www.szkolnictwo.pl

W artykule przedstawiam jeden z procesów pracy dydaktyczno- wychowawczej z dziećmi sześcioletnimi, jakim jest przygotowanie dziecka do nauki czytania. Opisane są tu kolejne etapy kształtowania umiejętności czytania oraz sposoby ich realizacji.

Opracowała: Ewa Bielec

POCZĄTKOWA NAUKA – CZYTANIE

     Czytanie jest procesem , polegającym na rozpoznawaniu, identyfikowaniu i odróżnianiu wzrokiem znaków obrazów graficznych, związaniu ich z wyobrażeniem słuchowym oraz ze znaczeniem , treścią , której są nośnikiem . Pierwszym etapem czytania jest czynność wzrokowo-motoryczna . W prawidłowo przebiegającym procesie gałka oczna wykonuje ruchy od lewej strony ku prawej, poruszając się nieregularnymi lub regularnymi " skokami " , a rozpoznawanie znaków i obrazków odbywa się w momencie bezruchu , tzw. fiksacji . Wzrok obejmuje wtedy pewną grupę znaków po obu stronach miejsca fiksacji , co stanowi, tzw. " pole widzenia " . W zależności od tego , jaką liczbę znaków graficznych obejmuje oko podczas jednorazowego " skoku do fiksacji , dziecko czyta , po literze , sylabami czy wyrazami . Podstawowym zadaniem w zakresie kształcenia u dzieci techniki czytania i rozumienia czytanego tekstu jest udrażnianie oka dziecka do ujmowania podczas ‘ skoku " coraz większej ilości znaków graficznych . W celu osiągnięcia u dzieci umiejętności rozumienia czytanego tekstu istnieje konieczność stopniowego rozszerzania " pola widzenia " ( rozszerzanie obszaru " ruchów skokowych " oka ) .

      Istotą umiejętności czytania jest więc zdolność dziecka do tłumaczenia albo rozczytywania określonych znaków języka pisanego . Zapis graficzny odczytywany jest w celu zrozumienia informacji przedstawionej w postaci symbolicznej . Stąd "tłumaczenie” nie powinno obejmować kolejno poszczególnych znaków , lecz ich kompleksy , mające określone znaczenie w relacji do rzeczywistości poznawanej. Osiągnięcie tego założenia jest możliwe wtedy , kiedy dzieci nie tylko znają poszczególne znaki języka pisanego , ale także mają usprawnione oko do wykonywania coraz większych " ruchów skokowych " . Czytanie jest dla dziecka nader trudną i złożoną umiejętnością .

      Proces czytania wymaga bowiem wielu skomplikowanych czynności . Dziecko musi rozpoznać prawidłowo litery , należycie je rozróżniać , zapamiętać wzajemne położenie tych liter obok siebie w wyrazie – wszystko to warunkuje konieczność dobrej orientacji przestrzennej oraz percepcji wzrokowej . Proces czytania wymaga także prawidłowej percepcji słuchowej . Ucząc się czytać dziecko musi usłyszeć i zapamiętać poszczególne słowa , uświadomić sobie , że można je rozłożyć na poszczególne dźwięki , którym odpowiadają litery . Litery te i odpowiadające im dźwięki w pewnych układach tworzą słowa .

WYRABIANIE GOTOWOŚCI DO NAUKI CZYTANIA

W procesie nauki czytania wyodrębnia się dwa etapy :

• wyrabianie gotowości do czytania
• wprowadzanie elementów do czytania

     Oba te etapy różnią się znacznie miedzy sobą, jeżeli chodzi o treść działalności dzieci, ale wzajemnie się warunkują i stanowią integralną całość. Pierwszy okres to dominacja dźwięku – głoski, w drugiej oprócz głoski występuje jej graficzny odpowiednik – litera .

      Właściwą naukę czytania poprzedza jednak przygotowanie dziecka, które polega na rozwijaniu wszelkich predyspozycji niezbędnych przy kolejnych etapach przyswajania elementarnej umiejętności czytania .

A . RODZAJE DYSPOZYCJI WARUNKUJACYCH GOTOWOŚĆ DO NAUKI CZYTANIA

     Przygotowanie do nauki czytania obejmuje :

1. Rozwijanie wrażliwości słuchowej przez dostrzeganie, rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków z otoczenia .
2. Kształcenie wymowy
   1. doskonalenie umiejętności wyrazistego mówienia ( regulowanie oddechu, odpowiednie stosowanie pauz , wybrzmienie wszystkich głosek wyrazu itp. )
3. Analizę i syntezę dźwiękową wyrazów o prostej budowie fonetycznej ( ćwiczenia słuchu fonetycznego ), wyodrębnienie wybranych głosek na początku, na końcu i w środku wyrazu .
4. Wyrabianie spostrzegawczości wzrokowej

Ad.1 Podstawowym zadaniem związanym z przygotowaniem do nauki czytania jest rozwijanie i doskonalenie percepcji słuchowej dziecka.

     Celem ćwiczeń słuchowych jest rozwijanie wrażliwości dziecka na rodzaj dźwięku, tempo, ton, rytm, i melodię. Ćwiczenia słuchowe prowadzi się przede wszystkim podczas zajęć i zabaw w zakresie umuzykalniania oraz recytowania wiersza, opowiadając lub czytając utwory literackie . Na rozwijanie wrażliwości słuchowej dziecka ogromny wpływ ma mowa dorosłych , jest bowiem pierwszym etapem kształcenia wymowy . Rozwojowi tej predyspozycji sprzyja przysłuchiwanie się głosom ptaków, szelestowi liści, dźwiękom wydawanym przez pojazdy, słyszanym z oddalenia oraz ich różnicowanie .

