Wartość wychowawcza rodziny jest niepodważalna. W rodzinie dziecko uczy się określonych zachowań, poznaje różnorodne normy, wzorce i nakazy. Dowiaduje się, co robić wolno, czego nie należy, co uzyskuje aprobatę, co jest cenione i pożądane.
Od chwili ukończenia 7 ( a niekiedy już 6) lat dziecko dzieli swe życie między dwa środowiska: rodzinę i szkołę. Rozpoczęcie nauki szkolnej, czyli włączenie się w nowe środowisko ma zasadniczy wpływ na rozwój społeczny dziecka. W publikacjach pedagogicznych rozwój społeczny nie ma jednej definicji. Szukając właściwego określenia trzeba także wziąć pod uwagę związane z nim inne terminy: dojrzałość społeczną, uspołecznienie i socjalizację. Rozwój społeczny według Z. Skornego „polega na zmianach zachodzących w poszczególnych okresach życia w zakresie przejawianych form aktywności społecznej. Tworzą ją czynności występujące w toku różnych kontaktów interpersonalnych związanych z przynależnością i uczestnictwem w działalności różnych grup”.1
Człowiek, osiągając pewien wymierny poziom uspołecznienia, osiąga dojrzałość społeczną. Według Z. Skornego „...miernikiem dojrzałości społecznej jest podatność jednostki na socjalizację oraz związana z tym zdolność przyswajania zwyczajów i zasad postępowania obowiązujących w danej grupie, co sprzyja prawidłowemu współżyciu członków tej grupy”.2
A więc związek oddziaływań opiekuńczych, wychowawczych i socjalizacji jest oczywisty. Rozpoczyna go, rozwija i doskonali w ontogenezie człowieka rodzina. Jaśniej określa socjalizację W. Okoń. Określa ją jako ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny w celu kształtowania w jednostkach postaw społecznych, inaczej mówiąc w celu ich uspołecznienia.3 Terminy uspołecznienie i uspołecznianie różnią się między sobą: uspołecznienie jest celem wychowania, a uspołecznianie to ogół cech wszystkich działań i wpływów, które prowadzą do tego celu. W związku z tym socjalizację socjalizacje określa się jako uspołecznianie.4 Z socjalizacją mamy do czynienia w sytuacji oddziaływania na człowieka przez grupę reprezentującą określoną kulturę, która powoduje wystąpienie zmian społecznie pożądanych w jego zachowaniu.
Jaki styl wychowania funkcjonuje w rodzinie dziecka, taki również zaczyna funkcjonować w jego zachowaniu. Przyswajanie sposobów, metod odbywa się początkowo bezwiednie, dopiero z czasem zostają one uświadomione i zwerbalizowane.6
Uzyskane przez badaczy dane potwierdzają możliwości wychowawcze rodziny, szczególnie mocno wyrażają się one w sposobie życia, uznawaniu określonych wartości i norm zachowań. „Dzieje się tak na skutek mechanizmu identyfikacji, który powoduje, że rodzina staje się grupą odniesienia, tzn. grupą, której opinie, oceny i normy zachowania uznaje się za ważne, przyjmując wówczas styl życia kultywowany w rodzinie za swój własny. Istotną rolę w tej mierze odgrywają związki, jakie istnieją między rodzicami a dziećmi”.7
„Dziecko naśladując zachowanie się osoby, z którą jest emocjonalnie związane, przejmuje jego styl bycia, sposób wartościowania i zachowania. Identyfikując się z rodzicami, stara się zachowywać tak, jak wyobraża sobie, że oni zachowaliby się w konkretnej sytuacji”.8
W rodzinie nie ma takich zdarzeń, które nie byłyby rejestrowane przez dziecko. To w rodzinie kształtują się takie cechy, jak życzliwość, takt, szacunek, dobroć, współczucie, odpowiedzialność lub egoizm, agresja i zakłamanie. ,,Jeżeli dziecko widzi w jaki sposób postępują rodzice wówczas możemy się spodziewać, że przejmie ono podobny styl bycia. Rodzice muszą dziecku wpajać nieustannie normy postępowania i przekonywać je do ich respektowania. Swoim postępowaniem powinni dawać jednoznaczny przykład potwierdzający zgodność ich słów z czynami. Dziecko obserwując przyjmuje wzory postępowania od dorosłych, stara się ich naśladować”.9
Jeśli rodzice dominują, a stosunki między nimi a dzieckiem są wyraźnie autokratyczne, to dzieci stają się niepewne, bierne, agresywne i nerwicowe.10
Autokratyczny styl wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w szkole oraz jego wyniki w nauce.
