Baśń jest formą literacką, z którą dziecko spotyka się najwcześniej w swoich kontaktach z literaturą. Stanowi ona ceniony i lubiany, tak przez dzieci jak i dorosłych środek oddziaływań kształcących i wychowawczych o bardzo dużej tradycji. Wielu autorów wskazywało na różne walory baśni w pełni uzasadniając owe kształcące i wychowawcze oddziaływania na osobowość dziecka. Zwolennicy tego gatunku literackiego uważają, że właśnie za pośrednictwem baśni można najszybciej wprowadzić dziecko w tradycje kultury własnego kraju oraz przybliżyć wartości, które służą dobru ogólnoludzkiemu.
Baśnie jako utwory wolne od programowego dydaktyzmu nie tylko informują jak należy żyć ( tj. zgodnie z zasadami prawdy, dobra, uczciwości mimo wszystkich przeciwności losu), ale przede wszystkim umożliwiają przeżywanie różnorodnych emocji. Przeżywane realnie przez dziecko konflikty edypalne, rywalizacja między rodzeństwem, poczucie poniżenia, małej wartości, lęki, problemy związane z dojrzewaniem i poszukiwaniem własnej tożsamości, to podstawowa fabuła baśni. Dlatego też baśnie stanowią elementarz, który mimo fikcyjności, jest na tyle realny, że oferuje rozwiązania indywidualne problemów emocjonalnych, daje chęć do życia i niesie nadzieję.
Baśnie niejednokrotnie były przedmiotem badań pedagogicznych. Niektóre z nich dowodzą, że baśń wielostronnie oddziałuje na rozwój dziecka. Starannie przemyślany wybór baśni może odegrać rolę kształcącą i wychowawczą, pozwoli dojrzeć zagadnienia społeczne. W prymitywnym opowiadaniu ludowym mogą one być dla dziecka bardziej dostępne, niż w skomplikowanym życiu współczesnym, budząc jednocześnie szacunek dla sprawiedliwości. Baśń przekona także, że człowiek może zmienić rzeczywistość i przekształcić ją dla własnego dobra.
Wartość kształcącą posiadają niektóre baśnie ludowe, w których jako motywy przewodnie występują: chciwość bogaczy i wyzysk biednego, dobroć i mądrość biednych. Bohaterem jest człowiek czujący swą krzywdę i zmierzający do poprawy losu. Baśnie ludowe przedstawiają, zatem to, że świat jest zmienny, uwypuklają rolę człowieka w społeczeństwie, podpowiadają takie wartości jak: pogardę dla chciwości i wyzysku oraz szacunek dla pracy i wiedzy. Baśnie odgrywają, więc bardzo ważną rolę w wychowaniu moralnym dziecka.
" Nigdzie, bowiem – jak pisze I. Słońska- tak dobrze nie jest przedstawiony problem dobra i zła. Dobroć, pracowitość, odwaga, a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzostwo, lenistwo, przedstawione w dramatycznej akcji, wzruszają dziecko i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych.”
W ujęciu psychologii poznawczej baśnie jako utwory literackie stanowią materiał percepcyjny, adresowany do specyficznego odbiorcy jakim jest dziecko, nastawiony na przekazywanie określonych treści i znaczeń. W przypadku baśni przedmiot zainteresowania stanowi problematyka dobra i zła oraz sprawiedliwości. Struktura baśni jest adekwatna do możliwości percepcyjnych dziecka. Opiera się ona często na " czarno – białej” konstrukcji postaci. W utworach baśniowych występuje ostre odgraniczenie dobra i zła, oraz całkowita jednoznaczność bohaterów. Jest to uproszczenie, pozwalające dziecku lepiej zrozumieć związki zachodzące pomiędzy postaciami. Pierwsze podziały na to, co dobre i co złe muszą być odczuwane przez dziecko, bo tylko wtedy zostawiają ślad w jego przeżyciach.
