Szkoła jest specyficznym zakładem pracy, gdyż zatrudnia nauczycieli, którzy pracują z żywym "materiałem", jakim jest dziecko. Do jego prawidłowego rozwoju niezbędne jest, aby zatrudniona w tej instytucji kadra pracownicza nie doświadczała niepotrzebnych konfliktów, a jeśli już one wystąpią, aby umiała je rozwiązywać w sposób właściwy. Jest to ważne, gdyż napięcie emocjonalne, które towarzyszy konfliktom, wpływa na układ stosunków między nauczycielami a dyrektorem szkoły, jak również nie pozostaje bez wpływu na uczniów. Nauczyciel na ogół zdaje sobie sprawę z pozycji, w jakiej się znajduje wchodząc w konflikt z dyrektorem, i skutków, jakie ewentualnie mógłby ponieść w sytuacji dalszego sporu. W związku z tym najłatwiej jest wejść do klasy na lekcję i przenieść swoją agresję na dzieci, które, będąc w pozycji podwładnego wobec nauczyciela, nie są w stanie przeciwstawić mu się.
Konflikty między dyrektorem a nauczycielami stały się częstym zjawiskiem w dobie strajków i zmiany ustroju politycznego naszego państwa. Powszechnie wiadomo, że każde przemiany w życiu człowieka mogą zburzyć jego dotychczasowy system wartości. Zwłaszcza zmiany ustrojowe nie pozostają bez wpływu na działalność różnych podmiotów gospodarczych, w tym także nauczycieli, którzy mają tak kształtować umysły młodych ludzi, aby w przyszłości prawidłowo funkcjonowali w nowym systemie. Taka właśnie sytuacja wymusza na pedagogach dostosowanie systemu wartości do roli, jaką w danej chwili powierza im państwo.
Skuteczne podejmowanie złożonej problematyki współpracy i współdziałania w zespołach nauczycielskich zależy w dużym stopniu od teoretycznego naświetlenia tych zagadnień, a więc od stanu refleksji naukowej. Niestety, literatura dotycząca tego problemu jest zbyt uboga i nieaktualna, co powoduje trudności w uchwyceniu samego zjawiska konfliktu. Rozwijają się badania nad zawodem nauczycielskim. Jednak jest to w dalszym ciągu za mało, na co dowodem są nieporozumienia w gronie nauczycieli, które można zaobserwować w codziennym życiu szkoły.
Dostrzeżenie tego faktu stało się jednym z ważniejszych powodów skłaniających do poznania opinii dyrektorów i nauczycieli o konfliktach w ich zespołach dydaktyczno – wychowawczych. Ważne jest zwrócenie uwagi na jedno z negatywnych zjawisk występujących w zawodzie nauczycielskim, jakimi są konflikty między dyrektorem a nauczycielami oraz określenie ich przyczyn i skutków.
Analizowana literatura przedmiotu pozwala dostrzec różne klasyfikacje konfliktów.
S. Łypacewicz (1969) stwierdza: "W zakładzie pracy często spotykamy się z konfliktem między przełożonym a podwładnym. Częstość tych konfliktów jest zaprzeczeniem zasady współdziałania i współpracy, jest dowodem braku właściwego klimatu. Można nawet powiedzieć więcej: częstość konfliktów między przełożonym a podwładnym jest niezgodna z realizacją podstawowych zadań zakładu pracy. Zwłaszcza gdy tłem konfliktów są urażone ambicje, zawiści, chęć tłumienia krytyki, nieprzestrzeganie obowiązujących przepisów itp. Wobec braku sprzeczności interesów między kierownictwem i załogą stosunkowo duże nasilenie tych konfliktów przypisać trzeba cechom charakteru poszczególnych ludzi. W tych warunkach przed dyrekcją stoi zadanie łagodzenia konfliktów, a przede wszystkim niedopuszczanie do nich przez umiejętne ustawianie ludzi na stanowiskach".
