Ruch postrzegany jako jeden z przejawów aktywności człowieka, w którym uwidacznia się cała różnorodność jego osobowości. Od prostych ruchów behawioralnych aż po niezwykle złożone czynności ruchowe wybitnego sportowca. Ruch może służyć rozrywce własnej lub innych, ma podnosić poziom sprawności fizycznej, wpływać na osiągnięcie specjalizacji sportowej oraz emocji współzawodnictwa.
ROLA I ZNACZENIE SPORTU W PSYCHOFIZYCZNYM ROZWOJU DZIECI Z RODZIN PATOLOGICZNYCH, ROZBITYCH I NIEWYDOLNYCH WYCHOWAWCZO
Ruch postrzegany jako jeden z przejawów aktywności człowieka, w którym uwidacznia się cała różnorodność jego osobowości. Od prostych ruchów behawioralnych aż po niezwykle złożone czynności ruchowe wybitnego sportowca. Ruch może służyć rozrywce własnej lub innych, ma podnosić poziom sprawności fizycznej, wpływać na osiągnięcie specjalizacji sportowej oraz emocji współzawodnictwa. Ruch jest podstawowym czynnikiem kształtującym sprawność fizyczną. Stymulacja ruchem wpływa na rozwój anatomiczny mięśni, stawów i kości, na pobudzaniu dojrzewania ośrodków w mózgu i ośrodki nerwowe. Ruch wpływa także na wzrost wydolności i wzrost cech motorycznych. Poprzez stymulację ruch jest napędem w kształtowaniu sprawności fizycznej.
Uwarunkowaniem pośrednim, który wyznacza poziom sprawności fizycznej jest kształtowanie współfrontowej osobowości dziecka. Drogą podstawową, na której dokonują się przemiany w człowieku jest wychowanie. Polega ono na „wspieraniu trybu życia i działalności dziecka, tak by kształtować poznanie, spostrzeżenia, pojęcia i sądy, wzbogacać jego wiedzę o świecie, kształcić myślenie, a jednocześnie wyrabiać odpowiednie nawyki, sprawności, umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania i zdolności, a więc prowadzić w rezultacie do wychowania jak najwszechstronniej rozwiniętej osobowości” (Z. Cendrowski).
Pedagogika wyodrębnia cztery podstawowe działy, w których zachodzi proces wszechstronnego kształtowania osobowości: wychowanie umysłowe, wychowanie moralno-społeczne, wychowanie przez sztukę i wychowanie fizyczne.
Prawidłowo ukierunkowane wychowanie prowadzi do osiągnięcia dobrej kondycji fizycznej ciała, wpływa także na obszary kondycji psychicznej człowieka.
W wychowaniu społeczno-moralnym rozwijane są umiejętności współdziałania z rówieśnikami, tolerancja, asertywność, zasada fair play, przezwyciężanie trudności, konsekwencja, dyscyplina, punktualność itp. Wszystkie te cechy przydatne są w późniejszych etapach życia człowieka.
W wychowaniu przez sztukę – fizyczna aktywność uczy dziecko dostrzegać rzeźbę własnego ciała i wspomaga wychowanie seksualne.
Wychowanie fizyczne to kompleksowe oddziaływanie całego systemu czynników wpływających na proces wychowania. Wychowanie fizyczne jako forma uczestnictwa w kulturze fizycznej wspomaga rozwój fizyczny, motoryczny, zdrowie. Jest procesem fizycznego kształcenia i wychowania.
Edukacja i kultura winna określać styl i sposób życia, poszukiwać takiej aktywności, która daje dziecku satysfakcję i możliwość samorealizacji.
Człowiek XXI w. powinien być sprawny ruchowo i świadomie dążyć do rozwoju swej aktywności.
Sport jako szeroko rozumiane pojęcie daje możliwość walki z biernym fizycznie trybem życia dzieci, młodzieży i dorosłych. Sport to zjawisko społeczne obejmujące wszelki formy aktywności ludzkiej. Igrzyska, wyścigi, zapasy, gry i zabawy ruchowe oraz ćwiczenia fizyczne znane były już w antycznej Grecji i w Rzymie oraz ludom Starożytnego Wschodu. Łacińskie „se desportale” czy staro-francuskie „se desporter” oznaczało słowo „sport” czyli czynność umilająca przyjemne spędzanie czasu, oddawanie się rozkoszom i zabawą. Odnosiło się to do wyższych warstw społecznych. Warstwy ubogie brały udział w grach, walkach i ćwiczeniach jako czynny podmiot stwarzający, iż widowisko było bardziej emocjonujące dla obserwatorów.