Dziecko przeżywa baśń jako zdarzenie rzeczywiste, chociaż zwykle nie wierzy w całej pełni w rzeczywistość tego opowiadania. Zdarzenie opowiadane wywołuje w dziecku przeżycia realne, słowo ma magiczny wpływ na wyobraźnię i na uczucia dziecka " staje się od razu ciałem i sprowadza reakcję zupełną i realną, tak jakby było rzeczywistością.”
Prezentacja bohaterów baśniowych wiąże się z kilkoma wyodrębnionymi przez psychologów poznawczych efektami, na których opiera się spostrzeganie innych ludzi. Częstym zjawiskiem jest efekt pierwszeństwa, czyli tzw. " pierwsze wrażenie." Informacje odebrane jako pierwsze ukierunkowują dalsze wnioskowanie o danej osobie. Może to być przedstawione za pomocą takich pojęć jak: " efekt aureoli ", który przypisuje komuś same pozytywne cechy przy niedostrzeganiu negatywnych, czy " efekt diabelski", który powoduje przypisanie danej osobie dużej liczby negatywnych właściwości przy niedostrzeganiu cech pozytywnych.
Postacie baśniowe nie są zarazem dobre i złe. Ponieważ w umyśle dziecka dominuje biegunowość, charakterystyczna jest ona także dla baśni. Nic pośrednio nie istnieje, postać jest albo dobra, albo zła. Jeden z braci jest głupi, drugi mądry, jedno z rodziców jest bardzo dobre, drugie złe. Ukazywanie postaci tak biegunowo przeciwstawnych pozwala dziecku łatwiej uchwycić zachodzące miedzy nimi różnice, niż gdyby były one przedstawione w sposób bliższy rzeczywistemu życiu.W baśniach ma to istotny związek z problematyką moralną. Bohaterowi "białemu" narrator przypisuje wiele cech pozytywnych, nie formułując, wprost, że postać ta postępuje sprawiedliwie i słusznie, pozytywne " pierwsze wrażenie "nie pozwala widzieć tej postaci w innym świetle. Podobnie dzieje się z efektem "diabelskim" gdzie negatywne pierwsze wrażenie powoduje, że bohater czarny w zasadzie nie ma cech pozytywnych.
To wszystko ma konsekwencje w rozwoju moralnym dziecka. Przede wszystkim wpływa na kształtowanie określonego kulturowo systemu wartości moralnych. Dobro i zło, to wartości przedstawione praktycznie poprzez postępowanie bohaterów, ale prosta charakterystyka psychologiczna postaci pozwala łączyć dziecku np. dobro z pracowitością, odwagą i innymi cechami uznanymi przez autora baśni za pozytywne. Takie rozgraniczenie na bohatera białego i czarnego daje dziecku podstawę, by zrozumieć, że ludzie bardzo różnią się między sobą i że trzeba wybierać, kim chce się być. Przeciwstawność postaci baśniowych ułatwia tę decyzję, od której zależy dalszy rozwój osobowości. Ponadto dziecko uwzględnia w swoich wyborach nie tyle fakt, że postać postępuje dobrze lub źle, ile sympatię lub antypatię, jaką ona w nim wzbudza. Łatwiej identyfikuje się z postacią dobrą i odrzuca złą, gdy jest ona prostsza i bardziej bezpośrednia. Identyfikuje się z ta postacią także, dlatego że położenie, w jakim ta postać się znajduje, budzi w nim głębokie pozytywne uczucia. Także konsekwencje czynów bohaterów odpowiadają na pytanie" co czeka mnie za takie czy inne zachowanie?"," kto to jest dobry człowiek?", " jak stać się kimś pozytywnym?". Można zauważyć również, że dylematy moralne bohaterów umożliwiają dziecku rozszerzenie zakresu własnego społecznego doświadczenia, pozwalają przeżyć określone rozterki i zrozumieć motywy działania zgodnego z normami moralnymi.
Bohaterowie baśniowi są jakby na wyższym poziomie rozwoju moralnego niż dziecko, które kieruje się wspomnianym już lękiem przed karą czy osobistą korzyścią. Identyfikacja z owymi bohaterami stymuluje rozwój moralny małego odbiorcy i pozwala na nieświadome przejmowanie pożądanych społecznie wzorów zachowań.