Według wielu autorów bardzo ważną sprawą w procesie powstawania i rozwiązywania konfliktów jest znalezienie głównej przyczyny, która doprowadziła do sporu. Zwracając na to uwagę, J. Poplucz (1973, s.104) w swoich badaniach dokonał porównania pomiędzy ostrością konfliktów a rodzajami ich przyczyn, które podzielił na subiektywne i obiektywne. Na podstawie badań wyciągnął wniosek, że w stosunkach nauczycieli z dyrektorami szkół w ostrych konfliktach dominują przyczyny obiektywne. Autor jednak wyraża pogląd, że porównanie to nie upoważnia do stwierdzenia wystarczająco jasnej tendencji dominującej, gdyż zanotowane różnice w rozkładzie obu rodzajów przyczyn w poszczególnych typach konfliktów na obu płaszczyznach kontaktu nie są zbyt wyraźne. W tym świetle wydaje się, że nie sama przyczyna decyduje o ostrości danego konfliktu, lecz przede wszystkim znaczenie, jakie przywiązują do niego osoby zaangażowane, jak dalece dotyczy on ich interesów, ambicji i przekonań, a szczególnie ich zachowania się w tych samych sytuacjach.
S. Łypacewicz (1969, s. 59) zauważa, że w każdym przypadku konfliktu konieczne jest zbadanie jego przyczyn. Zdaniem autora, najczęściej leżą one w niewłaściwej organizacji, błędnym podziale kompetencji, fałszywym ustawieniu bodźców itp.
Natomiast S. Krawcewicz (1973, s. 135), pisząc o konfliktach, zwracał szczególną uwagę na styl kierowania szkolą i w nim upatrywał głównej przyczyny sporów. Przytaczając różne wypowiedzi nauczycieli, konstatował, że przyczyną konfliktów jest autokratyczny styl kierowania, jaki wprowadza dyrektor – autokrata.
W literaturze przedmiotu zwraca się również uwagę na inne przyczyny powstawania konfliktów. Na przykład T. Pasierbiński (1965, s. 128), dokonując obiektywnej analizy przyczyn konfliktów, stwierdził, że do najczęściej spotykanych można zaliczyć:
- brak sprawnej organizacji pracy szkoły (improwizacja),
- nieprzestrzeganie dyscypliny pracy,
- narzucony (bez uzgodnienia) przydział zajęć dydaktyczno – wychowawczych,
- stronniczość dyrektora szkoły (uprzywilejowanie jednych, a nieuwzględnienie interesów innych),
- brak troski o sprawy bytowe nauczycieli (ze strony dyrektora, ogniska, organizacji),
- niezdrowa atmosfera (intrygi, plotki),
- różnice w wykształceniu,
- niewłaściwy system opinii i oceny,
- niewłaściwa obsada stanowiska kierowniczego,
- sprawa przyznawania nagród, wyróżnień i odznaczeń,
- różnica zdań na tle wydawania poleceń uczniom (wychowawca klasy – nauczyciel).
Wiele przyczyn powoduje konflikty, które niewątpliwie zakłócają nie tylko atmosferę współpracy i współżycia w zespole nauczycielskim, ale również niekorzystnie wpływają na całość procesu dydaktyczno – wychowawczego. Wywierają one również niekorzystny wpływ na najmłodszych. Dlatego pozostaje mieć tylko nadzieję, że nauczyciele nauczą się je rozwiązywać w sposób konstruktywny i nie będą przenosić ich na psychikę młodego pokolenia, w której mogłyby poczynić one wiele spustoszeń. Aby zdać sobie sprawę, jak wiele złego niosą za sobą źle rozwiązywane konflikty, należy w miarę rzetelnie poznać skutki, do jakich mogą one doprowadzić.
