Zamieszczenie artykułu "Zakłócenia systemu fonologicznego, leksykalnego i gramatycznego języka dziecka z opóźnionym rozwojem mowy" ma na celu podzielenie się z innymi logopedami spostrzezeniami i refleksjami wywodzącymi się z praktyki logopedycznej, która niejednokrotnie dostarcza wielu ciekawych przypadków, nie poddających się jednoznacznej interpretacji i wywołujących problemy diagnostyczne. Analizowany przypadek dziewczynki przejawiającej zakłócenia wszystkich systemów języka uznałam za na tyle interesujący, aby poświęcić mu uwagę w niniejszej publikacji.
Bożena Płókarz
Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna
w Mysłowicach
Zakłócenia systemu fonologicznego, leksykalnego i gramatycznego języka dziecka z opóźnionym rozwojem mowy.
W praktyce logopedycznej zdarzają się przypadki, które są niezmiernie interesujące zarówno z punktu widzenia językoznawcy, jak i praktyka.
Konsultując kilka lat temu dziewczynkę w wieku 7. lat uzyskałam materiał językowy nie poddający się jednoznacznej interpretacji. Wnikliwa analiza wypowiedzi dziecka wskazywała na znaczne zniekształcenia języka przejawiające się przede wszystkim w systemie fonologicznym, a w nieco mniejszym stopniu także w leksyce i fleksji.
Dziewczynka została skierowana do poradni przez szkołę z powodu problemów w wypowiadaniu się i nabywaniu szkolnych wiadomości i umiejętności.
Badanie psychologiczne dziecka testem Terman – Merrill wykazało niższy niż przeciętny rozwój intelektualny. Na wynik ogólny istotny wpływ wywarł bardzo ubogi słownik, posługiwanie się pojedynczymi wyrazami lub krótkimi, prostymi zdaniami. Biorąc pod uwagę wynik uzyskany przez dziewczynkę w badaniu Skalą Dojrzałości Umysłowej Columbia, który wskazywał na prawidłowy, przeciętny rozwój umysłowy, wnioskować można o negatywnym wpływie zakłóceń w rozwoju mowy na ogólne funkcjonowanie intelektualne dziecka.
Badanie logopedyczne ujawniło zaburzenia mowy o charakterze artykulacyjnym. Cechą uderzającą w fonetyce dziecka było duże nasilenie deformacji w zakresie fonetycznej budowy wyrazów. Wśród różnorakich zmian prowadzących do odkształcenia budowy fonetycznej wyrazu można wymienić: metatezę, asymilację, dysymilację, redukcję grup spółgłoskowych, elizję sylab, kontaminację. O strukturze fonologicznej wyrazu decyduje przede wszystkim struktura fonemiczna (ilość i jakość fonemów tworzących wyraz), struktura połączeń fonemicznych, struktura sylabiczna oraz czynniki akcentowo – rytmiczne. W naturalnym procesie rozwoju mowy, a także w zaburzeniach mowy u dzieci, struktura sylabiczna wyrazów złożonych z trzech, czterech i więcej sylab podlega odkształceniom. U badanego dziecka można było stwierdzić wiele przykładów zniekształceń długości sylabicznej wyrazów kilkuzgłoskowych. Najczęściej redukcji ulegała pierwsza lub druga sylaba, przy zachowanych dwóch, bądź w wyrazach pięciozgłoskowych – trzech sylabach końcowych. Równie często reprezentowaną zmianą struktury fonemowej wyrazów były uproszczenia grup spółgłoskowych, występujące w dużym nasileniu w nagłosie, jak również w śródgłosie. Z innych zjawisk wskazujących na trudności dziewczynki w oddawaniu struktury fonologicznej wyrazów można również przytoczyć metatezę, nie tak silnie jednak manifestowaną jak upraszczanie grup spółgłoskowych.
W uzyskanym materiale językowym odnaleźć można wiele przykładów zachodzenia procesów asymilacyjnych (upodobnienia) spółgłosek jak również zjawiska przeciwnego – dysymilacji, gdy dziecko w swej wypowiedzi narusza zasadę podobieństwa głosek. Inną formą odkształceń odnoszących się do dźwiękowej strony języka spotykaną u dziewczynki były kontaminacje, stanowiące przypadkowe skrzyżowanie dwóch wyrazów. Przykładem wystąpienia kontaminacji jest wyraz „kolasa”, który – jak wynika z kontekstu wypowiedzi dziecka – powstał w wyniku połączenia przyimka „koło” zastosowanego w znaczeniu: „w bezpośrednim sąsiedztwie, w pobliżu” i rzeczownika należącego do deklinacji męskiej „las”, użytego w dopełniaczu z niewłaściwą końcówką fleksyjną „–a”, zamiast końcówki „–u”.
Liczne przykłady zniekształceń budowy fonologicznej wyrazu obecne w wypowiedziach dziecka wskazują na skalę trudności w zakresie systemu fonologicznego języka. Analiza fonetyczna słów najczęściej ulegających deformacjom wskazuje, że o trudności artykulacyjnej decyduje długość słowa, występowanie w nim grup spółgłoskowych i dźwięków trudnych. Te właśnie elementy słowa najczęściej ulegały odkształceniom. W wyniku przekształceń obraz fonetyczny słowa niejednokrotnie stawał się jeszcze bardziej skomplikowany i w efekcie jego artykulacja była trudniejsza.
