www.szkolnictwo.pl

  Punktem kulminacyjnym zabiegów zabezpieczających prawną sytuację dziecka stało się ratyfikowanie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencji o Prawach Dziecka 20 listopada 1989 roku.
     Konwencja o Prawach Dziecka jest umową międzynarodową, której przepisy wiążą państwa – strony konwencji ratyfikujące tę konwencję. Jednocześnie jest ona uniwersalnym, wiążącym prawnie państwa – strony, traktatem międzynarodowym. Konwencja jest porozumieniem wzbogacającym wydatnie i na jakościowo innym poziomie międzynarodową ochronę i promocję praw dziecka; rozwijając i uszczegóławiając prawa dziecka zawarte w Deklaracji Praw Dziecka, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w Paktach Praw Człowieka.
     Czyni to wychodząc z założenia, że dziecko ma wszystkie prawa, jakie przyznane są istocie ludzkiej, ale musi mieć także pewne prawa dodatkowe wynikające z faktu, że ze względu na swoje cechy fizyczne i psychiczne jest istotą potrzebującą szczególnej pomocy i ochrony.
     Polska zgłosiła w 1978 roku projekt konwencji praw dziecka do Komisji Praw Człowieka ONZ, wierząc, że możliwe będzie jej ratyfikowanie w trakcie obchodów Międzynarodowego Roku Dziecka (1979). Jednakże wiele krajów świata niezbyt przychylnie było nastawionych do projektu konwencji obawiając się, czy możliwe będzie jej ratyfikowanie w obliczu trudności w zagwarantowaniu podstawowych praw dziecka do życia, zabezpieczenia społecznego i nauki. Różnice w rozwoju cywilizacyjnym oraz poziomie i standardzie życia dzieci w poszczególnych krajach są znaczne, a konwencja byłaby aktem prawnym jednakowo zobowiązującym do określenia i przestrzegania praw dziecka we wszystkich krajach – stronach konwencji.
      Prace nad kompletowaniem, modyfikowaniem i ostatecznym kształtem konwencji były kontynuowane do 1989 roku przez specjalną Komisję Roboczą do spraw Konwencji przy Komisji Praw Człowieka ONZ w Genewie, pod przewodnictwem prawnika polskiego prof. Adama Łopatki. Konwencja o Prawach Dziecka stała się nową inicjatywą w prawodawstwie międzynarodowym, a jednocześnie zakończeniem długotrwałych zmagań w legalnym definiowaniu i ochronie praw dziecka.
     Od początku naszego stulecia wydano ponad dziewięćdziesiąt deklaracji i konwencji, które stopniowo konkretyzowały międzynarodową legislację ochrony dziecka a wśród nich: Deklaracja Genewska (1923), ustanawiająca niezachwiane fundamenty specjalnej protekcji dla dzieci; Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy (nr 33 z 1932 roku i nr 59 z 1937 roku) określająca ramy ochrony dzieci objętych obowiązkiem pracy; Porozumienie ONZ o Cywilnych i Politycznych Prawach, wprowadzające zakaz wydawania wyroku śmierci dla osób oskarżonych poniżej 18 roku życia.
     Międzynarodowe umowy rozpatrujące problem ram prawnych funkcjonowania małżeństwa, rodziny, uchodźców politycznych i inne postępowania, określały również prawa dziecka. Dokumentem o wymownym znaczeniu w historii międzynarodowej ochrony dziecka była zatwierdzona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracja Praw Dziecka (1959). Stanowiła ona względnie pewny wzorzec praw dziecka, a zarazem katalog jego uprawnień w świecie dorosłych, była aktem prawnym zalecającym państwom ustanowienie w swoich prawodastwach krajowych określonych praw dziecka. Ponadto zobowiązywała narody i państwa do poszanowania, przestrzegania i ochrony tych praw. Deklaracja Praw Dziecka posiadająca swe źródło w historii praw człowieka, zawierała i wzmacniała merytorycznie Deklarację Genewską. Warto podkreślić, że mimo niewiążącego charakteru prawnego, stała się czynnikiem sprawczym wielu rezolucji ONZ oraz regulacji prawnych ochrony dziecka w niektórych krajach (np. w Polsce Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy - 1964).