Skutki konfliktów określane są w literaturze mianem konsekwencji i mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Konflikty wpływają przede wszystkim na zmianę postępowania samych nauczycieli. W ich konsekwencji dochodzi do rozluźnienia więzi w gronie pedagogów i do zmian w postawie nauczycieli wobec obowiązków zawodowych, a w przypadkach krańcowych – kiedy ostre konflikty nawarstwiają się i nabrzmiewają prowadzą do jawnej walki – do zagrożenia rozpadem całego zespołu. J. Poplucz (1973, s. 48) uważa, że w zespołach przesiąkniętych konfliktami znacznie łatwiej o ujawnienie się różnego rodzaju negatywnych skłonności, nawet u tych osób, które w innych okolicznościach potrafią nad nimi zapanować. Autor ten twierdzi, że praca wychowawcza nauczycieli, polegająca na wywoływaniu u młodzieży zamierzonych zmian, wymaga od tych nauczycieli dbałości o swój autorytet, którego brak uniemożliwia im pracę. Przeżywane przez nauczycieli konflikty obniżają autorytet i wprowadzają do stosunku wychowawczego elementy dysharmonii.
Biorąc pod uwagę konsekwencje konfliktów w zakresie atmosfery w zakładzie pracy, Z. Zaborowski (1974, s. 35) wyraża pogląd, że struktura organizacyjna pracy, formy organizowanej przez kierownictwo pracy nierzadko mogą przyczynić się do dezorganizacji więzi społecznej i alienacji w stosunkach społecznych
Konflikty między nauczycielami a dyrektorem szkoły zakłócają atmosferę współpracy w zespole pedagogicznym, jak również nie pozostają bez wpływu na pracę nauczyciela z uczniami. Dezorganizują one wzajemne stosunki w pracy, wprowadzają różnorodne zaburzenia w jej organizacji i w sprawnym przebiegu działań w całym zespole z uwzględnieniem pracy dydaktyczno – wychowawczej na rzecz uczących się dzieci. Trudne do rozwiązania sytuacje konfliktowe między dyrektorem a nauczycielami powodują między innymi pogorszenie stosunków osobistych, chaos i dezorganizację, podział członków rady na obozy, nieufność wobec pracowników, osłabienie dyscypliny pracy, izolację pracowników szkoły, manifestację wrogości, poczucie zagrożenia. W najbardziej drastycznych sytuacjach mogą doprowadzić do nerwic, frustracji, a nawet psychoz.
Obecnie dyrektor posiada niemal nieograniczoną władzę w zakładzie pracy, jakim jest szkoła. Zatrudnieni nauczyciele w obawie przed utratą miejsca pracy, w dobie narastającej fali bezrobocia, pomimo częstego poczucia krzywdy i upokorzenia, boją się sprzeciwić władzy dyrektorskiej. Tak więc zdecydowanie łatwiej jest przenieść stany spotęgowanego napięcia psychicznego na uczniów, którzy w obawie przed konsekwencjami przyjmują bezkrytycznie panujące stosunki. W wyniku takich działań pogarsza się nie tylko stan pracy z uczniami oraz następuje obniżenie wyników nauczania, ale - co najgorsze – negatywny wpływ nauczyciela na uczniów może doprowadzić do pojawienia się u nich deprywacji w zachowaniu. Przygnębienie skłóconego z dyrektorem nauczyciela, wywołuje wśród uczniów niepokój, który może spowodować różnego rodzaju urazy w ich psychice.