1. Dziecko agresywne.
Zachowanie się dziecka w szkole.
Na podstawie szeregu przeprowadzonych badań, jak stwierdzili A. Bandura i R. H. Walters, agresywne zachowanie się dziecka jest uzależnione od agresywnego zachowania się rodziców. Modele takie są również zawarte w zachowaniu się dziecka w stosunku do kolegów, z którymi ma kontakty w szkole, przy czym agresor atakuje słabszych kolegów, których jest w stanie zmusić do uległości, natomiast unika walki z osobnikami silniejszymi, w odniesieniu do których atak nie ma szans powodzenia.
Pod wpływem surowych kar fizycznych i ciągłego lęku dziecko jest agresywne. Sprawia poważne trudności wychowawcze, gdyż jego zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania. Powoduje to naruszenie regulaminu szkolnego oraz norm współżycia społecznego. Dziecko wywiera destrukcyjny wpływ na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstawanie w niej różnych konfliktów. Agresywne zachowanie się dziecka prowadzi do tego, że lekceważy ono potrzeby kolegów.11
Osiągane wyniki w nauce.
Analiza wyników nauczania dzieci agresywnych, którą przeprowadził H. Cudak, wykazała średnie bądź niskie rezultaty szkolne. Autor przypuszcza, że brak możliwości zaimponowania koleżankom i kolegom dobrymi ocenami w nauce skłania ich do zwracania na siebie uwagi demonstracyjnym i agresywnym wychowaniem.
S. B. Rimm dzieci agresywne charakteryzuje jako dzieci bez sukcesów. Pisze o nich: „mają one tendencje do działań zdezorganizowanych, zapominają odrabiać lekcje, nie pamiętają co było zadane, gubią swoje zeszyty i książki, marzą na jawie, nie słuchają, gapią się przez okno albo zbyt wiele gadają na lekcji. Brak im umiejętności uczenia się”.13
2. Dziecko bierne społecznie.
Zachowanie się dziecka w szkole.
Częste odwoływanie się rodziców do innych autorytetów jest jedną z przyczyn bierności społecznej dziecka, u którego rodzi się poczucie mniejszej wartości. Zależność taką stwierdziła na podstawie przeprowadzonych badań A. Gurycka.14 Autorka pisze, że dzieci bierne społecznie są ciche, trwożliwe, małomówne, powolne, unikają zabaw i kolegów, są nieśmiałe i wstydliwe, nie potrafią skutecznie bronić się przed napastnikami.
Dzieci takie nie sprawiają trudności wychowawczych nauczycielom, są zdyscyplinowane, bez sprzeciwu wykonują polecenia, nie popadają w konflikty z rówieśnikami.
Osiągane wyniki w nauce.
Z. Skorny pisze, że „poczucie mniejszej wartości bywa następstwem słabo rozwiniętych zdolności. Dziecko napotyka trudności przy uczeniu się, co wytwarza w nim przekonanie, że jest gorsze od swych kolegów.
Dzieci biernie społecznie myślą powoli i niełatwo opanowują nowe zadania. Często nie nadążają za rówieśnikami. Podczas lekcji nie są w stanie udzielić poprawnej odpowiedzi lub szybko rozwiązać otrzymanego zadania, choć posiadają niezbędne ku temu wiadomości i umiejętności”.15
„Łatwo jednak przyznają, że przyczyną szkolnych problemów jest brak ich własnych starań”.16
3. Dziecko nerwicowe
Zachowanie się dziecka w szkole.
Częste stosowanie przez rodziców surowych kar fizycznych, częste posługiwanie się krzykiem, wymyślaniem, grożeniem sprawia, że dziecko staje się nerwicowe. Przejawem zaburzeń nerwicowych dzieci są tiki. Przyjmują one formę takich mimowolnych czynności jak: grymasy twarzy, mruganie powiekami, ruchy głowy nasilające się pod wpływem zdenerwowania lub niepokoju. W sytuacjach takich następuje również jąkanie się lub obgryzanie paznokci. Dzieci nerwicowe wykazują nadpobudliwość psychomotoryczną. Z reguły są bardzo ruchliwe i nie znoszą skrępowania ruchów. Łatwo doznają gniewu, denerwują się z błahych powodów i popadają w konflikty z rówieśnikami, wszczynają kłótnie i bójki. Często doznają stanów lękowych, są pełne obaw, wybuchają płaczem w sytuacjach, które u dzieci o zrównoważonym systemie nerwowym – reakcji takich nie wywołują.17
Osiągane wyniki w nauce.
