Jednym z podstawowych warunków zapewnienia uczniom maksymalnych szans rozwoju osobowości jest indywidualizacja kształcenia. głównymi czynnikami zainteresowania sprawą kształtowania indywidualności są:-gwałtowny roozwój gospodarki, nauki i kultury co wzbudziło zapotrzebowanie społeczne na ludzi zdolnych i twórczych;- stworzenie takich warunków kształcenia, by wszystkie jednostki nie od środowiska i warunków materialnych mogły rozwijać swoje indywidualne zdolności.
Kształtowanie indywidualności kojarzy się głównie z kształceniem w szkole.Celem pracy nauczycieli powinno być rozwijanie uzdolnień uczniów.
PSYCHOLOGICZNE RÓŻNICE INDYWIDUALIZACJI KSZTAŁCENIA
Ważnym działem współczesnej psychologii są badania nad różnicami indywidualnymi mające przede wszystkim na względzie:
- poznanie różnic zachodzących w zachowaniu się ludzi w różnych grupach społecznych oraz występujących i przejawiających się w zachowaniu tej samej jednostki:
- zdobywanie odpowiedniej wiedzy, dzięki której będzie można wyjaśnić różnice indywidualne uwidaczniające się w zachowaniu różnych osób;
- kształtowanie stosunków interpersonalnych zachodzących w grupach i między grupami.
Opierając się na wynikach tych badań dostarczono odpowiedniej wiedzy, o metodach i środkach kształtowania osobowości człowieka oraz zachowań ludzi.
Różnice między jednostkami można zauważyć w zachowaniu się dzieci, młodzieży, i osób dorosłych w czasie zabawy, nauki czy pracy. Występują one w zakresie cech fizycznych i psychicznych, procesach przyswajania wiedzy, formowania się nawyków, umiejętności i sprawności, w kształtowaniu zdolności ogólnej i uzdolnień specjalnych. Można je dostrzec również w przejawach różnych składników osobowości: temperamentu, charakteru, potrzeb, zainteresowań, światopoglądu, ideałów.
Na podstawie tych spostrzeżeń stwierdzono, że ludzie są do siebie podobni, że każdy człowiek ma nieograniczone możliwości rozwoju, tylko trzeba stworzyć mu odpowiednie warunki.
Wyodrębniono także różnice biologiczne, decydujące o różnicach indywidualnych, którymi są dziedziczne i wrodzone zdolności.
Wyjaśniając różnice indywidualne uwzględniamy zarówno czynnik środowiskowy, jak i dziedziczny. Żaden organizm nie może rozwijać się bez udziału środowiska. Wszystkie zdolności są zdeterminowane nie tylko dziedziczeniem, ale także działaniem różnorodnych czynników środowiskowych.
Problematyką zdolności i uzdolnień zajmowano się już w starożytności, jednak do chwili obecnej istnieje wiele poglądów na ten temat.
Zbigniew Pietrasiński, że zdolności są to: „(….) takie różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównanych warunkach zewnętrznych niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu”.
Trzy cechy – jak sądzi radziecki uczony B. M. Tiepłow – charakteryzują pojęcie zdolności:
- przez zdolności rozumie się indywidualne właściwości psychiczne, różniące jednego człowieka od drugiego;
- zdolnościami nazywa się wszystkie indywidualne właściwości, które pozostają w związku ze skutecznością wykonania jakiejkolwiek czynności, bądź wielu działań;
- zdolności to indywidualne właściwości pozwalające na łatwe i szybkie przyswajanie wiedzy i nawyków.
W. Stern twierdził, że każda zdolność jest predyspozycją do wykonywania określonej działalności. S. L. Rubinsztejn traktuje zdolności jako zespół zadatków wrodzonych, wytworzonych w ciągu historycznego rozwoju, w działalności skierowanej na zaspokajanie potrzeb. Działalność człowieka zależy od posiadania określonych zdolności i równocześnie rozwija je. Wytwarzając materialne produkty swego działania, człowiek równocześnie kształci swoje zdolności.
J. Reykowski wyodrębnił zdolności naturalne – determinowane głównie czynnikami natury genetycznej i zdolności rzeczywiste, które są wynikiem uczenia się.