     Obchody proklamowanego przez ONZ Międzynarodowego Roku Dziecka (1979) dały wiele przykładów, że Deklaracja Praw Dziecka pozostaje w wielu krajach świata tylko deklaracją. Prowadzone w tym okresie badania i analizy sytuacji dzieci na całym świecie, utwierdziły społeczność międzynarodową w przekonaniu, że istnieje realna potrzeba kontynuowania prac nad ostatecznym kształtem i ratyfikacją Konwencji Praw Dziecka. Z początkiem lat osiemdziesiątych zintensyfikowano prace specjalnej Komisji Roboczej do spraw Konwencji. Oprócz Polski, która w okresie od 1980 do 1985 roku przedłożyła dwie następne wersje projektu konwencji, w pracach tych uczestniczyli przedstawiciele innych państw członkowskich ONZ oraz wyspecjalizowanych agencji, które odpowiadały za wydanie komentarza do odpowiednich artykułów regulujących prawa dziecka do opieki socjalnej, zdrowotnej, wychowawczej.
     W preambule, zgodnie z zasadami proklamowanymi przez ONZ, uznającymi poszanowanie praw człowieka, jego równości, odrębności i wolności oraz prawa do życia w pokoju; potwierdza się fakt, że dziecko ze względu na swoją niedojrzałość psychofizyczną potrzebuje specjalnej opieki i ochrony. Odwołując się do Deklaracji Praw Człowieka oraz Międzynarodowej Konwencji Praw Człowieka postanawia się, że z praw zawartych w Konwencji korzysta każde dziecko, niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, narodowości, urodzenia, religii, poglądów i przekonań politycznych, statusu społecznego i materialnego. Kładzie się specjalny nacisk na podstawową opiekę i ochronę oraz odpowiedzialność rodziny i państwa za jej realizację, podkreślając potrzebę prawnej ochrony przed i po urodzeniu. Preambuła propaguje poszanowania tradycji oraz wartości kultowych społeczeństwa, z którego dziecko pochodzi, a także kluczową rolę międzynarodowej kooperacji w określaniu i realizowaniu praw dzieci. Biorąc pod uwagę fakt, że w wielu krajach świata dzieci żyją w wyjątkowo trudnych warunkach, wzmożona współpraca międzynarodowa ma sprzyjać ulepszaniu warunków tych dzieci.
     Konwencja określa definicję dziecka, jako osoby poniżej 18 roku życia pozostającą pod specjalną ochroną prawa do osiągnięcia pełnoletności. Artykuły 2-3 obejmują zasadę, że wszystkie dzieci bez wyjątku korzystają z praw, a państwo ma obowiązek chronić je przed wszelkimi formami dyskryminacji. Wszystkie działania dotyczące dziecka podporządkowane są idei "najlepszego interesu dziecka" i państwo nie tylko przestrzega prawa zawarte w Konwencji, ale także je promuje i bierze pełną odpowiedzialność za ich realizację. Jest zobligowane do respektowania praw i obowiązków rodziny w zabezpieczaniu potrzeb rozwojowych dziecka oraz do zapewnienia adekwatnej opieki w przypadku zaniedbań rodziców lub innych osób odpowiedzialnych za dziecko.
     Zgodnie z Konwencją dziecko ma niezaprzeczalne prawo do życia, nazwiska, obywatelstwa, narodowości oraz prawa do życia w rodzinie, jeśli jest to zgodne z jego "najlepszym interesem", prawo do wzmacniania kontaktów z obojgiem rodziców w przypadku separacji. Państwo ma obowiązek utrzymania tych kontaktów, jeżeli separacja jest rezultatem działania państwa.
