Nie ulega wątpliwości, że teatr jest tą dziedziną sztuki, która w pracy z uczniem może być szczególnie przydatna. Dzieje się tak dlatego, że jak żadna inna forma twórczej aktywności, stanowi wypadkową wielu bardzo różnych uzdolnień i może połączyć w sobie praktycznie wszystkie inne dziedziny działalności artystycznej. To właśnie możliwość twórczej współpracy zespołu bardzo różniących się od siebie predyspozycjami osób, stanowi o wartości teatru, dramy czy zabaw teatralnych dla nauczyciela. Podobnej nie daje muzyka, plastyka czy sport.
Psychologiczne aspekty pracy teatralnej w szkole- relacje między opiekunem i członkami grupy teatralnej
Nie ulega wątpliwości, że teatr jest tą dziedziną sztuki, która w pracy z uczniem może być szczególnie przydatna. Dzieje się tak dlatego, że jak żadna inna forma twórczej aktywności, stanowi wypadkową wielu bardzo różnych uzdolnień i może połączyć w sobie praktycznie wszystkie inne dziedziny działalności artystycznej. To właśnie możliwość twórczej współpracy zespołu bardzo różniących się od siebie predyspozycjami osób, stanowi o wartości teatru, dramy czy zabaw teatralnych dla nauczyciela. Podobnej nie daje muzyka, plastyka czy sport. Niosąc tak wiele wartości, teatr wymaga jednak od nauczyciela szczególnej wrażliwości i szerokiej wiedzy w bardzo wielu dziedzinach. Stanowi więc swoiste wyzwanie także dla niego, pozwalając na ciągłe doskonalenie metod pracy i wiedzy własnej. Do tego dochodzą jeszcze aspekty nie dające się zamknąć w żadnych definicjach- przygoda przeżywana na scenie zarówno przez prowadzącego jak i młodego aktora, poszukiwanie prawdy o otaczającym świecie, ale przecież i o samym sobie, kształtowanie zmysłu estetycznego (to dla mnie proces nigdy się nie kończący) oraz umiejętność innego, głębszego widzenia świata. Z tych właśnie powodów zdecydowałam się na rozpoczęcie studiów podyplomowych na kierunku reżyserskim. Niniejsza praca jest zbiorem moich przemyśleń i syntezą wniosków wynikających z długoletniej pracy teatralnej z różnymi grupami dzieci. Pisząc ją kierowałam się ideą, że wszystko, co ma związek z jakąkolwiek dziedziną sztuki niesie za sobą głębokie, humanistyczne treści, a co za tym idzie uwrażliwia ucznia i czyni go otwartym na świat i ludzi. Cele, jakie sobie postawiłam najlepiej oddają słowa:
Poszerzanie widzenia świata, sztuki, edukacji, rozwijanie wyobraźni, wyzwalanie
twórczości (...),poszukiwanie swego miejsca, przestrzeni własnej, przestrzeni
i miejsc niezwykłych, poszukiwanie siebie wobec (…). (E. Olinkiewcz, E. Repsch)
Problematykę teatru w szkole dzielę ze względów praktycznych na dwa odrębne zagadnienia: - stosowanie działań teatralnych w procesie nauczania, - teatr jako forma zajęć pozalekcyjnych.
Oczywiście obie formy działania pozostają ze sobą w mniej lub bardziej ścisłych związkach, jednak charakter pracy i wymagania jakie stawiają przed nauczycielem prowadzącym są odmienne. Pewne jest jednak, że o sukcesach w każdej z tych form pracy zadecydują relacje między prowadzącym a uczniami
Podstawowym aspektem pracy teatralnej w szkole jest fakt, że nauczyciel i uczniowie znają się najczęściej dobrze już z zajęć lekcyjnych. Naturalną koleją rzeczy, mimo ogólnoszkolnego charakteru koła teatralnego, czy teatru szkolnego (kwestia nazewnictwa jest tu drugorzędna) proponujemy udział w nim najczęściej uczniom, których znamy już z pracy dydaktycznej. Rozpoznaliśmy wcześniej ich predyspozycje, znamy charakter, darzymy większą sympatią niż anonimowych dla nas uczniów klas, w których nie uczyliśmy. Wydaje nam się zatem naturalne, że praca z nimi będzie dużo łatwiejsza i wydajniejsza niż z innymi. Podświadomie zakładamy, że to właśnie oni będą stanowili "trzon grupy”. Tak oczywiście najczęściej bywa, ale w pewnym momencie możemy stwierdzić, że owszem, atmosfera jest miła i przyjemna, młodzież licznie pojawia się na zajęciach, ale nijak ma się to do efektywności pracy a co ważniejsze, do efektów artystycznych. Jak to się stało? Co przegapiliśmy i dlaczego bardzo bobrzy często uczniowie, o różnorodnych zainteresowaniach i talentach, nie potrafią posunąć się o krok poza co najwyżej poprawne realizacje sceniczne? Moja praca z utworzoną przez Teatr Nowej Sztuki Grupą Teatralną "X" i porównanie jej z pracą prowadzonego przeze mnie teatru szkolnego, pozwalają mi na wyciągnięcie ogólnych wniosków, przydatnych jak myślę także dla innych. Postaram się je teraz omówić dzieląc z kolei pracę teatralną na etapy:
- nabór do grupy teatralnej - wzajemne poznawanie się między uczniami i prowadzącym Nabór do grupy teatralnej.