      Opieka nad słuchem dziecka wymaga chronienia go przed hałasem, którego dostarcza mu źle zorganizowane życie zarówno w szkole jak i w domu. Ogólna atmosfera hałasu stale grające radio – zmniejszają wrażliwość na dźwięki szczególnie o słabym natężeniu , fatalnie wpływają na życie psychiczne dziecka, nieraz powodują stany zapalne narządów mowy ( np. wiązadeł głosowych ). Jeżeli u dziecka występują zaburzenia percepcji słuchowej, wówczas pojawiają się specyficzne trudności w nauce czytania. Czytając, dziecko musi najpierw przełożyć poszczególne znaki graficzne na odpowiadające im dźwięki mowy, a następnie złączyć je w dźwiękową całość, odpowiadającą danemu słowu .Wyuczenie się abstrakcyjnych liter, rozkładanie każdego napisanego wyrazu na poszczególne znaki graficzne i przyporządkowanie tym znakom odpowiadających im dźwięków jest zadaniem trudnym dla większości dzieci, dlatego metodę literową zastąpiono metodą wyrazową. Uczone tą metodą dziecko widząc założoną graficzną strukturę wyrazu dowiaduje się, jakiemu słowu napisany wyraz odpowiada. Dziecko może " czytać” słowa, a nawet zdania nie znając poszczególnych liter i nie rozkładając słów na poszczególne, odpowiadające tym literom dźwięki. Nie wykonuje zatem dwu trudnych zadań, mianowicie funkcji przyporządkowania znaków graficznych dźwiękom oraz składania z poszczególnych dźwięków złożonych dźwiękowych całości.

     Oszczędzając dziecku wysiłku, związanego z wymienionymi czynnościami umysłowymi, cały ciężar zadania przesuwa się z analizatora słuchowego na analizator wzrokowy.

Ad.2 Obok prawidłowej percepcji kształtowania dźwięków szczególnie ważne jest zdobycie przez dzieci umiejętności poprawnego mówienia zarówno pod względem dźwiękowym i gramatycznym .

      Praca na rozwojem mowy dziecka zaczyna się bardzo wcześnie , bo już w okresie gaworzenia . Poprzez częsty kontakt z dzieckiem pobudzamy je do gaworzenia, aby wydawało ono jak najwięcej i jak najbardziej zróżnicowanych dźwięków. Potem w okresie rozwoju słów uczymy wypowiadać je, pokazując jednocześnie nazywany przedmiot . Wreszcie w okresie rozwoju zdań zaczynamy już rozmowę z dzieckiem, wzbogacając jego słownik i zwracając uwagę na formy gramatyczne. Do piątego roku życia dziecko powinno już opanować mowę pod względem artykulacyjnym, tzn. umieć wypowiadać prawidłowo wszystkie dźwięki. Mowa powinna być na tyle rozwinięta, żeby dziecko zaczęło samo opowiadać. Opiekunowie winni pamiętać, że z dzieckiem trzeba jak najwięcej rozmawiać, czytać mu i opowiadać, słuchać jego opowiadań i odpowiadać na zadawane pytania . Do dziecka należy mówić językiem prostym, zrozumiałym dla niego, bez zmiękczeń, unikać określeń zmiennych dla rzeczy, które mają własne nazwy. Zdanie wypowiedziane do dziecka powinno być poprawnie formułowane pod względem budowy gramatycznej , by dziecko posiadło prawidłowy wzór do mówienia. Przyczyną nieprawidłowej wymowy mogą też być wady organiczne lub zaburzenia psychiczne. Prawidłowa wymowa opiera się na prawidłowym funkcjonowaniu aparatu słuchowego , oddechowego i artykulacyjnego ( narządów mowy ) .

      Opieka nad prawidłowym oddechem dziecka wymaga, aby powietrze, w którym przebywają było czyste, stąd konieczność organizowania jak najdłuższego pobytu na otwartej przestrzeni, i stałego przepływu świeżego powietrza. Należy także dbać o swobodne wdychanie powietrza nosem . Celem ćwiczeń oddechowych jest kształcenie narządów oddychania : rozwijanie pojemności płuc , kształcenie ruchów przepony . Prawidłowy oddech podczas wypowiedzi – to rytmiczny, szybki wdech i powolny długi wydech , podczas którego odbywa się wypowiedź .

      Prawidłowy rozwój fizyczny dziecka wymaga także kształcenia i rozwijania mięśni narządów mowy : warg dolnej szczęki , języka ( przodu i tylnej części ), podniebienia miękkiego, krtani. Chodzi tu o wzmocnienie mięśni i rozwijanie umiejętności różnicowania ruchów mięśni w zależności od wymawianego dźwięku . Nauczycielka pomaga dziecku w różnicowaniu ruchów narządów mowy podczas wymawiania głosek oraz w systematycznym wzmacnianiu mięśni narządów mowy. Tym sposobem kształtuje się u dziecka prawidłowe nawyki . Roztaczając opiekę nad narządami mowy , należy dbać nie tylko o ich kształcenie, lecz i o to, aby utrzymać je w dobrym stanie np. szkodliwy dla narządów mowy jest nadmierny krzyk, złe oddychanie ( przez usta ) itp.

      Kształcenie formy dźwiękowej mowy dzieci wiąże się nie tylko z prawidłową wymową , ale i innymi technikami żywego słowa . Na plan pierwszy wysuwa się rozwijanie prawidłowej siły głosu zależnie od sytuacji , a zwłaszcza od odległości dzielącej mówiącego i słuchacza . Inne elementy techniki żywego słowa, jak np. tempo , akcent , pauzy ćwiczymy w naturalny sposób podczas wygłaszania przez dzieci dłuższych wypowiedzi, podczas recytacji wierszy , w toku inscenizowania lub prowadzonych rozmów.

      Gdy u dziecka występują zakłócenia percepcji słuchowej to wywołują one zaburzenia rozwoju mowy . Zaburzenia mowy mogą mieć rozmaite przyczyny. Mogą wiązać się z wadliwą budową aparatu artykulacyjnego ( warg języka, uzębienia, podniebienia ), mogą wynikać z ograniczonej sprawności ruchowej mięśni artykulacyjnych ( wadliwe czucie ruchu ), a mogą być również spowodowane zaburzeniami funkcji analizatora słuchowego .

      Aby nauczyć się nowego słowa , dziecko musi je prawidłowo usłyszeć i skojarzyć z odpowiadającymi mu desygnatami. Aby wymówić nowe słowo, dziecko musi rozróżnić poszczególne, składające się nań dźwięki, ustalić ich kolejność, a następnie powiązać z odpowiednimi ruchami aparatu artykulacyjno-fonetycznego. Niezbędnym warunkiem prawidłowej artykulacji jest więc dokonanie właściwej analizy poszczególnych dźwięków mowy, które po sobie następują .

