W świetle badań naukowych wynika, że pierwsze lata życia mają ogromny wpływ na dalszy rozwój człowieka. Decydującą rolę w rozwoju dziecka i wykorzystaniu jego potencjalnych możliwości przypisuje się dobrym warunkom życia, wczesnemu, intensywnemu pobudzaniu rozwoju oraz pozytywnym doświadczeniom w nauce.
Kształtowanie pojęć matematycznych daje szczególnie bogate możliwości stymulowania rozwoju procesów myślowych dziecka. Jednakże przyswajając pojęcia matematyczne, należy cały czas uwzględniać podstawowe prawa psychicznego rozwoju dziecka, a w szczególności fakt, że jest ono zdolne do osiągnięcia czegoś w działaniu dużo wcześniej niż może sobie uświadomić, co naprawdę osiągnęło.
Powodzenie dziecka w nauce to przedmiot troski rodziców i nauczycieli, a także samego dziecka. Dlatego głównym celem pracy wychowawczo-dydaktycznej przedszkola jest wszechstronny rozwój osobowości dziecka, jego zdolności i zainteresowań. Bardzo ważnym elementem właściwie zorganizowanego procesu wychowania i warunkiem jego skuteczności jest umiejętne włączanie, wtapianie działań pedagogicznych w aktywność własną dzieci, która jest jednym z wyznaczników ich rozwoju i której najważniejszym przejawem jest zabawa.
Jednym z zadań, jakie stoi przed nauczycielami przedszkola jest kształtowanie u dzieci pojęć matematycznych. Z badań nad zjawiskiem niepowodzeń w uczeniu się matematyki wynika, że doznają ich dzieci, które rozpoczynają systematyczną edukację matematyczną bez dojrzałości psychicznej. Przedmiotem troski nauczycieli nie powinno być tylko rozwijanie u dzieci pojęć i umiejętności matematycznych, ale także kształtowanie psychicznej dojrzałości do uczenia się matematyki.
Proces edukacji matematycznej dostarcza wielu możliwości wspomagania rozwoju dziecka. Spośród tych wybieramy tylko te, które są szczególnie ważne dla rozwoju struktur poznawczych dziecka i są istotne dla rozumienia pojęć matematycznych. Dzieciom w wieku przedszkolnym potrzebne są doświadczenia matematyczne, dostosowane do poziomu ich rozwoju i nie wymagające umiejętności jeszcze nie ukształtowanych. Dzieci powinny nabywać zdolności widzenia, odczuwania, manipulowania konkretami, operowania wielkościami, zawsze w atmosferze zabawy.
W świadomości dzieci pojęcia "gra" "zabawa" "konkurs" kojarzą się z przyjemnym spędzeniem czasu. Są one dla nich formą rozrywki, która przeciwstawia się obowiązkowej nauce. Poprzez wprowadzenie gier i zabaw dydaktycznych można sprawić, że nauka stanie się ciekawsza, dzieci będą chętniej pracowały i dzięki temu osiągną lepsze wyniki. Zabawy dydaktyczne stanowią, bowiem metodę stymulowania poznawczej i społeczno-emocjonalnej aktywności dzieci w okresie wczesnoszkolnym. Uczenie się przez zabawę wyzwala ciekawość i zainteresowania poznawcze, wzbudza motywację do wykonywania zadań i wpływa na rozwijanie twórczych postaw poznawczych dzieci. Różnorodne zadania i ćwiczenia w formie gier i zabaw dydaktycznych mogą stać się dla dzieci źródłem sukcesów i pożądanych wyników. W pedagogice zarówno zabawy, jak i gry dydaktyczne, oparte na działaniu prowadzącym do osiągnięcia ustalonych celów przy zachowaniu przyjętych prawideł, mają ogromne wartości wychowawcze i kształcące. Uznane są jako efektywna forma zbiorowej stymulacji rozwojowej stwarzającej szczególnie korzystne warunki dla bogacenia słownika dziecięcego i usprawniania mowy. Służą do doskonalenia różnych sprawności umysłowych: spostrzegawczości, uwagi, pamięci, umiejętności analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej, do porównywania, klasyfikowania i uogólniania. Stwarzają, zatem okazję do logicznego myślenia. Wyrabiają takie cechy charakteru jak: systematyczność, wytrwałość, samodyscyplina i poczucie sprawiedliwości. Wdrażają zarówno do samodzielnego podejmowania zadań, jak i do zgodnego współżycia w grupie koleżeńskiej, stając się tym samym swoistym pomostem ogromnie ułatwiającym dzieciom przejście z przedszkola do szkoły. Zajęcia przebiegające w formie rozgrywki z przestrzeganiem ustalonych zasad i poleceń nie zastąpią zabawy opartej na swobodnej grze wyobraźni, ale też i na odwrót: radość twórczej samoekspresji nie zastąpi sukcesu związanego ze sprawnie, prawidłowo wykonanym zadaniem.