Konsekwencją niewłaściwej atmosfery w szkole może być nieuctwo, apatia, lęk przed szkołą, długotrwałe wagary, frustracje, a także pojawienie się różnego rodzaju zachowań destruktywnych, przejawiających się w agresji wobec innych. Ostatnio odnotowuje się przypadki tego typu zachowań, włącznie z pozbawieniem życia innych, bez umiejętności wyjaśnienia przyczyn odrażającego czynu przez samego sprawcę. Należałoby się zastanowić, jaki udział ma w tym szkoła z konfliktami, które mają w niej miejsce. Niestety, nie wszyscy dyrektorzy zdają sobie sprawę z tego, iż są siłą napędową pracy całego zespołu i to właśnie do nich należy kształtowanie postaw organizacyjnych procesu nauczania i wychowania w szkole, poprzez stwarzanie właściwych warunków pracy i tworzenie odpowiedniej atmosfery. Stosowanie w swojej pracy zasady wyłączności w podejmowaniu decyzji przez dyrektorów, pełen wyższości stosunek do podwładnych powoduje często zahamowanie aktywności zawodowej pracujących w szkole nauczycieli. Zadaniem dyrektora jest takie kierowanie pracą szkoły, aby pojawiające się w niej konflikty ograniczyć do minimum. Tego typu działania niewątpliwie korzystnie wpływają na psychikę pracowników, a co za tym idzie – są nośnikiem pozytywnego wpływu na uczniów. Aby ukazać to, że konflikty, jakie występują w szkole między dyrektorem a nauczycielami, nie pozostają bez wpływu na pracę w szkole, warto przytoczyć wyniki badań Anny Weissbrot – Koziarskiej przeprowadzonych na terenie, losowo wybranych, różnych szkół podstawowych, na terenie kilku byłych województw Polski południowej.
W celu zbadania przyczyn i skutków konfliktów między dyrektorem szkoły podstawowej a nauczycielami sformułowano dwa główne problemy badawcze:
- Z jakich powodów dochodzi do konfliktów między dyrektorem a nauczycielami ?
- Jakie skutki wywołują te konflikty ?
Okazało się, że do najczęstszych przyczyn konfliktów należy zaliczyć:
- brak taktu i kultury dyrektorów w postępowaniu wobec nauczycieli (39%); przykładem tego typu zachowania jest konflikt opisany przez jedną z nauczycielek: "Pewnego dnia dyrektor wpadł do szkoły wściekły, nie wiadomo, z jakiego powodu. Podszedł do mnie i podniesionym głosem zaczął mi zwracać uwagę przy uczniach, podważając moje kompetencje w załatwianiu spraw wychowawczych i tym samym podrywając mój autorytet wśród wychowanków";
- nie wypełnianie obowiązków przez nauczycieli (33,4%), takich jak punktualne przychodzenie do pracy i rozpoczynanie zajęć równo z dzwonkiem, wprowadzanie nowych metod nauczania aktywizujących pracę uczniów, systematyczne przygotowywanie się do zajęć, kontrola prac uczniowskich, współpraca z rodzicami, organizacja różnych form zajęć pozalekcyjnych itp.;
- nieodpowiedni stosunek dyrektora do nauczycieli (32,3%), przejawiający się głównie w nierównomiernym rozłożeniu obowiązków wśród grona pedagogicznego, złym systemie premiowania i nagradzania, tendencji do jednostronności w podejmowaniu decyzji, skłonności do intryg i obmowy, w postawie apodyktycznej i zarozumialstwie oraz nazbyt wygórowanych wymaganiach formalnych – przykładem jest konflikt jednej z badanych szkół: "Dyrektor bez odwoływania się do decyzji rady pedagogicznej postanowił, że jedna z wolnych sobót będzie dniem, w którym odbędą się zajęcia lekcyjne, w związku z odpracowywaniem jednego z dni między świętami. Nie zapytał się nas – nauczycieli, czy nam ten dzień odpowiada czy nie".
Drugie pytanie dotyczyło skutków konfliktów zaistniałych między dyrektorem a nauczycielami oraz negatywnego ich wpływu na pracę dydaktyczną i wychowawczą szkoły. Okazało się, że skutki konfliktów można ująć w następujące grupy:
- skutki w sferze psychicznej (38%) – urazy i antypatie, poczucie krzywdy i zagrożenia, ucieczka w samotność, poczucie mniejszej wartości własnej oraz osłabienie zdrowia; przykładem tego rodzaju konfliktu jest sytuacja opisana przez jedną z badanych osób: "Jednostronność dyrektora w podejmowaniu decyzji i powoływaniu się na swoje prawa doprowadziła do tego, iż nie można samodzielnie organizować pracy własnej z uczniami. Mimo, że ludzie dysponują ogromnym potencjałem twórczym, jeśli nie jest to zgodne z tym, co zaplanował dla nich dyrektor, nie mają prawa wprowadzać własnych innowacji. Zahamowało to moją chęć do dalszej pracy twórczej".