      Jeżeli słuchowe okolice kory mózgowej są uszkodzone lub funkcjonalnie nie sprawne, odbieranie i różnicowanie oraz syntezowanie dźwięków przebiega wadliwie. Dzieci z zaburzeniami analizy i syntezy słuchowej poszczególne dźwięki słyszą bardzo dobrze bez względu na odległość, ale z potoku dźwięków mowy nie potrafią wychwycić ich wszystkich po kolei i prawidłowo zróżnicować. Dzieci z zaburzeniami słuchowymi często w ogóle z opóźnieniem zaczynają mówić, a potem ich słownik mało się wzbogaca . Nie wyrównane w porę opóźnienie rozwoju mowy może niekorzystnie zaważyć na rozwoju słowno-pojęciowego myślenia dziecka .

AD .3 Kształcenie prawidłowej wymowy ma na celu nie tylko ćwiczenie mięśni narządów mowy , rytmizacji oddechu , lecz również rozwijanie słuchu fonetycznego, tzn. umiejętności odróżniania słuchem brzmienia głosek oraz kolejnego ich wymawiania w wyrazach .

Na czym polega analiza słuchowa ?

      Fonem jest dźwiękową jednostką mowy. Fonem i głoska to prawie to samo. Jedna i ta sama głoska może być różnie wymawiana – fonem obejmuje wszystkie te warianty. Fonem jest więc zespołem cech fonetycznych odróżniających daną głoskę od innych.

Ćwiczenia słuchu fonetycznego prowadzi się w wyznaczonej kolejności :

• stwierdzenie , że wyraz składa się z głosek ,
• wyodrębnienie pierwszej głoski w wyrazie ,
• wyodrębnienie ostatniej głoski w wyrazie ,
• poszukiwanie wyodrębnionych i poznanych w izolacji głosek w środku wyrazu ,
• liczenie głosek w wyrazie oraz budowa symbolicznego obrazu wyrazu, czyli tzw. schematu .

      Rozwijanie słuchu fonetycznego odbywa się na tle czynności przygotowujących do czytania , zwanej analizą słuchową. Do tej analizy dzieci są przygotowywane przez ćwiczenia z szeregiem dźwięków . Wyraz to szereg dźwięków . Szereg dźwięków składa się z izolowanych dźwięków , między którymi są nieuniknione przerwy . Wyraz składa się z głosek , które płynnie przechodzą jedna w drugą i zlewają się właściwie w jeden ciągły dźwięk .

      Do ćwiczeń słuchu fonetycznego i analizy słuchowej nie nadają się wyrazy zawierające upodobnienia ( łódka - wym. łutka ) ściągnięcia ( jabłko- wym. japko) dyftongi ( autobus – wym. ałtobus ) lub zanik dźwięczności na końcu wyrazu ( sad – wym. sat ) . Nie używamy wyrazów , w których " i " pełni tylko funkcję zmiękczającą ( ziemia ) oraz wyrazów , w których występują samogłoski nosowe i spółgłoska " j " . Ze względu na stopień trudności materiał językowy wykorzystywany w okresie przygotowawczym , jak i w czasie przyswajania przez dzieci elementów czytania – dzielimy na kilka klas

I jednosylabowe wyrazy 2- głoskowe ( ul )
II jednosylabowe wyrazy 3- głoskowe ( las )
III dwusylabowe wyrazy 4- głoskowe ( wo-da )
IV dwusylabowe wyrazy 3- głoskowe ( o-sa )
V jednosylabowe wyrazy 4 lub 5-głoskowe ( wilk , kret )
VI dwusylabowe wyrazy 5-głoskowe ( bra-ma , pa-lec )
VII dwusylabowe wyrazy 5-głoskowe ( lal-ka )
VIII trzysylabowe wyrazy 6-głoskowe ( to-po-la )

      Ucząc analizy słuchowej pamiętamy o tym, że dziecko odbiera słowo mówione nieco inaczej niż dorosły . Dorosły podświadomie kojarzy wyraz słyszany z jego obrazem literowym – dla dziecka słyszany wyraz to dźwięk, jeden dłuższy dźwięk modulowany, tj. zmieniający barwę , brzmienie, siłę. Stąd dziecku trudno jest wyodrębnić w wyrazie jego składnik – głoski. Analizę słuchową należy, więc prowadzić systematycznie, starannie, kontrolując opanowanie poszczególnych etapów.

      Szczególne niebezpieczeństwo w analizie stanowi moment wybrzmienia pojedynczych głosek w celu wskazania składników wyrazu. Głoska wyrwana z wyrazu brzmi inaczej niż brzmiała w wyrazie w sąsiedztwie innych głosek. Przy wybrzmiewaniu głoski mogą wystąpić tzw. przydźwięki ( k – k Y ). Stąd należy pojedynczo wybrzmiewać te głoski, które się nie zniekształcają, gdy je wymawiać pojedynczo ( samogłoski oraz r , l , m , n , s , w , z ), jeśli można, nie wybrzmiewać głosek , lecz określać je np. " pierwsza głoska w wyrazie dom " .

Ad.4 W przygotowaniu do nauki czytania ważną rolę obok doskonalenia wymowy dziecka odgrywa usprawnianie działania analizatora wzrokowego.

      Działanie analizatora wzrokowego usprawniamy przez rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej potrzebnej do rozróżniania liter. Litery są dla dzieci trudne do rozpoznania i zapamiętania, są to bowiem znaki abstrakcyjne, różniące się między sobą tylko drobnymi szczegółami.
W procesie rozwijania spostrzegawczości wzrokowej możemy wyróżnić takie etapy :

1. zwracanie uwagi na drobne fragmenty ilustracji tematycznych .
2. porównywanie obrazków różniących się między sobą jedynie małymi szczegółami
3. odszukiwanie w zbiorze takich samych obrazów i figur abstrakcyjnych
4. pojęcie szeregu , wyróżnienie składników szeregu i ustalenie kolejności ich występowania . Szereg przedmiotów , zwierząt jest symbolem szeregu liter, składających się na wyraz. Ćwiczenia z szeregiem przyzwyczajają do zwracania uwagi na składniki, które go tworzą i na kolejność ich występowania. Stojąc przed zadaniem odróżniania znaków graficznych dziecko musi różnicować ich kształty. Ani wielkość, ani barwa znaku nie stanowi w tym przypadku cechy różnicującej . Nic też dziwnego , że wszelkie zaburzenia w spostrzegawczości kształtów, które dotąd były mało widoczne, teraz zaczynają nabierać szczegółowego znaczenia .