Gra spełnia ważne funkcje wychowawcze:
- Uczy poszanowania przyjętych norm
- Umożliwia współdziałanie
- Sprzyja uspołecznieniu
- Uczy zarówno wygrywania, jak i przegrywania
Zabawy i gry dydaktyczne wprowadzają również element współzawodnictwa. Dziecko musi nauczyć się reagować właściwe w przypadku przegranej. Ten element treningu w zakresie odporności psychicznej na trudne sytuacje kształtują m.in. gry planszowe. Niektóre dzieci reagują na niepowodzenia złością, agresją. Ważne jest, aby dorośli nie tylko brali udział w dziecięcych rozgrywkach, ale i czasem przegrywali. Gry i zabawy dydaktyczne przyczyniają się do rozwijania dziecięcego myślenia i kształtowania umiejętności współdziałania z drugą osobą. Odpowiednio dobrane gry i zabawy dydaktyczne są jednymi z najlepszych metod w nauczaniu matematyki. Dzieci od najmłodszych lat z przyjemnością grają w różne gry oraz uczestniczą w organizowanych zabawach. Wszystkie te formy stanowią dla dzieci rozrywkę, która jest przeciwieństwem obowiązkowej nauki. Wprowadzając gry i zabawy dydaktyczne do nauki matematyki stwarzamy sytuacje, w których dzieci będą się bardziej angażowały w to co robią, będą chętniej pracowały i dążyły do osiągnięcia jak najlepszych wyników. Jeżeli rozwiązanie zadania matematycznego będzie się łączyło z wygraną, wówczas dziecko zaangażuje się emocjonalnie, a materiał dydaktyczny zawarty w zadaniu zostanie łatwiej przyswojony.
Zabawy pełnią również funkcje kształcące. Polegają one głównie na doskonaleniu i rozwijaniu procesów zdolności orientacyjno-poznawczych dzieci, zwłaszcza mowy i myślenia. W uczeniu się przy pomocy zabaw poznawczych rozwijają się procesy percepcyjno-motoryczne, spostrzegawczość i wyobraźnia, uwaga, pamięć i procesy umysłowe (analiza i synteza, porównywanie, klasyfikowanie, rozumowanie, uogólnianie). W zabawach ujawniają się wiadomości zdobywania umiejętności i twórcza fantazja, istnieją możliwości zdobywania umiejętności i nawyków niezbędnych do uczenia się w szkole. Poza tym zabawy wzbudzają i wzmagają wewnętrzne chęci do wykonywania zadań. Zabawa czyni zawarte w niej zadania bardziej interesujące i tym samym zapobiega znużeniu i dodatkowo motywuje do pokonywania trudności.
Gry i zabawy można stosować w procesie wychowawczo-dydaktycznym w różnych formach:
- Najbardziej typową formą jest wykorzystanie gier i zabaw jako gotowego środka dydaktycznego. Dzieci zapoznają się wówczas z grą zaproponowaną przez nauczyciela, stosują się do jej reguł.
