Wychowawcze aspekty pracy nauczycieli wychowania fizycznego
W pracy wielu nauczycieli wychowania fizycznego dominują cele skupiające się wokół zagadnień motoryczności człowieka. Efekty tego przedmiotu szkolnego mierzone są wynikami wypływającymi z wydolności organizmu, sprawności fizycznej i umysłowej. Zapomina się o potrzebie oddziaływania na osobowość ucznia w jej intelektualnym, społecznym i estetycznym wymiarze.
Ponieważ wychowanie fizyczne - jak wskazuje chociażby sama nazwa - jest elementem procesu wychowania, jego celem powinno być przystosowanie wychowania do całościowej troski o ciało, poprzez wspomagania rozwoju fizycznego, motorycznego i zdrowia oraz kształtowanie osobowości, dla której te cele ważne byłyby w całym późniejszym życiu. Tak rozumiane wychowanie fizyczne powinno być podstawą w doborze przez nauczyciela procedur dydaktyczno-wychowawczych oraz odpowiadających im metod, form i narzędzi pracy.
Środki natury fizycznej muszą być uzupełniane na lekcjach wychowania fizycznego o metody motywujące ucznia do działania, inspirujące do nowatorskich pomysłów we współpracy z nauczycielem i wreszcie usamodzielniające ucznia, np.: przez samokontrolę i samoocenę, które w praktyce szkolnej są rzadko realizowane.
Samokontrola i samoocena ucznia pozwala zwiększyć aktywność uczniów na zajęciach lekcyjnych i bardziej zaangażować ich we wszystkie elementy procesu dydaktycznego: planowanie, realizację i kontrolę, a poprzez to kształtować pozytywne nastawienie wobec kultury fizycznej.
Myślę, że w celu zwiększenia efektywności pracy ucznia na lekcjach wychowania fizycznego nauczyciele tego przedmiotu powinni częściej sięgać po takie metody aktywizujące ucznia, jak dzienniczki samokontroli i samooceny, karty samooceny, testy i ankiety diagnostyczne itp.
Wszystkie wspomniane wyżej środki i metody pracy przyczyniają się do upodmiotowienia ucznia w procesie wychowania fizycznego, czyli postawienia go w roli współtwórcy własnego rozwoju. Ważną rolę odgrywać powinny poglądy, postawy i wartości odnoszące się do sfery emocjonalno-wolicjonalnej wychowania.
Tak więc wychowanie fizyczne nie może być tylko ćwiczeniem kondycji, sprawności i „produkowaniem” wyników sportowych, ale poprzez te umiejętności kompleksowym rozwijaniem osobowości ucznia i jego troski o zdrowie.
Tak rozumiana realizacja przedmiotu wychowanie fizyczne wymaga od nauczyciela bycia nie tylko instruktorem czy trenerem, ale również pedagogiem i wychowawcą.
Nauczyciel wychowania fizycznego nie może ograniczać swojej wiedzy i umiejętności do znajomości biologii człowieka, teorii gier i zabaw sportowych czy też specjalizacji w konkretnych dyscyplinach sportowych. Powinien także orientować się w zasadach komunikacji społecznej, technikach oddziaływania na młodego człowieka pod kątem kształtowania jego wartości, opinii i postaw, znać techniki i narzędzia aktywizujące ucznia do samodoskonalenia własnej sprawności fizycznej, ruchowej i zdrowia. Nadrzędnym zaś celem takiego procesu dydaktyczno-wychowawczego ma być tak ukształtowana osobowość, aby uczeń zechciał w przyszłości, po skończeniu etapu szkolnego samodzielnie troszczyć się o zdrowie, sprawność i urodę w oparciu o wiedzę i umiejętności zdobyte w trakcie szkolnej edukacji fizycznej.
Podstawowym środkiem działania dzieci i młodzieży jest ruch. Wyzwala on naturalne, spontaniczne dążenia, chęć wyżycia się, stanowiące źródło głębokich przeżyć młodych ludzi. Jedną z atrakcyjniejszych form ruchu w pojęciu młodzieży są gry sportowe, które stanowią wyższą formę zabawy i umożliwiają współdziałanie grających zespołów oraz współzawodnictwo. Nie są to jedyne możliwości oddziaływań wychowawczych, ponieważ umożliwiają jeszcze kształcenie takich cech, jak koncentracja uwagi, spostrzegawczość szybka ocena sytuacji, wnioskowanie czy decyzje. Jednocześnie wdrażają grających do wysiłku woli, podporządkowywania się przepisom gry oraz uporządkowanego działania.