      W początkowym stadium nauczania ćwiczymy u dziecka umiejętności porównywania , odpoznawania i odwzorowywania znaków graficznych . Dziecko, które jest ogólnie umysłowo opóźnione, nie potrafi zrozumieć symbolicznego znaczenia poszczególnych liter. Nie zdajemy jednak sobie sprawy z tego, że dziecko, które wykazuje wybiórcze zaburzenia funkcji wzrokowego spostrzegania rozumiejąc znaczenie litery jako symbolu , nie potrafi prawidłowo posługiwać się literą jako znakiem graficznym . Znaki te są zbliżone wielkością, a często i kształtem, stąd zróżnicowanie ich wymaga od układu nerwowego dużego stopnia precyzji funkcjonalnej .

       Właściwością percepcji wzrokowej, która jest szczególnie ważna w procesie nauki czytania, jest jej kierunkowość. Aspekt kierunkowy we wzrokowym ujmowaniu kształtów wiąże się z jednej strony z ogólnym poziomem rozwoju percepcji wzrokowej dziecka, z drugiej zaś z rozwojem jego orientacji przestrzennej .

      Dziecko, które wykazuje wybiórcze zaburzenia orientacji kierunkowej przy zachowaniu dobrego ogólnego poziomu analizy i syntezy wzrokowej, ujmuje prawidłowo nawet złożone kształty graficzne w charakterze symetrycznym, popełnia zaś błędy w ujmowaniu kształtów asymetrycznych. Dzieci z zaburzeniami kierunkowymi uporczywie mylą litery p-g , d-b , m-w wzrokowego spostrzegania, mają poważne trudności z rozróżnianiem wszelkich kształtów. Im bardziej kształty te są do siebie zbliżone , tym zróżnicowanie ich jest trudniejsze . Nie mogą zaś rozróżnić kształtów pojedynczych liter, dzieci te znacznie gorzej radzą sobie z graficznymi strukturami układów liter . Zaburzenia percepcji wzrokowej dziecka powinny stać się alarmującym sygnałem do podjęcia ćwiczeń usprawniających gorzej rozwijające się funkcji .

      Podstawowym warunkiem osiągania dojrzałości umysłowej i efektywnego uczenia się czytania jest zrozumienie symbolu-znaku. Ważne pozostają tu dla dziecka symbole dźwiękowe i wizualne typu graficznego. Zastępowanie znanych treści ilustracjami , prawidłowe ich odczytywanie i kierowanie się nimi w praktycznym postępowaniu jest właściwą drogą prowadzącą dziecko do rozumienia i posługiwania się literą, wyrazami. Proces zapoznania dzieci z symbolami prowadzi się od znaków i znaczeń bliskich, konkretnych do coraz bardziej umownych , oderwanych od konkretu.

      W grupie 6-latków symbol graficzny znajduje wszechstronne zastosowanie. Przygotowanie do nauki czytanie sprzyja wprowadzenie w codziennym życiu przedszkola drukowanych i pisanych wyrazów oznaczających dobrze znane przedmioty lub miejsca . Służyć mają one jako wywieszki informacyjne ( telefon, dom lalki ) . Obcowanie z tego rodzaju napisami rozbudza zainteresowanie literą i wyrazem .

      Zainteresowaniu i rozumieniu przez dzieci znaczenia tekstu pisanego sprzyja także podpisywanie w obecności autorów prac plastycznych imieniem i nazwiskiem danego dziecka , wierne notowanie jego uwag .

      Starając się doskonalić funkcje warunkujące naukę czytania, należy pamiętać zawsze o tym , że podane dla dziecka zadania i ćwiczenia nie mogą być dla niego nudne , ani męczące . Powinny interesować, bawić, zachęcać do dalszych prób. Prawidłowo rozumiany proces przygotowawczy do nauki czytania musi być realizowany na miarę możliwości dziecka z równoczesnym rozwijaniem intelektualnych i emocjonalnych motywacji .

SPOSOBY KSZTAŁCENIA PREDYSPOZYCJI DZIECKA PRZYGOTOWUJĄCYCH DO NAUKI I CZYTANIA

Wyrabianie gotowości do czytania przebiega przez cztery etapy :

1. Umiejętność wyróżniania w mowie zdań i wyrazów
2. Analiza i synteza wyrazów
   1. ćwiczenia usprawniające narządy mowy ( ortofoniczne )
   2. ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny
   3. ćwiczenia w rozwijaniu spostrzegawczości wzrokowej
   4. śpiewanie
   5. budowa dźwiękowa wyrazów
3. Czytanie globalne
4. Rozwijanie zainteresowań dzieci nauką czytania poprzez kontakt z książką

Ad. I Umiejętność wyróżniania w mowie zdań i wyrazów

      Dziecko może znać wiele wyrazów, ale dopóki nie posiada umiejętności budowania z nich zdań nie ma opanowanego języka . Bowiem władanie językiem , to operowanie dobrze zbudowanym zdaniem i równoważnikiem zdania .
Praca nad zdaniem i równoważnikiem związana jest z realizacją wszystkich działów programu wychowania . Służą do tego między innymi także ćwiczenia :

1. rozmowy na temat wykonywanych czynności , oglądanych filmów itp.
2. omawianie obrazków , nadawanie im tytułów
3. opowiadanie i słuchanie bajek
4. słuchanie treści książek czytanych przez dorosłych
5. nauka na pamięć wierszy i piosenek
6. udział w inscenizacjach itp.

      Droga do poznawania liter prowadzi przez wyodrębnienie ze zdań wyrazów, te zaś z kolei służą do wyodrębniania głoski i poznania jej odpowiednika graficznego- litery . Praca nad zdaniem przygotowuje dziecko do analizy i syntezy słuchowej wyrazu .