- Dzieci mogą same podjąć również próbę samodzielnego konstruowania gier. W tym przypadku etap zapoznania z regulaminem zostaje zrealizowany podczas konstrukcji gry. Aby uatrakcyjnić tę formę pracy można zaproponować dzieciom stworzenie gry nie dla siebie, lecz dla kogoś innego.
- Analizując grę należy pamiętać o celach dydaktycznych, które za jej pośrednictwem mogą być zrealizowane, przy czym cele są inne dla nauczyciela i inne dla dzieci.
- Weryfikując, modyfikując, a także zmieniając wraz z dziećmi zasady znanej gry, przyczyniamy się do konstruowania zupełnie nowej gry. Poprzez fakt, iż dzieci same brały udział w jej tworzeniu, jest ona dla nich znacznie atrakcyjniejsza i ciekawsza.
- Równie ciekawe jest tworzenie nowych gier i samo granie, a jednocześnie bardzo przydatne w procesie dydaktyczno-wychowawczym jest porównywanie odpowiednio dobranych gier i zabaw Poprzez wyszukiwanie podobieństw i różnic dzieci uczą się m.in. spostrzegawczości i logicznego myślenia.
W zabawach mamy do czynienia zarówno z aktywnością percepcyjną (poznawanie bezpośrednie, za pomocą zmysłów), jak i z aktywnością asymilacyjną (przyswajanie, zwłaszcza pamięciowe), a także z aktywnością eksploracyjną, czyli z odkrywaniem nowych elementów wiedzy.
Dobierając właściwie gry i zabawy, można wprowadzić dzieci w tajniki matematyzowania. W naturalny sposób można nauczyć dzieci kodowania i dekodowania informacji. Dzięki temu potrafią one upraszczać rysunki i tworzyć nowe symbole posługując się symbolami już znanymi. W czasie konstruowania i rozgrywania gier dzieci gromadzą również doświadczenia logiczne, np. szeregowanie elementów wg przyjętego kryterium analizowanie ułożonych już szeregów, grupowanie przedmiotów w określony sposób, składanie całości z części i rozkładanie całości na części, wyszukiwanie powtarzających się prawidłowości, porównywanie zbiorów dla ustalenia równoliczności i zastanawianie się o ile więcej ma ten, kto wygrał, intensywne ćwiczenia w przeliczaniu, a także w wyznaczaniu wyniku dodawania i odejmowania itp. Powyższe ćwiczenia sprzyjają rozwojowi inteligencji operacyjnej.
Wartość wychowawcza zabaw wskazuje na dużą rolę w kształtowaniu postaw osobowości dziecka w wieku przedszkolnym. Postawy te będą miały charakter wszechstronny wówczas, gdy nauczyciel nie tylko uświadomi sobie wartości wychowawcze zabaw, ale również uwzględni je w swojej pracy. Każdy bowiem rodzaj zabawy oddziałuje wszechstronnie na osobowość dziecka.
Poniżej przedstawiam kilka gier i zabaw dydaktycznych sprzyjających kształtowaniu u dzieci pojęć matematycznych.
- MAŁE I DUŻE RĄCZKI.
Cel – odróżnianie prawej i lewej ręki.
Pomoce:
- 1 plansza do gry, na której widnieją 2 ręce prawe i 2 ręce lewe
- 10 żetonów niebieskich i 10 żetonów czerwonych wyobrażających paznokcie
- 1 kostka z 3 punktami niebieskimi (po 1 na każdej ściance) i 3 punktami czerwonymi
Liczba uczestników – 2 graczy.
Przebieg gry – dwóch graczy siedzi naprzeciwko siebie po obydwu stronach planszy. Kolejno każdy grający rzuca kostką. Jeśli wskaże ona niebieski punkt, należy umieścić niebieski żeton na jednym palcu prawej ręki. Jeśli wskaże czerwony punkt, należy wziąć czerwony żeton i ozdobić palec lewej ręki. Jeśli już wszystkie palce jednej z rąk mają swoje paznokcie, a kostka ponownie wskaże ten sam kolor, grający opuszcza kolejkę. Ten wygrywa, kto pierwszy nałoży paznokcie na wszystkie palce obu rąk.