Z. Skorny sądzi, że dzieci nerwicowe osiągają słabe wyniki w nauce. Przykładem nerwicowych zaburzeń organicznych są: bóle głowy, bicie serca, nudności, wymioty, których dziecko doznaje podczas odpytywania na lekcji. U dzieci hiperreaktywnych (wykazujących dominację procesów pobudzania) kłopoty w nauce są związane z trudnościami w skupieniu uwagi. U dzieci hiporeaktywnych ( z przewagą procesów hamowania) – ze zwolnionym tempem myślenia, mniejszą gotowością pamięci oraz występowaniem stanów lękowych.18
Z literatury wynika, że autokratyczny styl wychowania w rodzinie nie sprzyja pozytywnemu zachowaniu i osiąganiu dobrych wyników przez dziecko w szkole. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeństwa a darzące rodziców uczuciem, przejmują często ich wzorce postępowania. Zachowują się despotycznie i okrutnie wobec młodszych lub słabszych kolegów, na których mogą wywierać presje. Inne są zastraszone i uległe, przywykłe tylko do wykonywania rozkazów i poleceń. Jeszcze inne buntują się przeciw ustawicznemu przymusowi i stają się agresywne w sposób jawny lub ukryty, albo stawiają bierny opór w szkole, przyswajają normy zachowania w sposób powierzchowny, bez zrozumienia.
„Im bardziej autorytatywnie jest dziecko wychowywane, tym mocniej czuje się urażone i umyślnie nieposłuszne. Pojawia się więc błędne koło w stosunkach rodzice – dziecko”.19
Błędne koło w relacjach rodzice – dziecko wg Hurlocka.
dziecko czuje się nieakceptowane zachowanie
odrzucone dziecka i inne objawy
zaburzeń
reaktywne odrzucenie
przez rodziców
Rezygnacja z kar upokarzających i poniżających godność dziecka, a zastąpienie ich metodami łagodniejszymi takimi jak: perswazja, sugestia, działanie przykładem osobistym sprzyja powodzeniom szkolnym dziecka. Takie właściwe postępowanie w zakresie doboru metod i form wychowania reprezentuje demokratyczny styl wychowania w rodzinie.
Demokratyczny styl wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w szkole oraz jego wyniki w nauce.
Zachowanie się dziecka w szkole.
Dziecko jest zdolne do samokontroli i dyscypliny opartej na zinterioryzowanych normach i zasadach moralnych. Przejawia w stosunku do kolegów i nauczycieli takie uczucia pozytywne jak: zaufanie, sympatię i życzliwość. Liczy się ze zdaniem innych i z ich interesami, współdziała z kolegami i udziela im pomocy w razie potrzeby. Dziecko zna zakres obowiązków i zadań szkolnych, które przyjęło z własnej chęci albo dlatego, że wyjaśniono mu sens i konieczność realizowania ich dla dobra całej klasy i szkoły.20
Osiągane wyniki w nauce.
Uczniowie z rodzin o demokratycznym stylu wychowania osiągają wysokie wyniki w nauce. Są niezależni i mają poczucie odpowiedzialności za wyniki w nauce.21
Metody rodziców reprezentujących styl liberalny w wychowaniu dzieci są zdania, że „wystarczy stworzyć dziecku odpowiednie warunki do nauki, zaspokoić jego potrzeby materialne i uczuciowe, a okazywać mu zainteresowanie wtedy, gdy samo tego żąda – zawodzą i skazują dziecko na niepowodzenia szkolne”.22
Liberalny styl wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w szkole oraz
jego wyniki w nauce.
Zachowanie się dziecka w szkole.
Przywykłe do tego, że rodzice zaspokajają niemal wszystkie jego zachcianki i niczego mu nie zabraniają, dziecko nie łatwo wyzbywa się swego egocentryzmu i z trudem przystosowuje się do grupy rówieśniczej w szkole. Często narusza normy społeczne, przejawia postawy egoistyczne, jest impulsywne i nieposłuszne. Liberalny styl wychowania w rodzinie sprawia, że dziecko jest rozkapryszone i nieobliczalne w swoich zachciankach. Nie szanuje własnych rzeczy i mienia społecznego. Próby narzucenia pewnych rygorów wywołują w nim złość, negatywizm, agresję.23
Osiągane wyniki w nauce.
