabawa dziecka przebiegała w jak najlepszych warunkach, konieczne jest ustalenie miejsca dorosłego w tej zabawie. Zdaniem Brzezińskiej , do najważniejszych zadań dorosłego należy:
- zapewnienie warunków do zabawy, stworzenie przestrzeni, czasu, jak również bezpieczeństwa,
- zgromadzenie różnorodnych zabawek, przedmiotów budzących zainteresowanie dziecka,
- stwarzanie atmosfery sprzyjającej zabawie, polegającej na nie przerywaniu zabawy bez rzeczywistej konieczności,
- inspirowanie dzieci pomysłami, ciekawymi rozwiązaniami techniczno - organizacyjnymi,
- bawienie się razem z dziećmi.
Często twórcza postawa dorosłego jest najistotniejszym czynnikiem w dobrej zabawie dziecka. Zdaniem Okonia, dorośli nie powinni kierować zabawą, lecz współdziałać z dziećmi. Dzięki zabawie dzieci mogą lepiej zrozumieć siebie i swój stosunek do innych i to, że konieczne jest postępowanie zgodne z określonymi regułami.
Joanna Szymura |