Dziecko musi posiąść umiejętności :

1. wyodrębniania z żywej mowy zdań i równoważników zdań
2. układania " podpisów " do ilustracji i obrazów w formie prostego zdania lub równoważnika zdania
3. wyodrębniania ze zdania wyrazów i określenie kolejności ich występowania

Należy też uświadomić dziecku , że zdanie o czymś informuje i że składa się z wyrazów , które mogą być dłuższe i krótsze .

Ad. II Analiza i synteza wyrazów

      Droga dziecka do nauki czytania skraca się, a proces czytania przebiega o wiele szybciej, gdy nauczy się ono swobodnie posługiwać dźwiękami własnej mowy, w sposób prawidłowy je wymawiać , słyszeć każdy dźwięk wymawiany przez siebie i innych oraz wydzielać określony dźwięk bez względu na jego miejsce w wyrazie .

      Analiza dźwiękowa wyrazu wiąże się z kształceniem słuchu fonematycznego. Wspomagana jest też przez systematycznie stosowane ćwiczenia ortofoniczne oraz globalne odczytywanie obrazów graficznych słów i porównywanie ich z dźwiękami mowy .

Ćwiczenia ortofoniczne i fonetyczne muszą być więc realizowane łącznie, ponieważ wzajemnie się uzupełniają i warunkują .

A) Ćwiczenia usprawniające narządy mowy ( ortofoniczne )
Ćwiczenia ortofoniczne łączą kształcenie mowy dziecka z ogólnym rozwijaniem jego procesu psychicznego :

• spostrzeganie dźwięków i porównywanie ich
• wykonywanie pewnych czynności słowno-zabawowych
• wyobrażanie sobie pewnych sytuacji zasugerowanych w zabawie , wdrażając jednocześnie do analizy dźwiękowej , co jest ważnym elementem przygotowania do nauki czytania .

Ćwiczenia ortofoniczne wiążą się z ćwiczeniami artykulacyjnymi, które umożliwiają dziecku opanowanie techniki poprawnego mówienia, sprawne odróżnianie wszystkich dźwięków mowy zależnie lub niezależnie od miejsca, sąsiedztwa i kolejności występowania ich w słowach .
Wyróżniamy dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych i artykulacyjnych :

1. Prowadzone na głoskach – polegają na wymawianiu głoski w izolacji . Celem jest czystość wybrzmiewania , prawidłowy oddech, zmiana natężenia głosu.
   Prowadzone na zgłoskach – ćwiczą mięśnie narządów mowy przez ruchy bardziej skomplikowane .
2. Prowadzone na wyrazach – występują wtedy, gdy trudne głoski zostały wyćwiczone w izolacji i w sylabach . Unikać należy przesady w wymawianiu , poszczególne głoski w wyrazach muszą brzmieć wyraźnie, naturalnie, bez przesady.
3. Prowadzone na tekstach – teksty muszą zawierać specyficzne układy głosek lub grup głoskowych, ćwiczących mięśnie narządów mowy oraz poprawne wybrzmiewanie głosek.

Wskazane jest, aby ćwiczenia prowadzone były na tekstach rymowanych gdyż

• budzą doznania estetyczne, podziw dla piękna mowy ojczystej
• umożliwiają szybkie opanowanie pamięciowe
• kształtują wrażliwość słuchową
• pomagają w różnicowaniu dźwięków
• ułatwiają naśladowanie usłyszanej poprawnej wymowy

Teksty o specjalnym doborze głosek muszą budzić zainteresowanie dzieci dowcipem i komicznym zestawieniem wyrazów.

Ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny :

      FONEM jest jednostką dźwiękową mowy . Zatem słuch fonematyczny polega na odróżnianiu , identyfikowaniu i reprodukowaniu fonemów ( dźwięków mowy) i ich zespołów – reprezentantów treści . Analiza i synteza wyrazu wtedy przebiega prawidłowo , gdy dziecko dźwięki mowy dobrze " słyszy " , a podobnie brzmiące precyzyjnie różnicuje . Dziecko musi nie tylko dostrzegać , różnicować i wymawiać dźwięki w ich najróżniejszych połączeniach, lecz i analizować, klasyfikować uzyskane z analizy elementy. Musi mieć wysoko rozwiniętą wrażliwość słuchową, posiadać tę specyficzną zdolność subtelnego odróżniania dźwięków języka – nazwaną słuchem fonematycznym .

       Dziecko zostanie przygotowane do analizy słuchowej przez ukształtowanie umiejętności wyróżniania pojedynczej głoski w wyrazie, natomiast do syntezy słuchowej przez ukształtowanie umiejętności połączenia kolejnych głosek w wyraz, połączenia jednej głoski z wyrazem , aby w wyniku powstał inny wyraz .

B) Ćwiczenia kształcące słuch fonematyczny przebiegają w następującej kolejności :

1. Ćwiczenia w rozróżnianiu głosek w wymawianych słowach .
   1. wybrzmiewanie kolejnych głosek w wyrazach
      • wyszukiwanie ze zbioru 5 obrazków dwóch posiadających taką samą liczbę głosek w nazwie ( np. dom , las )
   2. głoska w nagłosie
      • wyszukiwanie ze zbioru 5 obrazków dwóch rozpoczynających się tą samą głoską ( np. baran , beret )
   3. głoska w wygłosie
   4. głoska w środku wyrazu
2. Ćwiczenia
   1. łączenie obrazków parami
      1. zaczynających się na tą samą głoskę ( np. motyl – misa )
      2. przekształcanie wyrazów na podstawie obrazków :
         • różniących się jedną głoską ( np. las- pas , sok - sos )
         • następny wyraz powstał przez :
           dodanie początkowej głoski ( as – las )
           dodanie końcowej głoski ( dom – domy ) itp.
      3. układanie nowych wyrazów z pierwszych głosek nazw kolejnych obrazków np. ryba – autobus – krowa ---RAK
      4. układanie " łańcuszka " obrazków wg. głoski w nagłosie i wygłosie
   2. Ćwiczenia z przewagą syntezy
      • wyszukiwanie ze zbioru 5 obrazków jednego , którego nazwę podaje się głoskami lub sylabami
      • wyszukiwanie ze zbioru 5 obrazków jednego , który nie posiada danej głoski

C) Ćwiczenia w rozwijaniu spostrzegawczości wzrokowej

      Opanowanie umiejętności czytania uwarunkowane jest zdolnością do różnicowania dźwięków wyrazu ( analiza słuchowa ) oraz odpowiadających im liter jako znaków graficznych ( analiza wzrokowa ).