     Artykuł 10 gwarantuje prawo dziecka i jego rodziców do opuszczenia kraju i wyboru miejsca zamieszkania zgodnego z ich wolą i prawo do ponownego połączenia rodziny z powodu jej rozbicia z przyczyn migracyjnych. Konwencja daje dziecku prawo do wyrażania swych poglądów oraz brania pod uwagę opinii dziecka w sprawach bezpośrednio go dotyczących, prawo do wolności ekspresji, poszukiwań, uzyskiwania informacji, propagowania własnych idei i sądów w formie ustnej, pisemnej, artystycznej lub innej; prawo do wolności spotkań, zrzeszania się, gromadzenia, jeśli nie gwałci to praw innych ludzi i jest zgodne z porządkiem, zdrowiem oraz moralami społecznymi.
     Artykuł 14 i 16 określa prawo dziecka do wolności myśli, wyznania i manifestowania wiary, które jest traktowane jako sprawa osobista oraz prawo do ochrony przed ingerencją w prywatność rodziny, domu, korespondencji. Państwo musi respektować wolę rodziców w ukierunkowywaniu praktyk religijnych i zwyczajów zgodnych z ich przekonaniami i możliwościami dziecka. Podstawową odpowiedzialność za opiekę i wychowanie dziecka ponoszą obydwoje rodzice, a państwo ma wspomagać rodzinę w realizacji tego zadania, tworząc system instytucji i urządzeń uzupełniających rodzinę w jej funkcjach (rodzice pracujący).
     Państwo zobligowane jest do ochrony dziecka przed wszelkimi formami fizycznego lub psychicznego znęcania się, demoralizacji, wykorzystania (również seksualnego), złego traktowania przez rodziców lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko.
     Konwencja określa również prawa dzieci specjalnej troski do adekwatnej opieki, wychowania i kształcenia w celu osiągnięcia przez nie najwyższych możliwości własnego rozwoju oraz prowadzenia pełnego, aktywnego życia w społeczeństwie. Realizacja tego prawa ma być wzmocniona przez autentyczne rozpoznanie potrzeb i predyspozycji rozwojowych dzieci niepełnosprawnych lub upośledzonych oraz stworzenia systemu instytucji opieki socjalnej, który ma odpowiadać i czuwać nad właściwym przebiegiem integracji społecznej tych dzieci i ich indywidualnym rozwojem.
     Artykuł 24 Konwencji daje dziecku prawo do możliwie najwyższego poziomu opieki zdrowotnej i usług medycznych, ze szczególnym uwzględnieniem podstawowej opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem, opieki profilaktycznej i edukacji zdrowotnej. Państwo ma obowiązek zniesienia szkodliwych, tradycyjnych praktyk w tym zakresie, a także zapewnienia odpowiedniej opieki medycznej w okresie choroby i rekonwalescencji. Dziecko ma prawo do opieki społecznej, a państwo ma zabezpieczać rodzinę w dziedzinie socjalnej oraz udzielać specjalnej pomocy w uzasadnionych przypadkach.
     Znacznie szerzej, aniżeli w Deklaracji Praw Dziecka, Konwencja określa prawa edukacyjne dzieci i młodzieży: zapewniając obowiązkową, bezpłatną edukację podstawową; kierując cele edukacyjne na wszechstronne rozwijanie osobowości dziecka, przygotowanie do dorosłego, aktywnego życia, respektowania własnych kulturowych i narodowych wartości wychowawczych. Prawo do edukacji zostaje wzmocnione prawem dziecka do uzyskiwania wiarygodnych informacji przekazywanych przez środki masowego przekazu i inne instytucje upowszechniające wiedzę, oraz prawem do odpoczynku, rozrywki, rekreacji w kierunku rozwoju jego działalności kulturalnej, artystycznej i sportowej.
