www.szkolnictwo.pl

Stworzenie nowego modelu nauczyciela to jeden z priorytetów polityki oświatowej Unii Europejskiej.Według Czesława Kupisiewicza powinien on mieć wykształcenie akademickie, umieć uczyć się <>, a równocześnie być zdolnym do kształcenia tej umiejętności u swoich uczniów; sprawować nie tylko funkcję <>, lecz również opiekuńczą, orientującą, selekcyjną i koordynującą: szybko i racjonalnie reagować na wszystko co postępowe i twórcze[...]”[1]. Ważnym elementem jest również zamiłowanie do swojej pracy oraz ustawiczne doskonalenie umiejętności zawodowych.Bazą dla tworzenia nowego obrazu nauczyciela stało się kształcenie ustawiczne.

Forma kształcenia ustawicznego realizowana jest w centrach doskonalenia zawodowego ( Włochy, Hiszpania, Grecja, Dania, Belgia, Niemcy), w centrach kształcenia wczesnoszkolnego (Francja, Luksemburg) oraz w macierzystych placówkach oświatowych. W Holandii i Francji dużą popularnością cieszy się tzw. kaskadowa metoda nauczania, polegająca na kształceniu przez specjalistów uniwersyteckich kilku pilotażowych grup nauczycielskich, których uczestnicy kształcą następnie nowe grupy słuchaczy.

Zachodzące przemiany ekonomiczne, społeczne, polityczne, stawiają przed nauczycielami nowe zadania. Musza oni wychowywać uczniów na obywateli Europy. Aby móc zrealizować takie zadanie nauczyciele muszą być „wychowawcami, przekazicielami kultury, norm i wartości, organizatorami czasu wolnego i animatorami, opiekunami, doradcami i przywódcami”[2]. Określenie na nowo zadań nauczycieli spowodowało pojawienie się nowych wyzwań wymagających od nauczyciela całkowicie nowych umiejętności, takich jak np. ocenianie, wprowadzanie innowacji, doradzanie, jak również zarządzanie, działanie polityczne, organizowanie.

Nie istnieją jak dotąd „wzorcowe” międzynarodowe ustalenia dotyczące edukacji nauczycieli. Poszczególne kraje czynią to w oparciu o własne doświadczenia. Unia Europejska podejmuje jednak wysiłki w kierunku ich ujednolicenia, na przykład poprzez ukształtowanie nowego modelu nauczyciela. Powinien on:

- posiadać wykształcenie wyższe i legitymować się znajomością co najmniej dwóch języków obcych,

- być „specjalistą” od wszechstronnego rozwoju osobowości i umysłowości ucznia,

- przekazywać wiedzę w oparciu o najnowsze osiągnięcia techniki,

- posiadać umiejętności korzystania z nowych technik i środków informatycznych, a także skutecznego wdrożenia jej młodzieży,

- stale aktualizować i poszerzać wiedzę uczniów o kwalifikacjach wymaganych na rynku pracy,

- uczyć się innowacyjnie, racjonalnie i tolerancyjnie reagować na to co nowe i twórcze,

- pobudzać uczniów do aktywnego podejścia do zdobywania przez nich wiedzy oraz przetwarzania jej określonych potrzeb,

- aktywnie działać w środowisku lokalnym.

Ważnym zagadnieniem jest również współczesne wychowanie. Nauczyciele polscy wyżej oceniają swoje umiejętności dydaktyczne niż wychowawcze. Aby współczesne wychowanie było skuteczne, osoby wychowujące powinny posiadać dużą wiedzę i kompetencje społeczno – zawodowe. Dlatego też nauczycielom stawiane są wysokie i wciąż rosnące wymagania. Zmiany struktury ich wykształcenia stają się ważnym zadaniem doby wielkich przemian cywilizacyjnych. W niektórych krajach nauczyciele muszą uczestniczyć w przygotowaniu koncepcji i sporządzaniu programów szkolnych oraz w nowych formach oceny uczniów. Powodzenie wielu współczesnych strategii edukacyjnych oraz priorytetów zależy od nauczycieli. Stworzenie nowego, „międzynarodowego” modelu nauczyciela, wymusza na nauczycielach posiadanie kompetencji w nowych dziedzinach, zacieśnianie współpracy ze swymi kolegami, rodzicami uczniów i innymi przedstawicielami społeczeństwa. Od nauczycieli oczekuje się m.in. iż „wprowadzając uczniów w świat pracy i zatrudnienia będą wpajać pozytywny stosunek do niego, że potrafią przygotować swoich wychowanków do życia zawodowego i służyć im radą w tym zakresie, że będą zachęcać uczniów do poznawania i zrozumienia innych krajów, aby przyczyniać się do swego rodzaju „internacjonalizacji”[3]. Ponadto oczekuje się od nauczycieli – obok zmniejszenia niepowodzeń szkolnych, polepszania wyników nauczania – udziału w działaniach na rzecz zwiększenia dostępu do szkolnictwa oraz angażowania się w procesy demokratyzacji szkoły. Jak podkreślają eksperci Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OCDE), współczesny nauczyciel staje przed cała gamą problemów ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, w których rozwiązaniu musi uczestniczyć. Nauczyciele coraz częściej stają się liderem i kierownikiem zespołu uczniów, sterującym ich pracą, a nie osobą narzucającą własne koncepcje. Nowa sytuacja nauczycieli zmienia również organizację i czas ich pracy. Ogólnie przyjmuje się, że nauczyciel będzie pracował z małą grupą uczniów, w różnych porach dnia w różnych miejscach i w większym wymiarze czasu.