- skutki w sferze społecznej (29%) – spadek autorytetu nauczyciela, lekceważenie go przez uczniów bądź innych nauczycieli, utrata zaufania, przemieszczanie antypatii wobec osoby dyrektora na uczniów, pogorszenie się osobistych stosunków w gronie nauczycielskim, chaos i dezorganizacja pracy, płynność kadr, osłabienie dyscypliny pracy i wiele innych; oto przykład tego rodzaju konfliktu: "Dyrektor bez powodu podważał moje kompetencje wychowawcze w obecności uczniów. Podniesionym głosem zwracał mi uwagę na niedociągnięcia w pracy. Silne przeżycia, jakich doznałam podczas tego upokorzenia, spowodowały, że zerwałam kontakt z otoczeniem i uciekłam w samotność".
Reasumując powyższe, w badaniach nauczyciele zwracali uwagę na nieuchronność istnienia konfliktów między dyrektorem a nauczycielami, jednak nie to ich zdaniem jest najtrudniejsze w pracy w szkole, ale sposób ich rozwiązywania. Nieumiejętne postępowanie dyrektora z nauczycielami w sprawach sporów powoduje, iż wypełnianie powierzonych im obowiązków schodzi na plan dalszy, na czoło codziennych zabiegów dydaktyczno – wychowawczych wysuwają się osobiste zmartwienia i troski. Zaostrzanie się konfliktów powoduje różnego rodzaju przeżycia, które zaburzają system wartości, jaki prezentują nauczyciele na zewnątrz wobec swoich wychowanków. Nie pozostaje to bez śladu zarówno u jednych, jak i drugich, powodując różnego rodzaju przeżycia, mające niekiedy charakter frustracyjny. Narastające konflikty między dyrektorem a nauczycielami prowadzą do licznych niepowodzeń w pracy z uczniami, jak i również są jedną z przyczyn niepowodzeń osobistych, wywołujących negatywne zmiany w osobowości osób uwikłanych w konflikt. Tak więc dbałość o prawidłowe kształtowanie stosunków współpracy i współżycia w zespole nauczycielskim powinna być przedmiotem szczególnej troski zarówno ze strony dyrektora, nauczycieli, jak i władz samorządowych, które ustalają kryteria doboru osób na stanowiska kierownicze w szkołach. Nie mogą to być osoby wybrane losowo, ale muszą przede wszystkim poza wiedzą merytoryczną posiadać niezbędną do pracy w szkole umiejętność kształtowania prawidłowych postaw, cechować się kulturą i taktem w kontaktach z innymi oraz umiejętnością prawidłowego rozwiązywania zaistniałych na terenie szkoły konfliktów.
Komunikacja jako zasadnicze narzędzie skutecznego zwalczania konfliktów. Jeśli przyjrzymy się stabilnym, twórczym, wydajnym stosunkom i zadamy sobie pytanie, co prowadzi do takich zjawisk, jak wzajemny szacunek, uznanie i przychylność, dojdziemy do wniosku, że nie jest to bynajmniej pełna zgodność ludzi co do wyznawanych poglądów, głoszonych sądów, potrzeb, celów i sposobów zachowania. Często bardzo dobre stosunki naznaczone są wielkimi, wyrazistymi różnicami między stronami. Sedno zagadnienia tkwi w odpowiednim postępowaniu, a zwłaszcza w sposobie, w jaki ludzie się wzajemnie traktują. Można w tym przypadku mówić o dwóch zasadniczych umiejętnościach: po pierwsze – o umiejętności każdego z partnerów do przekazywania drugiej stronie jasnych, zrozumiałych informacji na temat swego punktu widzenia, bez automatycznego włączania sądów o charakterze wartościującym czy też podejmowania prób pouczania bądź "nawracania" innych; po drugie – o umiejętności właściwego rozumienia informacji przekazywanej przez drugą stronę. Obydwie te umiejętności są niezbędne do obopólnego zrozumienia, będącego podstawą racjonalnych sposobów rozwiązywania problemów wszędzie tam, gdzie jest to niezbędne, aby mogła być kontynuowana współpraca. Powyższe umiejętności w literaturze fachowej konkretyzuje się pod hasłami: "informacje o stanie ja" oraz "aktywne słuchanie".