W świecie nowożytnym pojęcie sportu spostrzegano w sensie praktycznego działania. Sprawność fizyczna i dobra kondycja to cechy przydatne w działaniach zbrojnych, we władaniu bronią oraz do zdobywania pożywienia.
Stopniowo sport stawał się rozgrywką dla elitarnych grup społecznych. Dopiero w XIX i XX wieku zaczął być postrzegany jako czynnik zdrowia i doskonalenia człowieka. Poprzez różnorodne formy ruchu, zabawę, ćwiczenia, turystykę, stwierdzono, że kształtuje się odporność organizmu, podtrzymuje się siły witalne i pomnaża zdrowie fizyczne. Dziś wiemy, że aktywność fizyczna ma wpływ zarówno na przedłużenie życia oraz na podnoszenie jakości biologicznej.
J. Bielski stwierdza, że odpowiednia aktywność fizyczna działa korzystnie na: „procesy krzepnięcia krwi, metabolizm lipidów i węglowodanów, przemiany biochemiczne mięśnia sercowego, układ hormonalny (równowaga psychiczna), bezpośrednio na układ krążenia, układ oddechowy (zwiększenie wydolności), układ ruchowy (doskonalenie budowy i funkcji”.
Z. Cendrowski uważa, że „aktywność fizyczna jest osią, wokół której budować można całą strategię zdrowego stylu życia. Posługując się środkami kultury fizycznej możemy wydatnie wpływać na rozwiązywanie problemów w innych obszarach”.
Aktywność ruchowa człowieka rozpoczyna się już w wodach płodowych i wzrasta systematycznie po urodzeniu dziecka, przy czym spontaniczność ruchowa systematycznie się różnicuje i staje się bardziej celowa. Ruchy stają się świadome i zamierzone. Najszybsze tempo rozwoju motorycznego następuje w 4-5 roku życia i nazywane jest „złotym wiekiem motoryczności”. U sześciolatków aktywność ruchowa rośnie wraz z potrzebą jej doskonalenia. Okres pokwitania to występowanie największej harmonii ruchów. Dziecko osiąga w tym czasie wysoki poziom cech motorycznych: szybkości, siły, wytrzymałości, wydajności i zwinności. Aktywność fizyczna w tym okresie realizowana jest poprzez wychowanie fizyczne, rekreację, sport i turystykę. Instynktowna potrzeba ruchu zamienia się na potrzebę współzawodnictwa i rywalizacji a tym samym uzyskiwania maksymalnej sprawności fizycznej. Działalność ruchowa wzmacnia wszystkie jego układy i stymuluje procesy psychiczne dziecka.
Otaczający nas świat znacznie bardziej zmienny niż nasze środowisko wewnętrzne oddziałuje na organizm dziecka ciągłymi bodźcami burząc jego równowagę fizjologiczną, zmuszając do przystosowania się warunków zewnętrznych i motywując jego rozwój. Dlatego pod wpływem działania czynników biogeograficznych i społeczno-ekonomicznych modyfikuje się zespół cech osobniczych. Człowiek tworzy ze środowiskiem nierozerwalną całość, a jego stan zdrowia uzależniony jest od warunków środowiskowych. Dlatego powinien uczyć się adaptacji do zmieniających się warunków i tempa zachodzących zmian.
Ruch i aktywność fizyczna to sprzymierzeńcy w tej adaptacji. Wychowanie fizyczne spełnia kluczową, scalającą rolę w tym zakresie.
Z. Cendrowski podkreśla cztery funkcje wychowania fizycznego:
- funkcję stymulowaną – czyli wspomaganie rozwoju człowieka bodźcami i sytuacjami wychowawczymi, które ułatwiają pełną realizację potencjalnych, zakodowanych genetycznie możliwości rozwojowych człowieka,
- funkcję adaptacyjną – to przygotowanie człowieka do zadań mogących spotkać go w życiu,
- funkcję korektywną – czyli likwidowanie i ograniczanie odchyleń w rozwoju człowieka poza przyjętą normę,
- funkcję kompensacyjną – czyli wyrównywanie braków w rozwoju fizycznym człowieka.