      Dobrze rozwinięte procesy analizy wzrokowej wpływają na umiejętności dostrzegania różnic i podobieństw w przedmiotach, a następnie w literach lub całych wyrazach ułatwiając znacznie proces czytania.
Podczas ćwiczeń należy usprawniać ruchy gałki ocznej, zgodnie z kierunkami czytania : od strony lewej do prawej

• przesuwanie gałek liczydła , śledzenie wzrokiem przesuwanej gałki
• śledzenie przesuwającego się w poziomie przedmiotu

D) Śpiewanie

       Śpiewanie pełni funkcję służebną wobec potrzeb nauki czytania . Śpiew nie tylko wyzwala ekspresją dzieci i ożywia zajęcia, ale wyrabia sprawność narządów mowy , uczy prawidłowego oddychania, ćwiczy dykcję oraz wyrabia słuch fonetyczny . Śpiewanie ułatwia wydzielanie głosek w wyrazie i dzielenie wyrazów na sylaby . Śpiewanki łączy się z obserwacją i odtwarzaniem szeregu dźwięków, melodyzowanym recytowaniem pojedynczych wyrazów , zwrotów dwuwyrazowych i tekstów .

E) Budowa dźwiękowa wyrazów

      Gotowość do czytania u dzieci wyrabiają ćwiczenia analizy i syntezy dźwiękowej , słuchowej i wzrokowej . W toku tych ćwiczeń dzieci odkrywają fonetyczną konstrukcję mowy . Stosowany materiał pomocniczy ( ilustracja monotematyczna , graficzna struktura wyrazu ) umożliwia modelowanie wyrazu z równoczesnym wybrzmieniu jego kolejnych dźwięków. Tak też poprzez samodzielne wyróżnianie wszystkich elementów fonetycznej konstrukcji mowy konkretyzuje się u dzieci trudny mechanizm analizy słuchowej , niezbędny do opanowania sztuki czytania .

1. Analiza dźwiękowa
          Decydujące znaczenie w działalności dziecka ma poznawanie dźwiękowego materiału językowego w czynnościach analizy słuchowej . Nie wprowadza się liter jako znaków graficznych głoski . Dziecko określa liczbę dźwięków w wyrazie , ustala ich kolejność i klasyfikuje wg. dostrzeżonych różnic . Proces analizy dźwiękowej przebiega przez dwie fazy :
   • wybrzmiewanie dźwięków w wyrazie, określenie ich liczby i określenie kolejności
   • różnicowanie dźwięków , podział na samogłoski i spółgłoski
         Do analizy dźwiękowej należy dobierać wyrazy zawierające dźwięki fonetycznie czyste , które w wymowie nie ulegają żadnym zamianom
   Analiza wyrazów przy pomocy modelowania ich dźwiękowej struktury przebiega w następujący sposób :
   1. analiza dźwiękowa wyrazów , modelowanie wyrazów dobieranie schematu graficznego i ich kolorowanie umożliwia dziecku wielokrotne wybrzmiewanie, wysłuchiwanie, dostrzeganie kolejnego dźwięku w wyrazie. Ćwiczenia należy prowadzić krótko i urozmaicać ich przebieg. Dzieci winny rysować, malować, wycinać z gazet i czasopism itp. Pod własnoręcznie wykonaną pracą umieszczają schemat graficzny dźwiękowej struktury wyrazu .
   2. ważnym momentem w analizie słuchowej jest uogólnienie modelu ,
   3. oderwanie go od konkretnej sytuacji :
      • dobieranie do ilustracji schematu graficznego
      • wyszukiwanie ze zbioru schematów graficznych wyrazów modeli 2- , 4- , 5- zgłoskowych
   4. Analiza słuchowa tylko w mowie głośnej
2. Synteza dźwiękowa
   Ćwiczeniom analizy towarzyszą także ćwiczenia syntezy słuchowej :
   Należą do nich :
   • przeciągłe wypowiadanie wyrazów z wyraźnym wzmocnieniem głosek
   • tworzenie nowego wyrazu z początkowych głosek wydzielanych z nazw podanych rysunków
   • przekształcanie wyrazów przez zmianę jednego fonemu .
   Dziecko dokonuje syntezy w mowie powtarzając kolejne głoski początkowo głośno , a następnie cicho , aż do uzyskania pełnej wprawy

Ad. III Czytanie globalne
Czytanie globalne polega na zapamiętywaniu obrazów graficznych całych wyrazów i czytaniu od razu całych wyrazów .
Czytanie globalne :

• rozbudza zainteresowanie słowem drukowanym
• wyrabia umiejętności wiązania obrazu graficznego i dźwiękowego słowa z jego treścią
• uczy dostrzegania różnic w budowie poszczególnych wyrazów - rozszerza " pole widzenia " wdrażając do ujmowania coraz większej ilości wyrazów Wyrazy przeznaczone do globalnego czytania muszą posiadać prostą budowę fonetyczną , zgodną z zapisem . Wyrazy te wykonane pismem drukowanym wykorzystuje się do redagowania zdań obrazkowo-wyrazowych i wyrazowych oraz podpisów pod obrazkami. Rozpoznawane globalnie litery stanowią podstawę ćwiczeń ortofonicznych i fonetycznych, służą także do modelowania ich dźwiękowej struktur .

Układy ćwiczeń :

1. wprowadzanie pojedynczych wyrazów jako podpisów do obrazków przedmiotów i kącików zainteresowań
2. dobieranie do obrazka ze zbiorów znanych i nieznanych podpisu
3. ustalenie związków obrazków ze słowami
4. porównywanie wyrazów krótszych i dłuższych
5. wprowadzanie stopniowo form czasownika
6. układanie zdań obrazkowo-wyrazowych, wypieranie ilustracji przez wyrazy

Ad. IV Rozwijanie zainteresowań u dzieci nauką czytania poprzez kontakt z książką .