Niektórzy rodzice obawiają się, że jeśli dzieci będą stykać się z baśniami, dadzą się zbyt ponieść fantazjowaniu oraz uwierzą w działanie czarodziejskich mocy. Dziecku wystarczy przecież wyobrazić sobie coś bardzo żywo, by pomyśleć o tym i przezywać to jako coś rzeczywistego, żywe słowo narratora stwarza do tego warunki. Słuchając baśni dziecko jest tak zaabsorbowane tym, co słyszy, że nie ma czasu i ochoty na konfrontowanie opowiadania ze znanymi mu faktami. Jest skłonne uwierzyć we wszystko, co mu się mówi.
Mimo takich poglądów można powiedzieć, że baśnie oparły się wszelkim próbom wykreślenia ich z życia dziecka, a współczesna pedagogika potwierdziła " prawo dziecka do baśni ". Nie należy obawiać się, że stworzą one dziecku fałszywe pojęcia o świecie i nauczą wiary w cuda i wróżki – gdyż dziecko bardzo dobrze odróżnia fantazje od rzeczywistości. Nagrody w postaci bogactwa też nie są brane tak dosłownie, jak się tego obawiali dorośli – jest to po prostu łatwo zrozumiały i jasny dla dziecka sposób nagradzania dobra i jednocześnie tak abstrakcyjny, że niemożliwy do umieszczenia w realnej rzeczywistości.
Dając uporządkowany i przewidywalny obraz świata baśń buduje poczucie bezpieczeństwa. Baśnie rozwijają także fantazję i wyobraźnię. Dziecko śledząc akcję i przygody postaci, uczy się samo tworzyć fantastyczne sytuacje i zdarzenia, uczy się, że wyobraźnia człowieka może wszystko zmienić. Dzięki baśniom rozwija się inteligencja dziecka oraz zasoby języka. Logika baśni sprzyja rozwojowi myślenia, ucząc przewidywać i wyciągać wnioski na podstawie informacji, jakie stwarza działanie postaci baśniowych. Niepostrzeżenie dla siebie samego dziecko zaczyna rozumieć symbole, poznaje metafory. Zatrute jabłko staje się symbolem fałszu, złote włosy to symbol piękna. Wyjątkowo silnie baśnie oddziaływają na sferę emocjonalną dziecka. Kształtują kulturę uczuć, angażując przeżycia pozytywne po stronie dobra, które dziecko może zaakceptować, gdyż nieskomplikowana moralność i podział postaci na czarno – białe jest dla niego zrozumiały. To wszystko ułatwia kształtowanie pojęć moralnych. Baśnie spełniają, więc wiele niezbędnych funkcji w rozwoju dziecka, a w obecnej chwili znalazły również zastosowanie w praktyce terapeutycznej. Ponieważ baśnie są bardzo lubiane i szczególnie popularne wśród dzieci, stają się ważnym środkiem wychowawczym zwłaszcza teraz, gdy mogą mieć one nie tylko formę książkową, ale i filmową.
Bibliografia:
Bandura L.: Basń w życiu dziecka i w literaturze. " Życie szkoły"1954, nr 10
Bettelheim B.: Cudowne i pożyteczne, o znaczeniu i wartości baśni. PIW, W-wa 1985
Chojnacka-Czachór A.: Wpływ baśni na rozwój moralny dziecka. " Wychowanie w Przedszkolu"1991, nr 1
Molicka M.: Bajkoterapia. O lekach dzieci i nowej metodzie terapii. MEDIA RODZINA, Poznań 2002
Słońska I.: Dzieci i książki.PZWS, W-wa 1959
Szuman S.: Wpływ bajki na psychikę dziecka.(w:) Psychologia dziecka w wieku przedszkolnym. W-wa 1960
Szuman S.: O mitologicznych, fantastycznych oraz realnych wartościach bajek dla dzieci. " Nowa Szkoła", 1958, nr 2
Taraszkiewicz M. : O jednej wesoluchnej baśni, czyli o lekturach dla najmłodszych. " Sztuka dla dziecka"1988, nr 5-6
Opracowała: mgr Beata Bąk
|