Dynamicznie zmieniająca się sytuacja społeczna, gospodarcza i polityczna w Polsce i na świecie wymaga od dorosłych a zwłaszcza rodziców i pedagogów poszukiwania nowych form działania w wypełnianiu działań na rzecz optymalnego przygotowania dzieci i młodzieży do życia w społeczeństwie. Współczesny człowiek żyjący w świecie ciągłych przewartościowań, dynamicznego rozwoju technologii i jednocześnie dużego zagrożenia ekologicznego, w sytuacjach nasilających się chorób cywilizacyjnych, chaosu w dziedzinie systemów wartości musi być inaczej przygotowany do życia. Musi wiedzieć na jakich wartościach ma oprzeć swój byt. Temu zadaniu ma sprostać współczesna rodzina jako podstawowa grupa społeczna i najważniejsze środowisko wychowawcze. Rodzina jako najbliższe otoczenie małego człowieka stwarzać powinna podstawy wychowania moralnego, umysłowego, estetycznego i fizyczno-zdrowotnego. Nie zawsze jednak rodzina prawidłowo wypełnia funkcje przyjęte przez społeczeństwo. Bezrobocie, frustracja, stres, pogoń za dobrami materialnymi przyczynia się do rozłamu w rodzinie i patologii.
Pojawiają się typowe problemy w relacjach rodzic – dziecko. Rodzice są często nie przygotowani do spełniania powinności wychowawczych. Wielu z nich mało interesuje się własnymi dziećmi, a zwłaszcza ich problemami psychicznymi. Wychowują dziecko bez konsekwentnego systemu wychowawczego. Działają na zasadzie intuicji, rozliczają dziecko z planowanych osiągnięć nie zaglądając do jego wnętrza, nie uwzględniając jego potrzeb i możliwości. Brak spójnego działania i wsparcia jednego z rodziców jeszcze bardziej utrudnia planowe działanie zmierzające do pełnego rozwoju osobowego dziecka. Można przyjąć, że w rodzinach dysfunkcyjnych występują złożone zjawiska: niedostateczna opieka nad dzieckiem, brak kontroli postępowania dziecka, błędy wychowawcze rodziców, brak konsekwencji lub nieuzasadniony rygor w stosunku do potomstwa.
Najtrudniejsze sytuacje wychowawcze występują w rodzinach zdemoralizowanych i przestępczych. Zaniedbania opiekuńcze, naganny tryb życia wprowadzają dziecko w kręg przestępczości.
Demoralizacja uzależniona jest od rodzaju przestępczości, trybu życia, liczebności rodziny, wieku rodzeństwa czy relacji z ojcem i matką. Podstawową przyczyną niedostosowania społecznego w rodzinach patologicznych jest brak zaspakajania potrzeb biologicznych, psychicznych i etycznych.
Współczesna młodzież przeżywa kryzys w sferze własnej tożsamości. Wynika to z rozproszenia układów odniesienia do kodeksów wartości i modeli zachowań. Powszechny w naszych rodzinach pęd do gromadzenia wszelkich dóbr czy kłopoty finansowe powodują, że dziecko nie ma od kogo czerpać wzorce do naśladowania. Rodzice nie mają czasu, nie chcą lub nie potrafią rozmawiać ze swoim dzieckiem. Wówczas szuka ono wsparcia i zrozumienia w środowisku rówieśniczym. Zagubione w poszukiwaniu własnej wartości trafia na negatywne wzorce zachowań, które wpływają na jego dalsze losy życiowe.
Szczególnie podatne na wpływy i złe wzorce środowiska są dzieci w okresie dojrzewania. Szukając różnych układów odniesienia, czując się samotnym i niezrozumiałym popadają w różne skrajności. Wzrasta u dziecka frustracja, lęk, wrogość, arogancja i agresja. Dziecko staje się nadpobudliwe, zamknięte w sobie, narusza przyjęte normy zwyczajowe, społeczne i prawne.
Zadaniem rodziców i szkoły jest tak kształtować osobowość dziecka, aby nie dopuścić do pojawienia się problemów wynikających z błędów wychowawczych, które często bywają nieodwracalne. Dobrze się stanie, kiedy dziecko może rozładować swoje emocje w sporcie. Jego walory wychowawcze mogą być środkiem świadomego oddziaływania pedagogicznego. Sport zaspokaja wiele potrzeb, zwłaszcza młodego człowieka. Kształtuje prawidłowe nawyki i umiejętności, hartuje, sprzyja rozwojowi osobniczemu i zaspokaja potrzeby psychologiczne. Pomaga przezwyciężać własne słabości, pokonywać przeszkody i dochodzić do sukcesów. Wysiłek fizyczny kształtuje samodyscyplinę i wytrwałość.
Sport posiada więc ogromną moc wychowawczą.
Można wymienić wiele efektów wynikających z uczestnictwa w kulturze fizycznej, które prowadzą do:
· wspomagania procesów nabywania postaw prospołecznych,
· podnoszenia poczucia własnej wartości i wiary we własne siły,
· umożliwienie pozytywnego rozładowania napięć psychicznych, złości i agresji,
· obniżenia poziomu stresu,
· poprawy stosunków między dorosłymi a dziećmi,
· poprawy samooceny,
· rozwijanie samodyscypliny,
· kształtowanie motywacji do zachowań prozdrowotnych i unikania zachowań godzących w zdrowie,
· łagodzenie objawów depresyjnych,
kształtowanie pozytywnych cech charakteru takich jak ambicja, systematyczność, odpowiedzialność, pewność siebie, zdyscyplinowanie, zrozumienie i akceptowanie innych ludzi, rozwijanie kontroli. (K. Sas-Nowosielski).