W przygotowaniu zawodowym nauczyciel odchodzi od wyłącznej specjalizacji przedmiotowej, na rzecz kształtowania nowoczesnego wychowawcy i organizatora. Ma on m.in. uczyć młodzież jak zdobywać wiedze oraz wykazywać różne strategie uczenia się.

Próba ujednolicenia systemu kształcenia nauczycieli to kolejny krok w zmianie przygotowania nowych kadr. Kształcenie i doskonalenie nauczycieli według określonych standardów to jeden z głównych wymiarów edukacji europejskiej. Jego podstawowym założeniem jest zapewnienie wyższego wykształcenia wszystkim kandydatom do zawodu nauczyciela. Postulat ten – mimo akceptacji większości państw członkowskich Unii – będzie jednak wymagał dłuższego czasu realizacji. System kształcenia kadr pedagogicznych dostosowany jest bowiem do określonych warunków politycznych, ekonomicznych, historycznych i społecznych każdego państwa oraz do obowiązującego systemu oświatowego. Przygotowanie kadry nauczycielskiej wyłącznie na szczeblu uniwersyteckim prowadzone jest w Irlandii, Grecji i Hiszpanii. W pozostałych krajach Wspólnoty odbywa się ona albo na poziomie uniwersyteckim uzupełnione kilkumiesięczną praktyką pedagogiczną (Niemcy , Wielka Brytania, Belgia, Dania, Portugalia), albo w specjalistycznych instytutach i szkołach pedagogicznych, jak na przykład we Włoszech czy Luksemburgu. Nowy model nauczyciela to nauczyciel, którego przygotowanie do spełniania oczekiwanej przez środowisko funkcji, następuje właśnie w okresie kształcenia akademickiego. Podczas spotkań w Helsinkach (1987) i Lichtensteinie (1988) Ministrowie Krajów Unii podpisali dokument, w którym postulat wyższego wykształcenia dla nauczycieli przyjęto jako docelowy, choć wymagający dłuższego czasu realizacji.

W niektórych krajach UE (Portugalia Hiszpania, Gracja) nauczyciele są zdania, że przygotowanie wstępne wystarczy na całe życie zawodowe. Nie widzę więc potrzeby uczestniczenia w kursach dokształcających czy doskonalenia zawodowego. Oznacza to, że przyszli nauczyciele musza zdobyć solidne podstawy z pedagogiki, psychologii, socjologii podczas kształcenia wstępnego, w przeciwnym bowiem razie, braków nie będzie w stanie uzupełnić.

Analizując sytuację w całej Wspólnocie Europejskiej zauważyć można kilka ogólniejszych tendencji związanych z edukacją, które ilustrują następujące potrzeby:

a) przekazanie nauczycielom szerszej i głębszej wiedzy w zakresie specjalizacji przedmiotowej i pedagogiki,

b) obciążenie nauczyciela odpowiedzialnością za udział w osiągnięciu społecznych i ekonomicznych celów państwa,

c) zadbanie o większą profesjonalizację pracy nauczyciela,

d) poszerzenie współpracy między nauczycielem a jego kolegami, rodzicami, uczniami.

W świetle wyżej wymienionych tendencji, można oczekiwać zmian w edukacji nauczycieli.

