Socjalizacja dziecka rozumiana jako proces kształtowania się jego osobowości, przekazywania systemu wartości, norm i wzorców kulturowych ściśle powiązana jest ze środowiskiem rodzinnym w którym dziecko wzrasta i kształtuje się. Rodzina, jak stwierdza Rembowski, jest dla dziecka "modelem społeczeństwa". Dziecko obserwując relacje pomiędzy rodzicami, przenosi je na świat ludzi dorosłych, tak więc,stosunki wewnątrzrodzinne wpływają na kształtowanie się pozytywnych cechzachowania dziecka, uspołeczniając jego osobowość.
Socjalizacja dziecka w rodzinie.
Socjalizacja nie jest pojęciem jednoznacznym, zaś różne jej koncepcje można ująć w kilka grup, w zależności od sposobu postrzegania socjalizowanej jednostki, socjalizujących czynników, celów i skutków socjalizacji. Można wyróżnić kilka koncepcji socjalizacji: – socjalizacja jako proces włączania się dziecka w społeczeństwo, ściśle związana z wychowaniem, – socjalizacja jako proces wrastania w kulturę, – socjalizacja jako proces zdobywania świadomości społecznej i umiejętności porozumiewania się z innymi ludźmi, – socjalizacja jako proces kształtowania się osobowości w ujęciu psychoanalizy, – socjalizacja jako proces aktywnego uczestnictwa jednostki w środowisku społecznym.
Rembowski dostrzegając bogatą i różnorodną treść pojęcia „socjalizacja”, proponuje następującą definicję: „Pojęcie socjalizacji najogólniej rzecz przyjmując – odnosi się do kształtowania osobowości dziecka, a więc do przekazywania wartości, norm i wzorców kulturowych”. Autor dodaje, że proces ten rozpoczyna się od pierwszych lat życia dziecka, przebiega najpierw w rodzinie, później kształtuje się pod wpływem zewnętrznych czynników. W procesie socjalizacji wyróżnia się kilka faz rozwojowych. Pierwsza faza obejmuje pierwsze 2 – 3 lata życia i nazywana bywa fazą przygotowawczą lub wczesnym stadium socjalizacji, bądź też fazą pierwotnej socjalizacji. W tym czasie dziecko intensywnie się rozwija, zdobywając umiejętności we wszystkich dziedzinach.
W tym też okresie podstawowym i najważniejszym środowiskiem socjalizującym jest rodzina. Kolejna faza, odnosi się do lat przedszkolnych i jest to tak zwana faza socjalizacji właściwej. Proces socjalizacji polega wówczas na intensywnym poznawaniu siebie i otoczenia, co pomoże przygotować dziecko do życia w szerszych kręgach społecznych. W tej fazie rodzina nadal pełni ważną rolę socjalizacyjną, lecz uwidacznia się już wpływ przedszkola jako instytucji wspomagającej proces socjalizacji .
Zdaniem Tyszki , pierwsze fazy rodzinnej socjalizacji realizują się głównie przez:
– przykład i naśladownictwo,
– system nakazów i zakazów,
– działalność inspirująca ze strony osób socjalizujących, ukierunkowana na aktywność wychowanka,
– system kontroli społecznej realizowany poprzez proces nagrodzenia i represji.
Wpływ rodziny na socjalizację dziecka jest wielostronny. W wielu opracowaniach podkreśla się rolę poszczególnych członków rodziny, bada się wzajemne postawy rodziców i dzieci, atmosferę emocjonalną w rodzinie, najczęściej jednak poddaje się badaniom wpływ matek na socjalizację dziecka. Lubowiecka podkreśla, że „matka przede wszystkim stymuluje zachowania dziecka w pierwszych latach jego życia, a więc ma największy wpływ na jego socjalizację”.
Zdaniem Lisa, wielu autorów uważa, że relacje z matką wpływają na kształt orientacji społecznej dziecka, co prowadzi do uogólnień i zostaje przeniesione na relacje z innymi ludźmi. Matki wywierają również wpływ na osiągnięcia poznawcze dzieci, kierując ich aktywność na przedmioty i na ludzi. Szczególnie dotkliwie odczuwa dziecko skutki rozłąki z matką, które wywołują niekorzystne zmiany w jego rozwoju w sferze uczuciowej i społecznej, a więc bezpośrednio wpływają na poziom socjalizacji dziecka. Równie boleśnie odczuwa dziecko brak matki w sytuacjach dla siebie nowych. Nieobecność matki w tych sytuacjach wywołuje niepokój, poczucie zagrożenia. W wypadku, kiedy dziecku brakuje obiektu przywiązania, jakim jest matka i nie może z nikim z najbliższego otoczenia nawiązać kontaktu emocjonalnego, dochodzi do deprywacji miłości macierzystej.