Niektóre dzieci wykazują lekceważący stosunek do obowiązków szkolnych i nauczycieli. Często osiągają zaniżone wyniki w nauce. Inne dzieci potrafią być samodzielne, uczą się pilnie i osiągają wysokie wyniki w nauce.24
Z przeglądu literatury wynika, że style wychowania w rodzinie stanowią dla dzieci wzór życia, składają się na zasób doświadczeń, umożliwiając im ocenę i świadomy wybór własnych zachowań. Dziecko krzywdzone łatwo ulega demoralizacji, podczas gdy traktowane z miłością rozwija w sobie uczucia społecznie wartościowe. Tak więc umiejętności pedagogiczne rodziców mają zasadniczy wpływ na osiągane przez dziecko efekty dydaktyczne i wychowawcze oraz przyczyniają się do powodzenia dziecka w szkole.
Z racji tej, że żyjemy w czasach, gdy na naszych oczach dokonują się radykalne przemiany w życiu polskiego społeczeństwa, S. Rimm proponuje, aby przemiany te objęły także polskie rodziny. Napisała książkę, która jak sądzi, nie jest lekarstwem na epidemię nieadekwatnych osiągnięć szkolnych dziecka, ale zawarte w niej przykłady zdarzeń z życia w domach i klasach szkolnych mogą pomóc rodzicom w rozumieniu tego problemu. Autorka zaleca cierpliwe wdrażanie przedstawionego w tej książce modelu trójstronnej współpracy, skupiającego wysiłek uczniów, ich rodziców i nauczycieli wokół terapii nieadekwatnych osiągnięć. W wychowaniu dzieci zaleca rodzicom stosowanie następujących praw:
Prawo 1. Szkolne sukcesy dzieci są bardziej prawdopodobne, jeżeli rodzice
przekazują im jednolite i jasno określone wymagania.
Prawo 2. Dzieci łatwiej uczą się właściwych zachowań, jeśli maja odpowiednie
modele do naśladowania.
Prawo 3. Rozmawianie o dzieciach przy dzieciach może dramatycznie wpłynąć
na ich zachowanie i poczucie własnej wartości.
Prawo 4. Przesadne reakcje rodziców na sukcesy i niepowodzenia dziecka
prowadzą do odczuwania przez nie silnej presji w kierunku osiągania
sukcesów bądź rozpaczy i zniechęcenia w przypadku porażki.
Prawo 5. Dzieci odczuwają większe napięcie wówczas, gdy mają coś zrobić,
niż wtedy, gdy już cos zrobią. Jeżeli dziecko wykazuje symptomy
napięcia nerwowego, to należy mu pomóc w zorganizowaniu pracy
i zapewnić o tym, że da radę. Wtedy napięcie psychiczne dziecka
zmniejszy się, a wzrośnie jego poczucie pewności siebie.
Prawo 6. Poczucie własnej wartości dzieci zdobywają przez pokonywanie
przeszkód.
Prawo 7. Brak i nadmiar często objawiają się tak samo. Dzieci wykazują
identyczne objawy, gdy miały zbyt duży zakres swobody lub gdy
dorośli byli w stosunku do nich nadmiernie opiekuńczy – nie nauczyły
się radzić sobie z żadną presją. Zarówno zbyt wiele, jak i zbyt mało
może stwarzać problemy. Zasadnicze znaczenie ma ustalenie, z którą
z tych sytuacji mamy do czynienia w danym przypadku, zanim
określimy, jaki będzie prawidłowy sposób postępowania z dzieckiem.
Prawo 8. Pewność siebie i poczucie odpowiedzialności za własne postępowanie
dzieci zdobywają wtedy, gdy zakres ich swobód jest poszerzany
stopniowo, w miarę dojrzewania.
Prawo 9. Dzieci przeciwstawiają się dorosłym, jeśli jedno z rodziców poszukuje
w dziecku sprzymierzeńca przeciwko drugiemu.
Prawo 10. Dorośli powinni unikać konfrontacji z dziećmi, dopóki nie są całkiem
pewni, że są w stanie wyegzekwować swoje zakazy.
Prawo 11. Dzieci będą osiągać sukcesy tylko wtedy, gdy naucza się funkcjonować
w sytuacjach rywalizacji z innymi.
Prawo 12. Dzieci będą dążyły do osiągnięcia sukcesów w nauce, jeśli dostrzegą
związki pomiędzy wysiłkiem włożonym w proces uczenia się a
uzyskiwanymi wynikami.