- KRATKI.
Cel:
- organizacja przestrzenna
- orientacja na pokratkowanej planszy
Pomoce:
- indywidualne plansze do gry w formie kratkowanej siatki, na kązdej planszy znajduje się 6 znaczków ułożonych w przypadkowy sposób, oprócz wypełnionej jest druga czysta
- żetony
Liczba uczestników – 2 lub 3 grających
Przebieg gry – każde dziecko wybiera planszę wypełnioną i czystą. Umieszcza żetony na czystej planszy zgodnie z wzorem na planszy wypełnionej.
- AKWARIUM.
Cel – przybliżanie pojęć na (w) prawo, na (w) lewo
Pomoce:
- 4 plansze indywidualne przedstawiające akwarium z konturami rybek płynących w prawą lub lewą stronę
- kartonowe rybki w 3 różnych kolorach
- 1 kostka z literami P (prawa strona) i L (lewa strona) na ściankach, jeśli dzieci nie znają liter, można posłużyć się symbolami lub kolorami
- 1 kostka ze ściankami w 3 kolorach, takimi jak u rybek
Liczba uczestników – 4 grających
Przebieg gry – każdy uczestnik wyrzuca kolejno obie kostki. Wybiera rybkę zgodnie ze wskazaniami kostek i układa ją na odpowiednim konturze w swoim akwarium. Jeśli, na przykład, kostka z kierunkami wskazuje P, ale w akwarium nie ma już rybek płynących w prawo, grający opuszcza kolejkę. Pierwszy, kto uzupełni swoją planszę rybkami wygrywa.
- JAJECZNY SZLAK
Cel:
- Przybliżanie dzieciom pojęcia dodawania
- Równoważność dwóch układów elementów
Pomoce:
- 1 plansza do gry przedstawiająca trasę o dwóch torach: tor wewnętrzny i zewnętrzny, na torze zewnętrznym narysowane są całe lub pęknięte jajka
- 12 plakietek przedstawiające stojące lub przewrócone kręgle
- 1 kostka numerowana od 1 do 3
- 4 pionki
Liczba uczestników – 4 grających
Przebieg gry – kolejno każdy uczestnik rzuca kostką i przesuwa po torze zewnętrznym swój pionek o wskazaną przez kostkę liczbę pól. Następnie wybiera plakietkę przedstawiającą sytuację równoważną tej, jaka widnieje na polu, na którym się zatrzymał i umieszcza plakietkę na odpowiednim polu na torze wewnętrznym. Ten, kto pierwszy dotrze do końca trasy, wygrywa. Można też posługiwać się innymi plakietkami.
- WYCIECZKA NA RYBY.
Cel:
- liczenie elementów zbioru
- porządkowanie układów zbiorów wg ich liczebności wzrastającej lub malejącej
Pomoce:
- 11 sylwet ryb z różną ilością kropek i ponumerowanymi
- wędka zrobiona ze sznurka, patyka, spinacza i magnesu
Liczba uczestników – 5 dzieci
Przebieg gry – zabawę można przeprowadzić w sali, przygotowując zabawę należy wyciąć z kartonu 11 ryb i ponumerować je od 0 do 10, umieszczając na każdej rybie odpowiednią liczbę kropek. Do nosa każdej ryby należy przypiąć spinacz. Przygotowując wędkę przywiązujemy do niej jeden oniec sznurka, drugi zaś łączymy z magnesem. Dziecko "łowiąc ryby powinno przeliczyć umieszczone na niej kropki i porównać, kto zdobył najwięcej punktów, kto najmniej, a kto tyle samo?
- DARY JESIENI.