"Informacje o stanie ja" (opisowe przedstawienie własnej sytuacji, myśli, potrzeb, uczuć) – mają być odebrane przez odbiorcę w możliwie taki sam sposób, w jaki odczuwa je nadawca, dlatego też nie powinny zawierać ukrytych, krytykujących, pouczających elementów. Informacje te kierowane są do odbiorców, w których dostrzega się zdolność do oceny i podejmowania decyzji (na temat działania i formułowania "informacji o stanie ja" oraz "informacji o stanie ty".
"Aktywne słuchanie" – poprzez odpowiednią reakcję ma dać nadawcy sygnał, że odbiorca zrozumiał przesłanie zgodnie z jego zamierzoną intencją, czyli tak, że może ono posłużyć jako podstawa kontynuacji procesu komunikacji, albo punkt wyjścia do rozwiązywania problemu.
Im bardziej sytuacja jest napięta, tym większe niebezpieczeństwo, że wystąpią nieporozumienia, negatywne uczucia lub reakcje samoobrony. Dlatego w pokonywaniu konfliktów absolutnie ważne jest otwarte i precyzyjne "kodowanie" i "dekodowanie" przesłań. Należy przy tym pamiętać, że każda informacja – obok swoich aspektów treściowych, czyli "faktów" – niesie w sobie również ukryte przesłanie odnoszące się do wzajemnych stosunków, a pojawiające się w formie uczuć towarzyszących; uświadomienie tych uczuć jest często ważniejsze niż rozumienie samych faktów.
Takie podejście uczestników konfliktu, nacechowane zrozumieniem i zgodą na osiągnięcie zysku przez obie zwaśnione strony daje wielką szansę na szybkie jego rozwiązanie. Trzeba tu ponadto wskazać zasadnicze pozytywne aspekty stosowania metody obustronnego zysku:
- wyjaśnione zostają zasadnicze potrzeby, a tym samym umożliwione jest rozwiązanie prawdziwego problemu (w praktyce często się zdarza, że wkłada się ogromny wysiłek w rozwiązywanie drugorzędnych, nieistotnych problemów, a właściwy problem nie zostaje poruszony ani rozwiązany),
- zostaje wzbudzone zaufanie – nic nie wzbudza tak dużego zaufania, a co za tym idzie – gotowości do szukania konstruktywnych rozwiązań, jak pewność danej osoby, że jest wysłuchana i naprawdę zrozumiana,
- unika się kolejnej sytuacji konfliktowej, która z pewnością by się pojawiła, gdyby czyniono sobie wzajemne zarzuty, podejmowano na siebie ataki, stosowało ukrytą albo otwartą krytykę, szukano winnych itp., co zawsze wywołuje uczucia negatywne i prowokuje reakcje obronne,
- zostają ustabilizowane stosunki – przez doświadczanie konstruktywnego pokonywania problemów stabilizują się wzajemne stosunki i nie są już tak podatne na pojawiające się od czasu do czasu nieuniknione zakłócenia.
"Informacje o stanie ja" oraz "aktywne słuchanie" stanowią najważniejsze narzędzie komunikacji, są bowiem zachowaniami wspierającymi partnerów konfliktu w staraniach mających na celu konstruktywne rozwiązywanie problemów.
Pogotowie Opiekuńcze
Brzezie
Wojciech Deskiewicz |