W krajach UE nauczycieli kształci się obecnie w różnych typach szkół wyższych, niepełnych wyższych i średnich. Każda z nich stosuje mechanizm selekcji, celem doboru najbardziej wartościowych kandydatów do tego zawodu. W kształceniu pedagogów, zwłaszcza w przypadku nauczycieli szkół średnich, podstawową rolę we wszystkich krajach UE odgrywają uniwersytety. Nauczyciele szkół podstawowych oraz przedszkoli znacznie częściej zaś kształceni są w wyższych szkołach pedagogicznych, poza Grecją, Holandią i Niemcami (w większości landów). Czasami wyższe szkoły pedagogiczne bywają częścią uniwersytetów, jak na przykład w Hiszpanii. Wyższe szkoły zawodowe kształcą tu przede wszystkim nauczycieli szkół technicznych i zawodowych.

W większości krajów Wspólnoty zaobserwować można dość znaczne różnice w długości trwania studiów i w wieku wstępowania i kończenia studiów przygotowujących do pracy nauczycielskiej, zarówno na poziomie szkoły podstawowej jak i średniej. Różnice w długości trwania studiów na kierunkach nauczycielskich przygotowujących do pracy w szkole średniej w krajach UE są dość znaczne: od 4 lat w Anglii, Walii, Irlandii, i Włoszech, 5 lat w Grecji, Portugalii, Belgii, 6 lat w Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii i Niemczech do 7 lat w Luksemburgu. W miarę ujednolicony jest natomiast wiek wstępowania na studnia. W siedmiu krajach studnia rozpoczyna się w wieku 18 lat, w czterech-w 19 roku życia (Dania, Niemcy, Włochy, Luksemburg), a w Irlandii już w wieku 17 lat. Większe różnice występują w wieku ukończenia studiów. Wahają się one od 21 lat w Irlandii do 26 lat w Luksemburgu, przy przeciętnej 23 –24 lata. Duże różnice występują także w zakresie przygotowania przedmiotowego i pedagogicznego. Niemal w każdym kraju funkcjonuje kilka systemów kształcenia nauczycieli. Nauczycieli szkół podstawowych kształci się najczęściej według modelu, w którym przeciętne studia trwają od 3 do 4 lat. Nauczyciele ci, w Belgii, Danii, Luksemburgu, Holandii i Portugalii, przygotowywani są przez wyspecjalizowane placówki nieuniwersyteckie. Wyjątkiem w tym zakresie są Niemcy, gdzie również w czasie studiów uniwersyteckich praktyczne przygotowanie odgrywa dużą rolę. Francja, Grecja i Hiszpania zreformowały swoje systemy kształcenia nauczycieli, przekazując je uniwersytetom. Podobną strategię reformy kształcenia nauczycieli przyjęły Włochy. Przygotowanie nauczycieli szkół średnich opiera się na różnych zasadach w poszczególnych krajach Unii. Przybiera ono różne formy, w zależności od tego, czy przygotowuje się nauczycieli do pierwszego czy drugiego cyklu szkoły średniej. Belgia ,Dania i Holandia prowadza kształcenie nauczycieli dla pierwszego cyklu w wyspecjalizowanych instytucjach nieuniwersyteckich. W Belgii, Danii, Hiszpanii, Holandii i Niemczech nauczyciele niższych klas szkoły średniej przygotowywani są do pracy pedagogicznej według modelu kształcenia nauczycieli szkół podstawowych, lub zgodnie z zasadami kształcenia nauczycieli wyższych klas szkoły średniej, zaś we Francji kształci się nauczycieli tej kategorii zarówno według modelu dla nauczycieli szkół podstawowych, jak i wyższych klas szkoły średniej. Studia przygotowujące nauczycieli do pracy w pierwszym cyklu szkoły średniej w krajach UE trwają od 3 do 4 lat, lecz okres tzw. kształcenia pedagogicznego jest często wyodrębniony z właściwego kształcenia specjalistycznego. Powoduje to odpowiednie wydłużenie czasu trwania studiów (Niemcy, Hiszpania, Luksemburg, Irlandia). Nauczyciele drugiego cyklu szkoły średniej przygotowywani są wszędzie w uniwersytetach jednakże czas trwania studiów jest różny w różnych krajach.

Najważniejszym warunkiem wstąpienia na studia nauczycielskie we wszystkich krajach Wspólnoty Europejskiej jest ukończenie pełnej szkoły średniej oraz ukończenie (zwykle na uniwersytecie) studiów specjalistycznych przynajmniej w zakresie pierwszego stopnia (zwykle 3 lata). Coraz powszechniejsza staje się jednak praktyka przyjmowania do pracy w szkole na stanowiska nauczycielskie osób, które po ukończeniu wyższych szkół pracowały przez wiele lat w innym zawodzie. Mogą one dokształcić się w zakresie pedagogiki i psychologii na kursach doskonalenia zawodowego.