W. Szewczyk wyróżnia zdolności: organizacyjne, poznawcze, produkcyjne, wychowawcze, sportowe, usługowe i porządkowe. Za podstawę ich podziału uznał dziedziny działalności ludzkiej. W obrębie tych zdolności występuje dalsze zróżnicowanie w zależności od przedmiotowych treści działalności. „ zdolności organizacyjne mogą kształtować się i rozwijać jako zdolności polityczne, administracyjne, towarzyskie. Zdolności artystyczne przybierają postać zdolności muzycznych, pisarskich czy zdobniczych.”
Podsumowując rozważania autorów, dochodzimy do wniosku, że zdolności opierają się na wrodzonych zadatkach organizmu. Pod wpływem oddziaływania warunków historycznych, społecznych i aktywności samej jednostki kształtują się różne uzdolnienia, które stanowią indywidualne właściwości psychiczne człowieka.
Zdolności podzielono na zdolności ogólne i specjalne.
Zdolności ogólne przejawiają się w każdym działaniu i wpływają na wszelkie poczynania. Często mówiąc o zdolnościach ogólnych – nazywanych też inteligencją – mówimy, że jest to ogólna zdolność rozwiązywania nowych zadań i problemów, zdolność przystosowania się do nowych zadań i warunków.
Zdolności specjalne są związane z określonymi rodzajami, dziedzinami bądź formami działalności, często określanymi zdolnościami kierunkowymi.
Dzieci zdolne, czyli takie, które oznaczają się wysoką inteligencją posiadają takie właściwości jak: stanowczość, skłonność do dominacji, inicjatywę, samowystarczalność, zapał do pracy, wewnętrzne zdyscyplinowanie, ponad przeciętność w postępowaniu, sądach, entuzjazm, zdolność do myślenia dywergencyjnego, wytrwałość intelektualną. Odczuwają potrzebę doskonalenia panujących w ich otoczeniu stosunków.
Jedni ludzie mają rozwinięte ogólne zdolności, czyli inteligencję, inni bardziej rozwinięte zdolności specjalne. Zróżnicowanie zdolności kierunkowych zależy od predyspozycji wrodzonych jak i zdolności ukształtowanych już w wyniku oddziaływań środowiskowych aktywności własnej człowieka.
Zdolności specjalne ujawniają się w różnych okresach życia człowieka. Wiadomo, np., że najwcześniej można stwierdzić zdolności muzyczne czy też zdolności plastyczne. Stosunkowo wcześnie ujawniają się zdolności do nauki języków obcych, a także uzdolnienia matematyczne. Zdolności badawcze dają się zaobserwować nieco później, bo dopiero w okresie dorastania. Z czasem pojawiają się zdolności literackie często szeroko rozumiane zdolności humanistyczne.
Warunkiem rozwijania się zdolności jest uczenie się, obejmujące rozszerzanie wiedzy w danej dziedzinie, ćwiczenia w celu podnoszenia sprawności jak również metody i środki wspomagające jego efekty.
Zdolności i uzdolnienia to główne cechy osobowości, które świadczą o psychologicznym zróżnicowaniu ludzi. Możemy również do nich zaliczyć temperament, motywację, a w przypadku kształcenia także zainteresowania, postawy czy aspiracje.
Temperament według Strzelana to „zespół formalnych, biologicznie uwarunkowanych i względnie stałych cech zachowania, mianowicie siła (wielkość) i czas (szybkość) reagowania.
W zakresie uczenia się temperament ma znaczenie w organizowaniu i strukturze czynności poznawczych, stylu uczenia się, a także poziomie osiągnięć.
Ważną rolę w zachowaniu się człowieka odgrywają motywacje. Słownik psychologii zawiera następującą definicję: „ motywacja to dążność całego organizmu do zorganizowanej aktywności, a motyw to podnieta lub szereg podniet poruszających do działania.