Wobec rosnącej liczby dzieci wychowujących się w rodzinach patologicznych, które nie spełniają prawidłowo funkcji wychowawczych – sport jest sposobem dotarcia do nich z wartościami i wymienionymi wyżej efektami. Kultura fizyczna może pomóc w prawidłowym kształtowaniu relacji w grupie, zapobiegać działalności przestępczej, określać własną tożsamość, obniżyć skłonności do szukania ekstazy poprzez szkodliwe używki, łagodzić agresywność, poprawiać zachowania i motywację do nauki. Walory kultury fizycznej są ogromne i nieograniczone. Ważne jest jednak, kto oddziałuje przez kulturę fizyczną na dziecko. Osobowość trenera, nauczyciela jest niezwykle istotna w tym działaniu. Drugim istotnym elementem jest czas zdiagnozowania problemów wychowawczych u dziecka. Im młodsze dziecko, tym większa szansa łagodzenia negatywnych skutków wynikających z patologii. Sport działa na te dzieci jak magnez. Odgrywa znaczącą rolę w profilaktyce i terapii zaburzeń dzieci i młodzieży. Stwarza okazję do osiągania sukcesów na polu sportowym. Jest źródłem radości i satysfakcji. Modelowanie osobowości dziecka przynosi większe efekty, gdy zajęcia są atrakcyjne, ciekawe i skierowane priorytetowo na treści wychowawcze. Wówczas każde dziecko, niezależnie od umiejętności i sprawności ruchowej ma równe szanse na sukces. Klimat zajęć, docenianie minimalnych osiągnięć dziecka, wzmaga w nim jeszcze większą chęć do pracy nad sobą i dowartościowuje je. Prowadzący zajęcia powinien więc stwarzać przyjazną atmosferę, być wzorcem do naśladowania, mądrze karać i często chwalić, powierzać dzieciom zadania na miarę ich możliwości i konsekwentnie egzekwować ich wykonanie. Przez takie działanie aktywność sportowa może przerodzić się w pasję życiową.
Wychowanie fizyczne pomaga w kompleksowym oddziaływaniu całego systemu czynników, które wpływają na proces wychowania i wszechstronny rozwój człowieka – rozwój ruchowy, moralny, społeczny i umysłowy. Każda aktywność ruchowa odpowiednio umotywowana spełnia wszystkie funkcje wychowawcze. Szkoła powinna umożliwiać dziecku uczestnictwo w różnych formach usportowienia i szukać dróg wsparcia dla rodziców. Podpowiadać, korygować błędy wychowawcze, być razem z rodzicem i umacniać z nim współpracę. Czasami wystarczy pobudzić drzemiące w rodzicach poczucie bycia ojcem czy matką.
Poprzez różnorodne formy i festyny, zawody, wspólne gry i zabawy, lekcje otwarte, wywiadówki z wychowania fizycznego należy stwarzać sytuacje, które wywołują dumę i satysfakcję ze swojego dziecka. Pobudza to rodziców do refleksji życiowych, otwiera oczy na świat dziecka, którego do tej pory nie potrafili dostrzec. Takie wspólne działania cementują więzi rodzinne.
Dajmy szansę dzieciom i rodzicom, aby przez miłość do sportu zrozumieli na czym polega miłość do własnego dziecka. Stwarzajmy szkoły przyjazne i otwarte na potrzeby dzieci i ich rodziców.
Literatura:
1. Bielski J.: Wpływ wzmożonej aktywności ruchowej na rozwój i profilaktykę chorób cywilizacyjnych (w:) Styl życia a zdrowie, Olsztyn 1994.
2. Cendrowski Z.: Ruch nade wszystko (w:) Będę żył 107 lat. Agencja Promo-Lider, Warszawa 1996.
3. Dykcik W: System wspomagania społecznego rodzin niewydolnych wychowawczo. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1988.
4. Maj G.: Resocjalizacyjne funkcje sportu (w:) Kultura Fizyczna nr 4, 1980.
5. Sas K.-Nowosielski: Mity i fakty resocjalizacji poprzez kulturę fizyczną (w:) Wychowanie Fizyczne i Zdrowie nr 11, 2001.
6. Wolański N.: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. PWN, Warszawa 1979.
Opracowała:
mgr Mirosława Kruszyńska
|
