Twórcą koncepcji transgresyjnej jest J. Kozielecki, który określa transgresję jako ,,zjawisko polegające na tym, że człowiek intencjonalnie wychodzi poza to czym jest i co posiada” . Autor podkreśla, że człowiek wykraczając poza typowe granice działania, kształtuje nowe struktury lub niszczy to, co było już ustabilizowane. Może też tworzyć wartości pozytywne i wartości negatywne. Czynności te mogą być zarówno źródłem rozwoju jak i regresu.
Pojęcie koncepcja psychologiczna człowieka wprowadził do literatury psychologicznej J. Kozielecki. Według niego koncepcja stanowi "system hipotez i przypuszczeń, które nie są w pełni uzasadnione i nie zawsze pozwalają przewidywać i wyjaśniać fakty". Autor dodaje, że "psychologiczna koncepcja człowieka – jako bardziej ogólny system teoretyczny – obejmuje twierdzenia o funkcjonowaniu osobowości, o roli środowiska w regulacji zachowania i o przebiegu czynności ludzkich, takich jak myślenie czy manipulowanie przedmiotami. Dopiero te trzy klasy spraw tworzą koncepcję człowieka" .
Koncepcje psychologiczne człowieka muszą odwoływać się do pewnego zbioru założeń, dotyczących jednostki ludzkiej. Można tu wymienić:
- "założenie, że każdy człowiek ma pewne właściwości wspólne dla swojego gatunku, a więc pod pewnymi względami wszyscy ludzie są do siebie podobni;
- założenie, że jednostka dysponuje pewnym zbiorem stałych właściwości, a przynajmniej, że zmienność posiadanych przez ludzi właściwości nie jest duża;
- założenie, że można wyodrębnić zbiór takich czynników zewnętrznych (podkreślmy – nie właściwości jednostki), które w sposób stały wpływają na kształt ludzkich zachowań;
- założenie, że jednostka ludzka jest podmiotem wyodrębnionym z otoczenia oraz towarzyszące temu założenie kolejne – że człowiek jest elementem większej całości" .
Przedmiotem mojej analizy będzie transgresyjna koncepcja człowieka, zatem najpierw wyjaśnię pojęcie transgresja. Można je określić jako przekroczenie dotychczasowych granic, przy czym granicę wyznacza zakres dotychczasowych osiągnięć. Twórcą koncepcji transgresyjnej jest J. Kozielecki, który określa transgresję jako "zjawisko polegające na tym, że człowiek intencjonalnie wychodzi poza to czym jest i co posiada" . Autor podkreśla, że człowiek wykraczając poza typowe granice działania, kształtuje nowe struktury lub niszczy to, co było już ustabilizowane. Może też tworzyć wartości pozytywne i wartości negatywne. Czynności te mogą być zarówno źródłem rozwoju jak i regresu. Kozielecki wyróżnia dwa rodzaje transgresji: indywidualną (jednostkową) i zbiorową (ponadjednostkową).
Przybliżę teraz najważniejsze założenia działań transgresyjnych, jednocześnie przedstawię, w jaki sposób znajdują one zastosowanie w pedagogice. Pierwsze trzy to założenia konstruktywne:
- Człowiek podejmuje działania transgresyjne, które są odmienne od działań ochronnych (zachowawczych), mających na celu utrzymanie dotychczasowego stanu rzeczy.
Celem działań transgresyjnych, zwanych też działaniami typu "poza", jest przekroczenie dotychczasowych granic, a więc zdobycie lub stworzenie nowych wartości – negatywnych lub pozytywnych – takich jak opanowanie przyrody, wprowadzenie nowości technicznych. Do działań transgresyjnych nie należą zmiany losowe i przypadkowe.
Dziecko przekracza dotychczasowe granice, a więc wychodzi poza to co już zobaczyło, co posiada, co jest mu znane. Jest zdolne do zrobienia czegoś więcej niż dotychczas, chce zmieniać otoczenie i samego siebie. W większości sytuacji dziecko działa w warunkach niepewności, nie może więc kategorycznie przewidzieć jaki będzie wynik jego poczynań. Podejmuje jednak decyzje i dokonuje wyboru, nawet ryzykownego. Mimo że nie zna skutków swoich decyzji i podjętych kroków, nie potrafi określić konsekwencji działań, ma świadomość ryzyka - podejmuje wyzwania.