      Znaczenie dobrej książki w wychowaniu dziecka i jego rozwoju jest ogromne . Już program wysuwa trudne zadanie jakim jest potrzeba kształtowania intelektualnego i emocjonalnego stosunku do książki jako źródła wiadomości i przeżyć . Przyjęte założenia można realizować przez doskonalenie umiejętności słuchania treści książek , wypowiadania się na temat poznanego utworu , dostrzeganie w nim myśli przewodniej i sensu moralnego, wyzwolenie różnorodnych form ekspresji inspirowanej przez literaturę dziecięcą, recytowaniu wierszy, inscenizowaniu utworów i organizowanie tematyczny wyprawek .

      Książka powinna bowiem wspomagać proces zdobywania przez dziecko umiejętności czytania – przyswajania umiejętności całościowego czytania, poznawania elementów czytania.

      Inscenizowanie utworów pisanych zarówno prozą jak i wierszem mają charakter zabawy w teatr. Mogą one przyjmować formę zabawy inscenizowanej, być realizowane techniką chińskich cieni, przygotowywane w formie rytmicznej zabawy ruchowej, widowiska lalkowego, widowiska z zastosowaniem pacynek, lizaków lub z udziałem dzieci.

     Małe formy sceniczne wyzwalają naturalną i spontaniczną aktywność dziecka, pozwalają mu na wielostronne działanie, przeżywanie i poznawanie otaczającego świata .

      Przejście do wyższego etapu nauki czytania, w odniesieniu do każdego dziecka i do grupy, należy traktować indywidualnie . Podjęcie takiej decyzji zależy jedynie od osiągnięć poszczególnych dzieci i grupy. Trudności w opanowywaniu elementarnego czytania należy przezwyciężać w pracy indywidualnej .

LITERATURA

• Doman G. – Jak uczyć małe dziecko czytać
• Kien H. Rytlowa J. – Ćwiczenia w mówieniu
• Mystkowska H. – Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym - Uczymy czytać w przedszkolu
• Pedagogika przedszkolna pod red. M. Kwiatkowskiej
• Sawa B. – Jeżeli dziecko źle czyta i pisze
• Słobodzian Z. – Zanim dziecko rozpocznie naukę w szkole
• Spionek H. – Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych
• Vademecum nauczyciela klasy I pod red. F. Szednego
• Vademecum nauczyciela sześciolatków pod red. M. Dunin-Wąsowin
• Zakrzewska B. – Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu

ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO

1. " Co słyszę ? " Dzieci siedzą z zamkniętymi oczyma i wsłuchują się w ciszę. Po pewnym czasie określają, co słyszały: skrzypienie drzwi, świergot ptaków, rozmowy ludzi itd.
2. Głosy zwierząt Rozpoznawanie głosów zwierząt zarejestrowanych na taśmie magnetofonowej
3. Rozpoznawanie dźwięków połączone z próbą określania miejsca, z którego pochodzą, odległości, kierunku, liczby wydawanych sygnałów i ich natężenia.
4. Zabawa, w której dziecko kierując się dźwiękiem wydawanym przez ukryty przedmiot, stara się go odnaleźć.
5. Odtwarzanie struktur dźwiękowych na podstawie układów przestrzennych :
         Przed dzieckiem układamy grupy klocków po 2, 3,4, przy czym między grupami są mniejsze lub większe odległości. Zadanie dziecka polega na tym, aby patrząc na układ klocków odtworzyło go stukając w blat stołu Większym odległościom między klockami odpowiada dłuższa przerwa między stuknięciami, a krótszym odległościom – przerwy krótkie. Prowadzący wystukuje pałeczką odpowiedni układ dźwięków, polecając odtworzyć eksponowane ugrupowania dźwięków za pomocą klocków.
6. Prowadzący dyktuje zdanie, dziecko dzieli zdanie na wyrazy i rysuje schemat kreskami.
7. Prowadzący mówi zdanie, dziecko liczy wyrazy i tyle samo razy uderza w stolik.
8. Prowadzący wypowiada wyraz, dziecko ma podać pierwszą głoskę jaką słyszy na początku danego wyrazu.
9. Wyszukiwanie obrazków na daną głoskę
         Dziecko wyszukuje obrazki , na których przedstawione są przedmioty mające nazwę rozpoczynającą się np. a , o , s t, p . Dziecko może uzupełnić własnymi wyrazami liczbę wyszukiwanych nazw przedmiotów.
10. Podział wyrazów na sylaby
    Prowadzący rozkłada zestaw obrazków ( koło , lala, kotek ,buty).Dziecko nazywa obrazki i następnie dzieli wyrazy na sylaby.
11. Segregowanie obrazków wg. liczby sylab.
12. Wyszukiwanie z obrazków wyrazu najdłuższego(oko, las , okno , parasol ) lub najkrótszego.
13. Wyodrębnianie głoski w nagłosie wyrazu
    1. Wyszukiwanie ze zbioru 5 obrazków dwóch zaczynających się na dana głoskę np., kot , krowa- na "k”
    2. Wyszukiwanie nazw zabawek, których nazwy rozpoczynają się na daną głoskę.
14. Wydzielanie głoski wygłosowej np., lasss- do ćwiczeń wykorzystuje się wyrazy , których głoska wygłoskowa da się wydłużyć i nie ulega ubezdźwięcznieniu.
    A ) Wyszukiwanie ze zbioru 5 obrazków dwóch kończących się na tę samą głoskę ( parasol ,motyl).
15. Układanie wyrazów z pierwszych głosek pokazanych obrazków np., noc, okno, smok-nos ; rower, oko, kura -rok; zadajemy pytanie "Jaki nowy wyraz otrzymamy z pierwszych głosek ,które macie na obrazku ?’’
16. Układanie " łańcuszka " obrazków według głoski w nagłosie i wygłosie kotki - indyk - krowa - aparat - tort
17. Liczenie i czytanie " słuchem "
    Prowadzący wypowiada wyraz mówiąc każdą głoskę osobno, wolno , stosując dłuższe przerwy np. b-a-l-o-n Zadanie dziecka polega na odgadnięciu , jaki wyraz został wypowiedziany oraz podaniu liczby słyszanych głosek.
18. Rozpoznawanie dyktowanych sylab w rozsypance. Prowadzący ma przygotowaną kopertę z różnymi sylabami:
    podobnymi – pa, po, pu, pe, pi
    różnymi – za, lo ,le ,ko ,ti
    dyktuje sylaby, dziecko wyszukuje z rozsypanki