Przedstawiony w ten sposób obraz pozytywnego wpływu wychowawczego gier daje podgląd na zawarte w nich możliwości oddziaływań. Należy również wspomnieć o tym, że sam charakter działalności sportowej wymaga od młodych ludzi ujawnienia inicjatywy i kształtuje w nich czynne postawy wobec otoczenia.
Zespół uczestniczący w grze jest specyficzną grupą społeczną. Jest to grupa celowa, zrzeszająca się dobrowolnie i charakteryzująca się znaczną atrakcyjnością. Efekty postępu zespołu będą tym większe, im większa będzie jego spójność, która wiąże się z celami i strukturą zespołu oraz zależy od wyrobionej motywacji ogółu członków. Im większe zadowolenie osiągnie jednostka, tym więcej będzie cenić uczestnictwo w zespole, a im więcej takich jednostek, tym większa będzie ich spójność. W pracy wychowawczej należy eksponować zasadę, że udział każdego jest ważny, ponieważ siła zespołu zależy od sumy wszystkich wartości.
Nie ulega wątpliwości, że większość uczniów to jednostki o silnie rozwiniętej motywacji osiągnięć, nie zaś wspólnoty. Dzięki temu chętnie biorą udział we współzawodnictwie i ponoszą szereg wyrzeczeń dla satysfakcji osiągania sukcesów. Duża ambicja sportowa jest przejawem tej motywacji. W grach zespołowych taka motywacja może wpływać ujemnie na spójność zespołu. Stąd podstawowym założeniem nauczyciela jest wytworzenie w zespole atmosfery współpracy, troski o wzajemne poszanowanie i wysoki poziom kultury we wzajemnych kontaktach.
Pojawiające się w trakcie różnorodnych gier nie zawsze pozytywne reakcje względem współpartnerów, umożliwiają nauczycielowi kształtowanie u wychowawców umiejętności panowania nad emocjami. Występujące często reakcje demobilizujące stanowią balast, którego zespół powinien się wyzbyć. Zastąpić je należy formami wzajemnego mobilizowania przez pochwały, przyznawanie się do własnych błędów i wzajemne przypominanie określonych zadań. Chodzi więc o wytworzenie takich sytuacji, które sprzyjać będą akceptowaniu przez zespół określonych wzorów zachowań, uznanych za pozytywne przy odrzucaniu innych - negatywnych.
Zajęcia wychowania fizycznego dają więc okazję do rozwijania wielu właściwości i pozytywnych sposobów postępowania.
Możliwość formowania prawidłowej oceny zachowania ucznia w sytuacjach zajęć fizycznych daje duże możliwości w kształtowaniu takich cech osobowości jak, np. ambicja, koleżeńskość, współodpowiedzialność itp.
Dla celów wychowawczych należy również wykorzystać wytwarzające się sytuacje konfliktowe, celem kształtowania prawidłowej oceny moralnej. Omawiane wspólnie z całą grupą przekroczenia regulaminu czy przepisu gry, uczestnictwo w zespołowych ocenach kolegów, wdraża do prawidłowej oceny własnych zachowań i innych ludzi.
Właściwa ocena moralna, oparta na znajomości norm społecznych pomoże uczniom (sportowcom) łatwiej i skuteczniej dostosować się do określonych wymagań w innych, pozaszkolnych środowiskach.
Działalność ruchowa na zajęciach sportowych będzie tylko wtedy działalnością wychowawczą, gdy obok korzyści dydaktycznych będzie dawała uczniom poczucie siły i własnej wartości.