Z mojej praktyki wynika, że bardzo korzystne jest dokonanie wstępnej selekcji uczniów. Wszelkie formy rywalizacji podczas naboru są wskazane z bardzo oczywistych względów: zupełnie inna jest wartość czegoś, co przyszło samo niż czegoś, o co trzeba było zawalczyć, wykonać wcześniej jakąkolwiek pracę. Najczęściej świadomość pewnych trudności w dostaniu się do grupy teatralnej sama przez się jest już dyscyplinująca i procentuje większymi staraniami i autodyscypliną ucznia. Oczywiście ze względu na specyfikę pracy w szkole nie możemy sobie pozwolić na ostrą i merytoryczną selekcję, jaką przeprowadzilibyśmy organizując nabór do grupy pozaszkolnej. Wszelkie formy zajęć pozalekcyjnych mają na celu wspomaganie procesów dydaktycznych, rozwijanie indywidualnych zainteresowań ucznia oraz ułatwianie procesów integracyjnych w szkole. Nie sposób zatem odmawiać prawa uczestniczenia w takich zajęciach uczniom mniej zdolnym, nie mającym wybitnych zdolności w jakimś określonym kierunku. Rolą organizującego grupę teatralną nauczyciela jest zatem przede wszystkim znalezienie możliwie pojemnej formuły, która pozwoli wykorzystać możliwie najwięcej różnorodnych uzdolnień uczniów. Oto proponowany przeze mnie ramowy plan zadań umożliwiających przystąpienie do castingu "castingu" (nazwa sama w sobie działająca na wyobraźnię ucznia):
1. Przygotowanie jednego utworu poetyckiego i fragmentu prozy 2. Przygotowanie etiudy teatralnej na dowolny temat (oczywiście uczniom wyjaśniamy, że chodzi o odegranie scenki przedstawiającej kogoś lub coś) 3. Przygotowanie pisemnej wypowiedzi na zadany temat (np. "dlaczego chcesz być w szkolnej grupie teatralnej?", "jakimi cechami wg Ciebie powinien odznaczać się aktor?", "jakie role chciałbyś grać i dlaczego?" itp.) 4. Propozycja nazwy dla teatru szkolnego z uzasadnieniem 5. Wypowiedź ustna na temat: "jak zareklamowałbyś swój teatr?" 6. Przygotowanie pracy plastycznej (np. logo grupy teatralnej z wykorzystaniem proponowanej nazwy, lalka teatralna, projekt plakatu). Obowiązkowe byłyby punkty 1, 2, 4 oraz dowolnie wybrany z pozostałych.
To oczywiście jedynie propozycja. Kombinacje są dowolne a chodzi jedynie o to, żeby rozpoznać wszystkie umiejętności przydatne w pracy grupy teatralnej i nie stawiać z góry w pokonanym polu uczniów nie mających uzdolnień aktorskich. Naszą rolą będzie później umiejętne wykorzystanie możliwości grupy. Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na bardzo różne powody, dla których uczniowie będą się starali dostać do grupy teatralnej:
- rzeczywiste zainteresowania w tym kierunku - chęć zdobycia sympatii nauczyciela - względy "towarzyskie" - potrzeba akceptacji ze strony środowiska - chęć imponowania otoczeniu
Skoncentruję się na dwóch ostatnich. Pierwsze są oczywiste i nie niosą ze sobą żadnych implikacji. Uczeń szukający w grupie teatralnej samopotwierdzenia, a w dalszej kolejności akceptacji u pozostałych nie jest rzadkim przypadkiem. Bardzo często są to te niezguły, z którymi nie bardzo wiemy co i jak robić. W tym jednak przypadku na plan pierwszy musi się wysunąć rola pedagoga. Pozytywnym działaniem ze strony dziecka jest fakt podjęcia próby uwolnienia się od poczucia niższości i wyobcowania z grupy. Ono właśnie wyciąga rękę z prośbą o pomoc a może nawet będzie to jeden z ostatnich takich sygnałów w jego przypadku. Ostrożność w postępowaniu z takim uczniem jest niezbędna. Nieraz wyczuwa się wręcz wyczekiwanie u pozostałych członków grupy. Nasze zbyt ostre słowa czy opinie mogą się stać wyrokiem ostatecznym i to tym pewniej, im większy jest nasz autorytet wśród uczniów. Ale również odwrotnie, nasze subtelne, delikatne, ale konsekwentne podkreślanie postępów takiego dziecka będzie automatycznie budowało jego pozycję w grupie. W dalszych etapach pracy można doprowadzić nawet do pełnej integracji. Nie będzie to jednak możliwe, jeśli już na początku, nawet niechcący, potwierdzimy ustaloną wcześniej opinię pozostałej części grupy. Innym przypadkiem jest uczeń o zapędach gwiazdora, przekonany o swojej wartości, chętnie demonstrujący ją przed pozostałymi uczniami, pogardliwie odnoszący się do mniej utalentowanych. Tu nasze działania będą oczywiście odwrotne niż w poprzednim przypadku. Nie miejsce tu na przedstawianie licznych sposobów na radzenie sobie z takim przypadkiem. Podkreślę jednak, że przede wszystkim chodzi o to, żebyśmy sami nie ułatwiali tego typu zachowań wiedząc o ponadprzeciętnych często zdolnościach naszego gwiazdora i eksponując go przy każdej okazji. Pamiętać należy o tym, że o naszym sukcesie zadecyduje umiejętność wykorzystania całej grupy, a nie najlepiej nawet zagrane role jednej czy dwóch osób. A pokory nic tak nie uczy jak epizodyczna rola dla kandydatów na Hamleta czy Ofelię.