     Konwencja respektuje humanitarne prawa w stosunku do dzieci włączając zasadę, że dziecko poniżej 15 roku życia nie może być traktowane jako wróg, nie może być wcielone do armii, torturowane lub aresztowane, a dzieci dotknięte konfliktem zbrojnym korzystają ze specjalnej opieki i ochrony.
     W Konwencji specjalną ochroną objęte jest również dziecko (małoletni przestępca), które posiada prawo do traktowania zgodnie z obowiązującymi w danym kraju postanowieniami legislacyjnymi, włączając legalną pomoc w przygotowaniu i prezentowaniu obrony. Dziecko oskarżone o naruszenie prawa karnego nie może być skazane na śmierć bądź dożywotnio pozbawione wolności, nie może być torturowane lub traktowane w sposób uwłaczający jego godności osobistej. Nieletni przestępca powinien być umieszczony w instytucjach karno – wychowawczych specjalnie do tego powołanych, w separacji od aresztowanych dorosłych.
     Konwencja nie jest końcem problemów dziecka, funkcjonuje jako narzędzie rdzenia działań ochronnych, które skłaniają rządy do poważnego analizowania możliwości w tym zakresie, uznania i rozumienia praw dziecka. Ponadto ma służyć jako przewodnik w rozpoznaniu specyficznych potrzeb, problemów i sytuacji dziecka oraz jako podstawa niepodważalnych argumentów dla promowania i realizacji właściwych akcji na rzecz dzieci.
     Zgodnie z artykułem 49 ustęp 1 Konwencji weszła ona w życie dnia 2 września 1990 roku, a państwa stają się jej stronami, w dniach złożenia dokumentów ratyfikacyjnych lub przystąpienia.
     Prawa dziecka zawarte w Konwencji nie są jedynymi prawami przysługującymi dziecku, bowiem przysługują mu wszystkie prawa i podstawowe cechy wolności zawarte we wszystkich dokumentach praw człowieka: uniwersalnych, regionalnych i narodowych. Konwencję należy więc traktować nie jako dokument oderwany od innych regulacji prawnych, lecz w ścisłym związku z wszystkimi instrumentami promocji i ochrony praw człowieka.
     Trzeba stwierdzić, że Konwencja o Prawach Dziecka w stopniu wyższym niż inne regulacje z dziedziny praw człowieka zawiera pełne spektrum praw, a mianowicie prawa cywilne, polityczne, socjalne, kulturalne, edukacyjne i szereg praw specjalnych, wynikających z faktu innego statusu prawnego dziecka w społeczeństwie, jego niedojrzałości psychofizycznej oraz potencjalnych i rzeczywistych zagrożeń jego rozwoju. Tak więc prawa specjalne dotyczą dzieci pozbawionych środowiska rodzinnego, dzieci uchodźców, dzieci fizycznie lub umysłowo niepełnosprawnych, dzieci będących przedmiotem wyzysku wszelkiego rodzaju lub handlu, dzieci, które weszły w konflikt z prawem lub są przedmiotem konfliktu zbrojnego czy klęski żywiołowej. Jak podkreśla A. Łopatka, Konwencja ustanawia uniwersalne standardy praw dziecka, inspirując się realizmem – możliwością ich urzeczywistnienia we współczesnym świecie. Obcy jest jej przesadny optymizm, jak i pesymizm. Nie są to standardy wygórowane, ale wystarczająco mobilizujące i ambitne nie tylko dla krajów biednych, ale i bogatych.
     Samo uchwalenie Konwencji przez ONZ nie nałożyło żadnych obowiązków prawnych na państwa. Obowiązków takich nie podejmuje również państwo, które podpisało Konwencję. Państwo zaciąga zobowiązania prawne przewidziane w Konwencji po jej wejściu w życie, co następuje w 30 dni po złożeniu Sekretarzowi Generalnemu dokumentu ratyfikacyjnego przez dwudzieste państwo. W stosunku do późniejszych ratyfikacji Konwencja staje się wiążąca w trzydziestym dniu po złożeniu przez dane państwo dokumentu ratyfikacyjnego. Polska jest stroną Konwencji od 7 lipca 1991 roku. Państwo ratyfikujące Konwencję, może dokonać zastrzeżeń wobec niektórych jej postanowień. Niedopuszczalne są jednak zastrzeżenia pozostające w sprzeczności z jej przedmiotem i celem [art. 51 ust. 2]. Państwo w dowolnym czasie może wycofać swoje zastrzeżenia, dopuszczalne jest też składanie deklaracji przy ratyfikacji Konwencji.