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE PERCEPCJĘ WZROKOWĄ ORAZ ORIENTACJĘ PRZESTRZENNĄ

1. Rozpoznawanie przedmiotów na obrazkach pokazywanych bardzo krótko.
2. Składanie obrazka z części.
3. Dobieranie części do całości.
   • prowadzący rozdaje całe obrazki, które dzieci rozkładają przed sobą na stole. Następnie pokazuje początkowo dowolnie długo, potem coraz krócej górne połówki obrazków przeciętych. Dziecko, które rozpozna, że dana część rysunku jest częścią jego obrazka – otrzymuje pokazany fragment i kładzie go na odpowiednim obrazku.
4. Wyodrębnianie różnic między obrazkami ( dziecko otrzyma dwa obrazki podobne, różniące się kilkoma szczegółami. Dziecko odszukuje i wskazuje te różnice, wyszukiwanie z serii obrazków dwóch jednakowych ).
5. Układanie obrazków z części bez wzoru.
6. Odtwarzanie z pamięci uprzednio zaobserwowanych elementów i stosunków przestrzennych jakie między nimi zachodziły
   • prowadzący układa na stole kilka przedmiotów . Zadaniem dziecka jest zapamiętanie jak największej liczby przedmiotów oraz wskazanie miejsc, na których leżały . Dziecku eksponuje się np. dwukrotnie te same przedmioty, ale zamieniamy ich układ . Zadaniem dziecka jest wskazanie różnic między dwoma kolejno eksponującymi układami przedmiotów.
7. Ćwiczenia za pomocą figur geometrycznych – " dobieranka – nakładanka "
   • pomoce : kartoniki z naklejonymi figurami geometrycznymi , takie same figury w takim samym kolorze dla każdego zestawu figur osobno w kopertach. Prowadzący demonstruje daną figurę, dziecko, które ma taki znak zgłasza się i układa go na swojej planszy.
8. Odtwarzaniem rysunkiem z pamięci pokazanej na krótko figury geometrycznej .
9. Układanie historyjek obrazkowych.
10. Wyszukiwanie identycznych liter i sylab .
    • Prowadzący pisze określoną literę i poleca wyszukać taką samą w tekście, który dziecko ma przed sobą i podkreślić ją. Następnie prosi o podniesienie kartonika z wypisaną daną literą. W dalszym etapie prowadzący pisze literę o podobnym do poprzedniej kształcie i ponawia polecenie, z tym że dziecko podkreśla ją w tekście innym kolorem ( a , o ). W dalszym ciągu układa się z tymi literami sylaby i dziecko wyszukuje je na kartonikach, podkreśla w tekście, układa z alfabetu ruchomego .
11. Wyszukiwanie wyrazów z jednakową literą
    • dziecko przyglądając się tekstowi ma zaznaczyć te wyrazy , w których występuje np. litera g , następnie wyrazy z literą np. d . Dziecko podkreśla litery na kolorowo.
12. Lepienie z plasteliny lub układanie z drutu liter .
13. Wyszukiwanie podobnych liter i sylab ( pokazujemy dziecku określoną literę i polecamy wyszukać taką samą w tekście i podkreślić ją, w dalszym etapie piszemy literę o podobnym do poprzedniego kształcie i ponawiamy polecenie z tym, że dziecko podkreśla ją innym kolorem : a-o , p-g , m-w , n-u , d-b ) .
14. Wyszukiwanie i skreślanie liter.
15. Układanie krótkich wyrazów i ich przekształcanie
    • pomoce : koperty z obrazkami, kartoniki z literami drukowanymi. Np. obrazek jednej kury i obrazek przedstawiający kilka kur oraz kartoniki z literami : k , k , o, e , y , i , t .
    • przebieg ćwiczeń : dziecko układa pod obrazkami podpisy z pojedynczych liter i odpowiednio przez zmianę litery je przekształca np. kura , kurka , kurki-kot , koty , kotek , kotki-ryba , ryby .
16. Układanki sylabowe
    • pomoce : seria obrazków przedstawiających zwierzęta, zabawki, środki lokomocji, kwiaty, rasy psów, przybory szkolne itp.
17. Zestawienie sylab za pomocą zegara sylabowego
    • pomoce : tzw. Zegar sylabowy składający się z 2 części , środkowej nieruchomej , na której wypisujemy pierwszą sylabę wypowiadanego słowa np. ko- oraz z części ruchomej , na której umieszczonych jest kilka sylab –za , -ce , -tek .
    • przebieg zajęć : zadanie dziecka polega na takim przesunięciu zegara , aby dobrać sylabę , która razem z pierwszą tworzyłaby , wyraz wypowiadany przez reeduktora . Przykłady : ko-zak , ko-tek , itp. Za pomocą tego samego zegara można prowadzić ćwiczenia polegające na odczytywaniu wyrazów zaczynających się od tej samej sylaby. Wówczas reeduktor porusza zegarem, a dziecko odczytuje kolejno dwusylabowe wyrazy, w których tylko druga sylaba ulega zmianie .
18. Dobieranie zdań do obrazków .
19. " Zgadywanie liter " Na kartonie wykonujemy za pomocą patyczka ruchy pisania określonej litery i dziecko ma zgadnąć jaka literę napisaliśmy .
20. Uzupełnianie liter w wyrazie ( dajemy listę wyrazów z brakującymi literami i polecamy uzupełnić ją )
21. Segregowanie liter ( rozkładamy kartoniki z literami i polecamy dziecku wyszukiwać np. wszystkie "a” i ułożyć je w jednej kolumnie ) .
22. Rozpoznawanie odmiennej litery w szeregu identycznych liter np. u , u , u , m , u ,
23. Uzupełnianie w tekście brakujących detali
    • pomoce : tekst ze " Świerszczyka " napisany na arkuszu papieru – w tekście tym opuszczono wszystkie " detale " literowe – kreski, kropki, ogonki i znaki interpunkcyjne Na dole arkusza umieszczono ten sam tekst drukowany w pełnej formie .
    • przebieg ćwiczenia : polecamy dziecku uzupełnić wszystkie brakujące elementy liter i znaki przestankowe czerwoną kredką . Przy pracy dziecko może korzystać z poprawnego tekstu . Na zakończenie dziecko odczytuje tekst.