Wzajemne poznawanie się między uczniami i prowadzącym.
W grupie teatralnej, działającej w szkole naturalną koleją rzeczy spotykają się uczniowie z różnych klas, a często w różnym wieku. Niesie to ze sobą szereg problemów, które jednak przy właściwym podejściu nie powinny w znaczący sposób wpływać na jakość pracy.Naszym pierwszym zadaniem jest w takim wypadku rozpoznanie możliwości uczniów, których nie znamy z wcześniejszej pracy pedagogicznej. Pomocne tu będzie oczywiście zasięgnięcie opinii innych nauczycieli znających te osoby. Nie powinniśmy się jednak nimi sugerować zbytnio pamiętając, że dziecko w nowym otoczeniu zachowuje się często całkowicie inaczej niż w grupie, w której funkcjonowało wcześniej. Jeśli okaże się np. bardziej otwarte, aktywne i kreatywne (a zdarza się to dość często) wówczas to my powinniśmy podzielić się spostrzeżeniami z jego wychowawcą. Może to bowiem sugerować, że coś jest nie tak z relacjami wzajemnymi w klasie, w której się uczy. Znacznie częściej jednak mamy do czynienia z reakcjami typu skrępowanie a nawet strach. Naszą rolą w takim wypadku jest cierpliwe i delikatne oswajanie dziecka z nową sytuacją, nowymi przyjaciółmi. Początkowe małe postępy nie powinny nas zrażać. W końcu nieufność względem nowego środowiska nie jest czymś, co musi mieć przełożenie na zdolności dziecka. Często bywa tak, że dzieci ostrożne, obserwujące otoczenie i nowych znajomych dość długo, zanim obdarzą ich zaufaniem są szczególnie wrażliwe i dojrzałe, okazując się w przyszłości świetnymi małymi aktorami. Czy do tego dojdzie zależy w równym stopniu od nich jak i od prowadzącego grupę. Istotną sprawą jest wspólne wypracowanie modelu, który nie będzie zwyczajnym przeniesieniem zależności nauczyciel - uczeń z zajęć lekcyjnych. Wykorzystywanie wygodnych skądinąd dla prowadzącego zasad i zwyczajów przyjętych wcześniej podczas zajęć lekcyjnych musi w efekcie doprowadzić do szybkiego znudzenia się sporej grupy uczniów zajęciami grupy teatralnej. Większość z nich bowiem poszukuje w zajęciach grupy teatralnej czegoś nowego, przygody, inspiracji, możliwości wyrażenia własnych przeżyć. Dzieje się tak mimo, że same często nawet nie potrafią określić tych potrzeb. Nie znajdując ich spełnienia zniechęcają się szybko. Oczywiście ich zdyscyplinowanie, obowiązkowość i chęć uzyskania jak najlepszych wyników w szkole sprawią, że nadal będą regularnie uczęszczać na zajęcia grupy, a nawet będą w niej najlepszymi aktorami. Pomyślmy jednak jak wiele mogłyby dać z siebie, gdyby rzeczywiście znalazły zaspokojenie swoich oczekiwań i często Nid do końca uświadomionych potrzeb! Podejmując się prowadzenia grupy teatralnej złożonej z osób, które przecież równie dobrowolnie się do niej zgłosiły stajemy się w gruncie rzeczy partnerami w określonym przedsięwzięciu, partnerami w tworzeniu sztuki. W jakim zatem stopniu należy rozluźnić zasady znane uczniom z zajęć lekcyjnych, aby nie zniechęcić ich do pracy po lekcjach? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Zawsze będzie to zależało od charakteru grupy, cech poszczególnych jej członków. Z czasem każdy prowadzący grupę teatralną wypracuje własny system pracy. Powinniśmy jednak zawsze kierować się jedną naczelną zasadą:
większość naszych podopiecznych to dzieci o szczególnej wrażliwości i zdolnościach artystycznych, a co za tym idzie o głębszych niż wielu ich rówieśników potrzebach duchowych. To, w jakim stopniu ich możliwości zostaną wykorzystane, a talenty rozwinięte, zależy w równej mierze od nich samych jak i od nas. Na ich wrażliwość musimy odpowiadać wrażliwością a na ich problemy reagować naszą mądrością i doświadczeniem.
ANNA DERMONT - BRANDYS
|