S. B. Rimm stanowczo stwierdza, że „...nikt z nas nie jest doskonały, ale wszyscy możemy się poprawić. Jeśli obwiniasz siebie za kłopoty, jakie stwarza twoje dziecko, weź również pod uwagę, że swoje dobre strony zawdzięcza ono także tobie. To pomoże ci poznać problemy dziecka w perspektywie zmian, jakie możesz wprowadzić w swoim życiu”.25
Style wychowania występujące w domu rodzinnym dziecka są jednym z czynników wyznaczających przebieg procesu socjalizacji dziecka w młodszym wieku szkolnym. Powstawaniu trwałej gotowości do działania zmierzającego do realizacji celów poza osobistych pomaga akceptacja dziecka przez rodziców, współdziałanie rodziców z dzieckiem, stawianie mu wymagań przez obojga rodziców, umiarkowana ilość wzmocnień bez kar fizycznych i z ograniczoną liczbą nagród materialnych, egzekwowanie wymagań w sposób konsekwentny i zrozumiały dla dziecka. Wytworzeniu się postaw egocentrycznych sprzyja natomiast odrzucenie uczuciowe ze strony jednego lub obojga rodziców, stawianie dziecku wygórowanych wymagań, ich brak lub niekonsekwentne egzekwowanie, stosowanie kar fizycznych i licznych nagród rzeczowych, niezgodność metod wychowawczych obojga rodziców.26
Halina Ślusarek
Szkoła Podstawowa Nr 1 w Twardogórze
Literatura.
1. Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa 1997, s. 14
2. Z. Skorny, op. Cit., s. 27.
3. W. Okoń, Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1984, s. 278.
4. J. Galant
J. Sowa, Proces uspołeczniania dzieci w klasach początkowych. WSiP,
Warszawa 1991, s. 13.
5. Z. Madeja, Psychopatologiczne następstwa niekompetencji opiekuńczych
i wychowawczych w warunkach kryzysu socjalizacji. „Opieka
i wychowanie w okresie transformacji systemowej”. Pod red.
D. K. Marzec, WSP, Częstochowa 1996, s. 133.
6. Z. Włodarski, Człowiek jako wychowawca i nauczyciel. WSiP,
Warszawa 1991, s. 119.
7. J. Maciaszkowa(red.), Życie rodzinne w szkolnej edukacji. WSiP,
Warszawa 1990, s. 68 – 69.
8. J. Maciaszkowa, Z teorii i praktyki pedagogicznej i opiekuńczej. WSiP,
Warszawa 1991, s. 59.
9. J. Sowa, Świadomość wychowawcza rodziców w okresie transformacji
ustrojowej państwa. „Dylematy przemian oświatowych.”. Redakcja
naukowa A. Zając, WSP, Rzeszów 1997, s. 128 – 129.
10. J. Maciaszkowa (red.), Życie rodzinne...op. cit.,s. 70.
11. Z. Skorny, Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. WSiP,
Warszawa 1992, s. 180 – 188.
12. H. Cudak, Przystosowanie społeczne dzieci w młodszym wieku szkolnym.
„Życie szkoły” 1 (529) 1992, Miesięcznik MEN, s. 27 – 29.
13. S. B. Rimm, Bariery szkolnej kariery. WSiP, Warszawa 1994, s. 65.
14. A.. Gurycka, Dzieci bierne społecznie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich
1979, s. 25.
15. Z. Skorny, Psychologia wychowawcza...op. cit., s. 193.
16. S. B. Rimm, Bariery...op. cit., 23.
17. Z. Skorny, Psychologia...op. cit., 197 – 202.
18. E. Kornacka-Skwara, Związek atmosfery w rodzinie i relacji rodziców
z dziećmi. Prace naukowe. Seria: Psychologia pod
red. R. Derbisa, WSP, Częstochowa 1995, s. 44-45.
19. E. Hurlock, Rozwój dziecka, Warszawa 1986, s. 312.
20. M. Kowalczyk-Szymańska,
S. Kowalczyk, Umiejętności pedagogiczne rodziców. „Życie
Szkoły” 10 (548) 1993, Miesięcznik MEN, s. 586.
21. S. B. Rimm, Bariery...op. cit., s. 175.
22. M. Przetacznikowa, Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa 1980, s. 449.
23. M. Porębska, Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości.
WSiP, Warszawa 1991, s. 114.
24. S. B. Rimm, Bariery...op. cit., s. 55.
25. S. B. Rimm, Bariery...op. cit., s. 62.
26. Z. Skorny, Proces socjalizacji...op. cit., s. 140.
--
Halina Ślusarek
|