Nieprawidłowości tego rodzaju nie powinny tak rozlegle przejawiać się u dziecka 7. letniego w przypadku niezakłóconego, normalnie przebiegającego procesu rozwoju mowy. Zjawiska te są charakterystyczne dla wcześniejszych okresów rozwoju mowy i w wieku sześciu, siedmiu lat niemal zupełnie zanikają lub co najmniej należą do rzadkości. Nie znajdują one zatem prostego uzasadnienia, w przeciwieństwie do zjawisk zastępowania niektórych spółgłosek sekundarnych głoskami prymarnymi, a jednocześnie podobnymi pod względem bliskości lokalizacji artykulacyjnej, co można tłumaczyć małą sprawnością ruchów artykulacyjnych. Znamienne jest, że dziewczynka potrafi artykułować poprawnie wszystkie dźwięki mowy, jednakże mimo pełnych możliwości artykulacyjnych wypowiadanie zespołów dźwięków, jakimi są wyrazy, nastręcza jej poważne trudności. Niemal wszystkie przekształcenia parafatyczne dotyczące zniekształceń fonetycznych i artykulacyjnych, znane są z procesu kształtowania się mowy dziecka, a także z różnych form zaburzeń mowy, między innymi afazji.
Podawanie nazwy przedmiotu pokrewnego albo należącego do tego samego gatunku przedmiotów, co przedstawiony na obrazku bądź zastosowanie omówień, może wynikać ze szczupłości zasobu słownika dziecka oraz niedojrzałości myślenia słowno – pojęciowego. Dla badanego dziecka nazwy mieszczące się w zakresie pojęcia ogólnego cechuje pewnego rodzaju równowartość, czym można by tłumaczyć zamienne ich używanie.
Z. Kordyl wskazuje, iż „analiza słowno – pojęciowa jest w szczególny sposób zaburzona u dzieci z niedokształceniem mowy o typie afazji”[1].
Termin „niedokształcenie mowy” oznacza, że u dziecka mowa nie osiągnęła właściwej, pełnej swojej formy, zarazem suponuje pewien stopień jej rozwoju. Nie ma on pejoratywnego odcienia właściwego określeniu: niedorozwój, lecz zawiera element pomyślnej prognozy, gdyż wskazuje na fakt trwania nie zakończonego jeszcze procesu kształtowania się mowy. Druga część określenia sugeruje istnienie podobieństwa do afazji dorosłych poprzez analogiczność symptomów oraz etio – patogenezy, gdyż w większości przypadków niedokształcenia mowy stwierdza się ślady uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego i uważa się je za przyczynę zaburzenia rozwoju mowy[2].
Innym osobliwym, aczkolwiek rzadziej występującym zjawiskiem w mowie badanej dziewczynki jest tworzenie neologizmów i kontaminacji charakterystycznych dla okresu „swoistej mowy dziecięcej” (3 – 7 roku życia), ale występujących także w zaburzeniach mowy o typie afazji.
Obok nieprawidłowości obserwowanych w zakresie systemu fonologicznego i leksykalnego, w obrębie systemu gramatycznego spotykamy agramatyzmy, czyli przypadki niewłaściwego użycia form fleksyjnych zarówno rzeczowników, jak i czasowników.
Ujawniające się u dziecka nieprawidłowości odnoszące się do wszystkich systemów cząstkowych języka wskazują na rozwijanie się mowy z opóźnieniem.
Próba określenia, czy w charakteryzowanym przypadku mamy do czynienia z tzw. prostym opóźnieniem mowy, czy też niedokształceniem mowy o typie afazji, napotyka na duże trudności z uwagi na dysponowanie niepewnymi, niewystarczającymi danymi anamnestycznymi (istniała trudność w uzyskaniu od matki konkretnych, szczegółowych informacji dotyczących początków mowy dziecka) oraz brak specjalistycznych badań neurologicznych.
Opóźnienie początków mowy nie wydaje się być istotnym czynnikiem pozwalającym na odróżnienie prostego opóźnienia rozwoju mowy od afazji dziecięcej, bowiem może ono występować zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku, na co wskazuje Z. Kordyl.
W niedokształceniu mowy o typie afazji decydującym momentem jest nie tyle opóźnienie się początków mowy, ile wolne tempo jej rozwoju, lub co najmniej oba te czynniki mają jednakową wagę.
Według wielu autorów ważnym kryterium różnicującym jest łatwość ustępowania objawów. Dziecko u którego opóźnienie rozwoju mowy nie ma charakteru afazji, powyżej 5. roku życia zaczyna nagle mówić i wyrównuje szybko opóźnienie.
Bibliografia
1. Kordyl Z.: Psychologiczne problemy afazji dziecięcej. PWN. Warszawa 1968.
2. Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1992.
3. Zarębina M.: Język polski w rozwoju jednostki. Wydawnictwo Glottispol. Gdańsk 1994.
[1] Kordyl Z.: „Psychologiczne problemy afazji dziecięcej. PWN Warszawa 1968.
[2] Tamże.
|