Zagadnieniem motywacji zajmowało się wielu autorów, ale uogólniając ich wnioski można przyjąć za Włodarskim, że „ czynniki motywacyjne spełniają w zachowaniu osobnika trojaką rolę. Po pierwsze, aktywizują organizm, zwiększając jego gotowość do działania. Pod wpływem szeregów czynników, takich jak na przykład emocje lub niedobory organiczne, zmienia się poziom ogólnej aktywności osobnika. Drugim efektem działania czynników motywacyjnych jest selekcja bodźców. Spostrzeganie jest procesem wybiórczym i motywacja odgrywa w nim rolę zupełnie wyraźną. Wpływ czynników motywacyjnych występuje w każdym działaniu, a więc również w uczeniu się.
Znajomość motywacyjnych uwarunkowań uczenia się i różnic w motywacji uczenia się jest jednym z warunków właściwego procesu kształcenia. Umożliwia to uczniom wybór indywidualnych celów uczenia się i stworzenie im szansy większej aktywności.
Można wyróżnić trzy grupy motywów uczenia się:
1) motywy zewnętrzne – kary i nagrody;
2) motywy pośrednie – współzawodnictwo, naśladowanie innych ludzi, autorytet nauczyciela;
3) motywy wewnętrzne – zainteresowania, zamiłowanie do nauki, perspektywa studiów, przyszła praca zawodowa, korzyści materialne z wykonywania wyuczonego zawodu.
Poszczególne grupy motywów dominują wśród uczniów w różnym wieku.
Kary i nagrody są motywem pobudzającym do działania w klasach I – III, motywy pośrednie występują w klasach V – VI, a motywy zewnętrzne zaczynają przeważać u uczniów starszych.
Następnym czynnikiem wskazującym na znaczne zróżnicowanie psychologiczne dzieci są zainteresowania. Zainteresowanie jest to trwała lub ulegająca zmianom skłonność dziecka do szukania wiadomości i pogłębiania wiedzy w określonej dziedzinie. Jest wyrazem ciekawości poznawczej.
Zainteresowania dzieci zmieniają się wraz z wiekiem, i nie należy zmuszać ich do kontynuacji działalności, z której zrezygnowali.
Postawy to cechy osobnika decydujące o sposobie i wynikach podjętych działań. Wzajemne oddziaływanie składników poznawczych emocjonalnych oraz działania sprawia, że zróżnicowanie postaw względem rozmaitych przedmiotów, spraw, wydarzeń, zjawisk czy procesów jest bardzo znaczne. Wynika to z rozmaitej wiedzy ludzi, jak i podejścia emocjonalnego do poszczególnych rzeczy, spraw i innych ludzi, wreszcie z różnych chęci do działania i zakresu tego działania.
Kształtowanie postaw zależy od źródła informacji treści i sposobu przekazywania. Postawy wywierają wpływ, nie tylko na dobór informacji, ale i na rozumowanie, co ma z kolei wpływ na utrwalanie postaw.
Następną cechą wywierającą wpływ na zachowanie człowieka są aspiracje. Aspiracje są to oczekiwania ludzi w zakresie własnych osiągnięć, co ma sprzyjać lub przeszkadzać w uzyskiwaniu wysokich wyników w pracy i nauce. Dzieci z aspiracjami osiągają lepsze wyniki w nauce niż dzieci z niepowodzeniami szkolnymi. Największą motywację stanowi tu sukces, którym w przypadku uczniów odgrywa ogromną rolę. Biorąc udział w olimpiadach, konkursach, zawodach sportowych otrzymują nagrody.
Różnice indywidualne ludzi, są więc splotem różnych cech osobowości. Celem kształcenia i wychowania powinno być stworzenie takich warunków uczniom, by mogli rozwijać swoją wiedzę ogólną o otaczającym świecie, rozwijać zdolności i zainteresowania, przygotować i wdrażać do samokształcenia.
Anna Bandurska
Wykorzystano opracowania książkowe:
Z. Pietrasiński, Zdolności. W: Psychologia (red) T.Tomaszewski;Warszawa1975,s.736
Hornowski, ”Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych”; Warszawa
W.Szewczuk, „Psychologia”, Warszawa1975
W. Stern, „Inteligencja dzieci i młodzieży”; Warszawa
T. Lewowicki, „Indywidualizacja kształcenia”; Warszawa 1977
J. Sterlan, „Temperament i typy układu nerwowego”;