Zjawisko to w rodzinie przybiera zwykle charakter częściowej deprywacji, powstałej na skutek chłodu uczuciowego, odrzucenia przez rodziców nieprawidłowych postaw rodzicielskich. Kozłowska analizując sytuację dzieci w takich rodzinach stwierdza, że może u nich pojawić się dwoisty obraz matki: takiej, która daje poczucie bezpieczeństwa i zarazem takiej, która takiego poczucia nie daje – tak zwanej matki znikającej. Wpływ ojca na rozwój i socjalizację dziecka jest również znaczący. Wzrost roli ojca wynika z przejęcia przez niego części obowiązków wychowawczych wobec dziecka .
Na poziom socjalizacji wpływają również więzi, jakie tworzą się pomiędzy ojcem a dzieckiem. Według amerykańskiego badacza Pedersena dzieci, które miały dobre relacje z ojcem łatwiej akceptują obcych i nawiązują z nimi kontakty. Ojcowie bowiem, według wspomnianego badacza, podczas zabaw z dziećmi preferują gry ruchowe z elementami mocowania, pobudzając je w ten sposób do niezależności. Podobnie jak brak matki, również brak ojca niekorzystnie wpływa na poziom socjalizacji.
Zdaniem Rembowskiego , brak ojca odbija się ujemnie na osobowości dziecka. U dzieci, zwłaszcza zaś u chłopców, mogą się pojawić aspołeczne zachowania, zaburzenia identyfikacji płciowej, niska samoocena, niedojrzałość społeczna. Na socjalizację dziecka w rodzinie wpływają również relacje pomiędzy rodzicami i wypływająca z tych relacji atmosfera panująca w rodzinie. Na atmosferę w rodzinie, według Przetacznik - Gierowskiej i Włodarskiego , wpływają czynniki wewnętrzne, takie jak: osobowość matki i ojca, ich wzajemne współżycie oraz układ stosunków między członkami rodziny.
Istotne są również składniki strukturalne, takie jak: wielkość rodziny, jej status społeczno - ekonomiczny, kolejność narodzin dzieci. Zgodna atmosfera panująca w rodzinie wpływa na poziom komunikacji z dzieckiem, sprawia też, że dzieci łatwiej identyfikują się z rodzicami. Zadaniem rodziny jest również przygotowanie dzieci do pełnienia ról kobiecych i męskich. Dziecko przyswajając sobie sposób reagowania i stosunek do świata swoich rodziców identyfikuje się z jednym z nich.
Czynnikiem wyraźnie sprzyjającym identyfikacji jest miłość i akceptacja dziecka. To właśnie od rodzica tej samej płci dziecko uczy się pełnienia przyszłych ról społecznych . Wszelkie odchylenia w zakresie identyfikacji prowadzą do mniejszych lub większych zaburzeń w procesie socjalizacji dziecka, zwłaszcza w kwestiach dotyczących odgrywania ról płciowych. Oprócz rodziców, na socjalizację dziecka w rodzinie wpływają także inne osoby, najczęściej rodzeństwo i dziadkowie . W zakresie kontaktów społecznych między dzieckiem a jego rodzeństwem, istnieją zależności związane z wiekiem, płcią, liczbą rodzeństwa, kolejnością urodzin.
Zdaniem Hurlock, im większe różnice wiekowe między rodzeństwem, tym ich relacje są lepsze. Dzieci łatwiej ze sobą współdziałają, okazują sobie pomoc. Często starsze dzieci opiekują się młodszym rodzeństwem, uzupełniając w ten sposób socjalizujące działania rodziców. Kontakty dziadków z wnukami mogą przebiegać w sposób formalny i nieformalny.
Dla socjalizacji, ważne są więzi miłości łączące dziadków z wnukami oraz poczucie bezpieczeństwa, jakie dają im dziadkowie .
Opracowanie Joanna Szymura. |