W wychowaniu bardzo ważną sprawą jest kształtowanie odpowiednich motywów skłaniających człowieka do takiego czy innego działania. I tak motywacja uprawiania sportu rzutuje na cały styl pracy sportowca. Inaczej będzie nastawiony uczeń, który bezinteresownie i zgodnie ze swoimi zainteresowaniami zgłasza swój udział w zespole sportowym. Przeżywanie radości zwycięstwa uzyskanego w prawdziwie sportowy sposób, kształtuje dodatnie postawy i pobudza do dalszego, zgodnego z pozytywnymi normami postępowania. Natomiast uczucia zawiści, zazdrości czy niezdrowej ambicji prowadzą do konfliktów i wypaczania postaw uczniów.
Bardzo ważnym elementem, który należy uwzględnić w pracy nauczyciela wychowania fizycznego jest kształtowanie odporności psychicznej u swoich podopiecznych.
Opanowanie i wytrwałość trzeba kształtować w trakcie całego procesu dydaktycznego. Dokonać się to może tylko drogą stopniowania trudności, które muszą uczniowie subiektywnie przeżywać i pokonywać. A zatem w całokształcie poczynań nauczyciela ważną rolę odgrywa rozsądne indywidualizowanie wymagań.
Zajęcia sportowe umożliwiają uczniom stałe doskonalenie woli, by robić wszystko jak najlepiej i przewidywać rezultaty oraz skutki swoich czynów, krytycznie oceniać samego siebie w różnych momentach ćwiczeń, a w przypadku gier zespołowych uczą panowania nad sobą i wykonywania nie tylko tego, na co się ma ochotę, ale przede wszystkim tego, co potrzebne zespołowi.
Realizacja tych zamierzeń wymaga współuczestnictwa, pomocy i kontroli ze strony nauczyciela wychowania fizycznego oraz grupy. Egzekwowanie racjonalnych wymagań, oparcie się na rzetelnych kryteriach oceny pracy ucznia, włączenie go do procesu samooceny i samokontroli, a także troska o zdrowie młodzieży oraz planowe i ciekawe prowadzenie zajęć - wszystko to ma ważne walory w zakresie wszechstronnego rozwoju i wychowania młodych ludzi.
Rola wychowania fizycznego nabiera szczególnego znaczenia wobec zagrożeń współczesnej cywilizacji, która - obok wielu dobrodziejstw, które mają uprościć życie człowiekowi - niesie ze sobą szereg elementów niekorzystnych, stwarzających wiele zagrożeń dla zdrowia i rozwoju.
Przewlekły stres psychiczny, nieprawidłowe odżywianie, siedzący tryb życia, zanieczyszczone środowisko, zanik więzi rodzinnych i wzorców moralnych ingerują także w proces wychowawczy, osłabiając relacje między rodzicami i dziećmi. Specyfika przedmiotu wychowanie fizyczne
pozwala prowadzić przeciwdziałanie i profilaktykę tych zagrożeń nie tylko pod względem zdrowotnym, ale także wychowawczym poprzez tworzenie środowiska wychowawczego. Współpraca pomiędzy szkołą, rodzicami i lokalną społecznością zazwyczaj ogranicza się do oficjalnych spotkań i uroczystości, które w niewielkim stopniu służą realizacji wspólnych celów.
Nauczyciel wychowania fizycznego mógłby być w swojej szkole inicjatorem i realizatorem z jednej strony uaktywnienia relacji szkoły ze środowiskiem lokalnym i poprawy stosunków rodziców z ich dziećmi, a z drugiej strony podniesienia poziomu kultury fizycznej i świadomości zdrowotnej dla szerszej niż tylko szkolna społeczności lokalnej. Służyć temu mogłyby imprezy sportowo-rekreacyjne dla rodziców i dzieci, lokalne turnieje i olimpiady, biwaki i wycieczki realizowane nie tylko z udziałem, ale i przy współorganizacji rodziców i władz samorządowych.
W myśl reformy edukacyjnej postulującej ścisłą współpracę szkoły ze środowiskiem lokalnym i domem rodzinnym ucznia, rola nauczyciela wychowania fizycznego w szkole wymaga rozszerzenia jego umiejętności także o kształtowanie partnerskich form współżycia społecznego tak, aby umiał on podjąć wielokierunkowe działania zmierzające do propagowania form aktywnego spędzania wolnego czasu i motywowania nie tylko uczniów, ale i ich rodziców do wspólnego w nich uczestnictwa.