     Dokonując sumarycznej analizy procesu wdrażania Konwencji w życie w kilka lat po jej przyjęciu przez Zgromadzenie Ogólne, ONZ wskazuje, że jest ona poważnie traktowana przez poszczególne rządy i ma pełne szanse uniwersalnej ratyfikacji.
     Do połowy 1995 roku została ona ratyfikowana przez 174 kraje, a sześć innych podpisało dokument, zaznaczając pełną gotowość ratyfikacji. Natomiast tylko 11 państw nie przyjęło Konwencji, ale kilka z nich zadeklarowało jej przyjęcie do końca 1995 roku.
     Jest to pewnym ewenementem w porównaniu z innymi konwencjami, których proces ratyfikacji przeciąga się na wiele lat. To odmienne traktowanie Konwencji o Prawach Dziecka wynika z autentycznej troski narodów o ochronę praw dziecka, jako wykładni demokratyzacji stosunków społecznych warunkującej rozwój przyszłych społeczeństw.
     Uniwersalne akceptowanie kodu praw dziecka zawartych w Konwencji jest poważnym krokiem naprzód w ich potencjalnym zabezpieczaniu, pozwala bowiem na niekwestionowaną obronę i akcje w różnych kontekstach politycznych, kulturowych i ekonomicznych. Oczywistym jest jednak fakt, że znacznie trudniejszym etapem jest rzeczywista ochrona tych praw.
     Gwarantem takiego traktowania regulacji prawnych zawartych w Konwencji są artykuły dotyczące zasad jej wdrażania oraz przekazywania przez państwa – strony Konwencji raportów do Komitetu Praw Dziecka o sytuacji dzieci oraz rozwiązaniach legislacyjnych obrazujących proces zabezpieczania praw. Diagnozy te mają pomóc w nawiązywaniu dialogu na wielu płaszczyznach ochronnych.
     Znaczenie jakie w kontekście międzynarodowym przypisuje się uniwersalnemu ratyfikowaniu Konwencji nie może być przeceniane na gruncie jej realnego funkcjonowania. W rzeczywistości mamy bowiem do czynienia raczej z minimalistyczną jej funkcją, polegającą na wykorzystywaniu jej postanowień w celu ochrony dzieci, które znajdują się w sytuacji stanowiącej wyraźne zaprzeczenie przysługujących im praw. Odwołanie się do Konwencji następuje w zasadzie w skrajnych przypadkach ewidentnego zagrożenia prawa do życia i rozwoju w krajach niskouprzemysłowionych, maltretowania, wykorzystania bądź opuszczenia w krajach wysoko uprzemysłowionych lub zniewolenia czy kalectwa w krajach dotkniętych konfliktami zbrojnymi.
     Jak podkreśla Krystyna Stech, droga do wzmocnienia społecznej rangi Konwencji powinna obejmować starania o:

• poszerzenie i ugruntowanie w szerokich kręgach społeczeństwa znajomości praw przysługujących dzieciom;
• czynne wykorzystywanie postanowień Konwencji we wszystkich sytuacjach społecznych np. decyzyjnych czy konfliktowych, które wymagają rozpatrzenia i oceny ze względu na stopień, w jakim pozwalają na respektowanie praw dziecka;
• określenie uprawnień poszczególnych podmiotów życia społecznego (instytucji, stowarzyszeń, pedagogów, pracowników socjalnych itp.) do ingerencji w sytuacjach zagrożenia.