Cel:Posługiwanie się liczebnikami porządkowymi
- Odczytywanie cyfr
- Ocenianie na "oko" liczby elementów zbioru
- Badanie czy dane zbiory są równoliczne lub nierównoliczne
Pomoce:
- 2 kostki do gry
- płaskie sylwety 2 drzew
- sylwety owoców
- koszyczek
Liczba uczestników – 4 graczy
Przebieg gry – gra powinna być przeprowadzona w sali zajęć, przy stolikach. Dzieci grają parami. Przy stoliku może bawić się jedna para. Na stoliku znajdują się dwie kostki do gry oraz płaskie sylwety drzew: gruszy i jabłoni z przyczepionymi do nich sylwetami owoców. Losowanie decyduje o kolejności pełnionych ról przez poszczególne dzieci oraz o tym, czy dane dziecko będzie zbierało jabłka czy gruszki. Dziecko rozpoczynając grę turla kostkami. Jego zadaniem jest obliczyć sumę oczek na obu kostkach. Jeżeli udzieli prawidłowej odpowiedzi, uzyskuje 1 punkt, a tym samym może zabrać do swego koszyka jeden wylosowany owoc. Jeżeli popełni błąd, drugi uczestnik gry uzyskuje punkt. Następnie dzieci zamieniają się rolami. Wygrywa ten gracz, który zbierze do swego koszyczka więcej owoców.
- FIGUROWA LOTERYJKA.
Cel:
- Rozpoznawanie cyfr, kolorów, figur
- Rozszyfrowanie plakietki z 3 kryteriami
Pomoce:
- 4 plansze do gry z figurami geometrycznymi w różnych ilościach
- 24 plakietki z zaznaczoną cyfrą, figurą, kolorem
Liczba uczestników – 4 grających
Przebieg zabawy – każdy wybiera jedną planszę. Plakietki są odwrócone. Kolejno każdy grający odwraca jedną plakietkę i "odczytuje" ją. To dziecko, które ma wszystkie elementy wskazane przez plakietkę, umieszcza ją na swojej planszy. Zwycięża ten, kto pierwszy wypełni swoją planszę.
- DROGA Z FIGURAMI.
Cel
- rozpoznawanie kolorów, figur geometrycznych, rozmiarów
Pomoce:
- 1 plansza do gry z wyrysowaną trasą z pustymi polami
- 1 kostka ze ściankami w trzech kolorach
- 1 kostka z figurami geometrycznymi
- 1 kostka przedstawiająca symbolicznie rozmiar: duży, mały
- figury geometryczne różnych rozmiarów i w trzech kolorach
Liczba uczestników – 2,3 lub 4 grających
Przebieg zabawy – każde dziecko umieszcza tylko jeden element w każdym polu. Uczestnicy kolejno rzucają kostkami, następnie umieszczają odpowiedni element na planszy, na kolejnym wolnym polu. Może też być II wariant – posługując się dodatkową kostką z oczkami 1 do 3 dzieci umieszczają na drodze ilość elementów wskazaną przez kostkę.
Opracowała:
mgr Elżbieta Jędryka
Bibliografia:
- Andrychowska Biegacz J.: Gry i zabawy rozwijające dla młodszych:50 przykładów do praktycznego stosowania. Rzeszów 2000.
- Bogdanowicz Z.: Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli. Warszawa 1990.
- Chauvel D., Michel V.: Gry i zabawy w przedszkolu: rozwijanie spostrzegawczości, kreatywności i inteligencji. Warszawa 1996.
- Gruszczyk –Kolczyńska E.: Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki. Warszawa 1997.
- Hemmerling W.: Zabawy w nauczaniu początkowym. Warszawa 1984
- Łysek J.: Niepowodzenia szkolne. Kraków 1998.
- Muchacka B.: Stymulowanie aktywności poznawczej dzieci w przedszkolu. Kraków 1999.
- Winninger M.-L.: Zabawy matematyczne I logiczne w przedszkolu. Warszawa 1999.