- Transgresje występują w dwóch formach: jako działania ekspansywne, polegające na przełamywaniu dotychczasowych granic i działania twórcze, których celem jest poszerzenie granic poznania, rozwój kultury, rozbudowanie światopoglądu.
Celem podejmowanych przez dziecko działań ekspansywnych jest opanowanie nowych wartości, ale dopiero tworzenie tych wartości ma kluczowe znaczenie w rozwoju dziecka.
- Istnieją cztery rodzaje konstruktywnych działań transgresyjnych:
A. Działania praktyczne skierowane na świat fizyczny czyli transgresja "ku rzeczom", której celem jest rozszerzenie stanu posiadania dóbr materialnych czy zajęcie nowego terytorium. Naturalnym dążeniem dziecka jest chęć zdobywania nowych rzeczy, zwłaszcza takich, które z różnych względów są szczególnie atrakcyjne. Dążenie do posiadania nowych rzeczy zaspokaja pewne podstawowe potrzeby dziecka, ale nie można dopuszczać do sytuacji, w których chęć posiadania dóbr materialnych stanie się jedynym kryterium dokonywania wyboru.
B. Działania skierowane na ludzi czyli transgresja "ku innym". Ich celem jest np. powiększenie zakresu wolności indywidualnej, rozszerzenie dominacji, zdobycie władzy. Dzieci często podejmują działania, których celem jest wzrost dominacji nad grupą, poszerzenie władzy osobistej, możliwość uzyskania wpływu na innych. Takie dążenia przybierają niekiedy niewłaściwą formę. Dziecko zaczyna traktować innych jak środki do zdobycia celu, nie cofa się przed agresją, hipokryzją, a nawet manipulacją i przymusem. Motywacja do zdobycia władzy może mieć także oblicze pozytywne. Dziecku, które dąży do dominacji wychowawca może powierzać funkcje, które zaspokoją takie pragnienia np. stawiać przed nim zadania organizacyjne, wymagające inicjatywy, powierzać mu funkcje w samorządzie uczniowskim itp.
C. Działania symboliczne ("ku symbolom") zwane transgresjami indywidualnymi. Są to akty twórcze, dzięki którym człowiek wzbogaca wiedzę o świecie, zdobywa nowe informacje, powstaje nauka, sztuka. Dzięki takim działaniom dziecko zdobywa nowe wiadomości, wychodzi poza dotychczasowe struktury umysłowe, podwyższa swój poziom intelektualny. Nauczyciele, aby przekazać dzieciom nowe informacje, stosują różnego rodzaju metody nauczania. Należy pamiętać o tym, że najlepszymi metodami są takie, które są dobrze dobrane do indywidualnego rozwoju dziecka.
D. Działania autokreacyjne zwane samorozwojem lub tworzeniem siebie według własnego projektu ("ku sobie"). Są one szczególnie ważne w rozwoju dziecka. Zaliczymy do nich wszelkie działania, w toku których dziecko intencjonalnie rozwija swój charakter i umysł, zwiększa siłę woli, wzbogaca osobiste doświadczenie. Zadaniem nauczyciela jest zachęcanie do samorozwoju, tworzenie warunków swobodnego rozwoju, wspieranie dziecka.
- Wyżej wymienione transgresje są transgresjami konstruktywnymi, ale istnieją także transgresje destruktywne. Wywołują one niekorzystne dla człowieka zmiany, hamują rozwój, dezorganizują. Należą do nich np. niszczenie środowiska naturalnego, dążenie do zdobycia kontroli nad innymi, działania autodestrukcyjne np. zażywanie narkotyków.
- Działaniami transgresyjnymi rządzi prawo wzrostu. Oznacza to, że osiąganie kolejnych celów transgresyjnych nie redukuje motywacji do podejmowania dalszych działań tego typu i do przesuwania granic, ale raczej podtrzymuje tę motywację lub nawet ją zwiększa.
Zgodnie z prawem wzrostu osiągnięcie przez dziecko jakiegoś celu leżącego poza dotychczasową granicą, nie prowadzi do nasycenia, ale podwyższa siłę motywacji, mobilizuje do przesunięcia granicy i osiągania kolejnych celów, więc np. wzrasta pragnienie wiedzy, zwiększa się ciekawość dziecka. opracowała: mgr Iwona Szymańska |