Studnia uniwersyteckie w krajach UE koncentrują się na przygotowaniu ogólnym i przedmiotowym przyszłych nauczycieli, zwłaszcza szkół średnich. Przygotowanie pedagogiczne ma miejsce dopiero na ostatnim roku studiów (Anglia, Włochy, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Irlandia), w ciągu trzech końcowych semestrów (Niemcy), czterech (Holandia), lub sześciu (Luksemburg). We Włoszech i Portugalii uniwersytety nie zajmują się przygotowaniem praktycznym do pracy w szkole. W Grecji, Hiszpanii, Portugalii i Luksemburgu trwa ono tylko dwa semestry (dla nauczycieli szkół średnich).

Praktyka pedagogiczna odbywa się w takim trybie i na takim szczeblu szkoły, w którym nauczyciel ma w przyszłości pracować. Np. w Belgii i Luksemburgu po odbyciu praktyki, student przeprowadza dwie lekcje ocenione przez wizytatorów. Jest to warunkiem uzyskania świadectwa umiejętności pedagogicznych. Obecnie praktyki odbywają również nauczyciele szkół średnich, co stanowi novum, zwłaszcza w krajach takich jak Francja, Grecja, Hiszpania czy Portugalia. W krajach rozwiniętych dąży się do lepszego przygotowania praktycznego nauczycieli w oparciu o szkołę, jako zakład ich pracy. Ma to na celu podniesienie poziomu kształcenia intelektualnego, jak również uzależnienia statusu zawodowego nauczyciela od jakości kwalifikacji potwierdzonych dyplomem studiów. Istotnym czynnikiem jest także oderwanie zawodu nauczyciela od jego rzemieślniczego pojmowania.

Pomimo przewagi określonych narodowych rozwiązań w zakresie kształcenia nauczycieli, w krajach UE można wyodrębnić pewne wspólne tendencje. Należy do nich postępujący proces łączenia instytucji kształcenia nauczycieli z uniwersytetami oraz wydłużenie okresu kształcenia pedagogicznego. Innym wspólnym zjawiskiem jest wzrost zainteresowania kształceniem ustawicznym nauczycieli. Odbywa się ono głównie w centrach doskonalenia zawodowego (Dania, Belgia, Niemcy, Włochy, Grecja), w centrach kształcenia wczesnoszkolnego (Francja, Luksemburg), a także poprzez tzw. szkolenie wewnątrzszkolne (Niemcy, Holandia). W niektórych krajach uruchomiono prężnie działające systemy dokształcania nauczycieli. Np. w Holandii z kształcenia ustawicznego korzysta około 40 tys. Nauczycieli. Inne kraje organizują i rozwijają kształcenie ustawiczne nauczycieli.

Różnice pomiędzy poszczególnymi krajami UE widoczne są w zakresie kształcenia specjalistycznego nauczycieli. W Danii, Hiszpanii i częściowo w Niemczech występuje specjalizacja wieloprzedmiotowa. Większości krajów m.in. w Wielkiej Brytanii i we Włoszech nauczyciele kształceni są w dwóch specjalnościach. W Holandii i Francji nauczyciele mają na ogół jedną specjalność.

Ważnym fundamentem europejskiego wymiaru kształcenia nauczycieli jest wprowadzenie we wszystkich krajach Wspólnoty pojęcia europeizmu do programów kształcenia nauczycieli. W Wielkiej Brytanii jest on uwzględniany w programach początkowego kształcenia nauczycieli. We Francji wskazano na potrzebę poszerzenia wiedzy o systemach edukacyjnych oraz zintensyfikowania współpracy między instytucjami szkolnymi. Problematyki europeizmu w programach kształcenia nauczycieli podejmowana jest przede wszystkim w krajach mających specyficzne struktury kształcenia ustawicznego, a więc we Włoszech, Hiszpanii, Francji. Inne kraje również podejmują działania w tej dziedzinie (np. Wielka Brytania). Także w Polsce rozpoczęto realizację kilku projektów dotyczących szkolenia nauczycieli w tym zakresie.

Zakładając, iż koncepcja Wspólnej Europy doprowadzi wcześniej czy później do stworzenia „narodu europejskiego”, dojdziemy do wniosku, że oświata stanowić będzie ważny element scalający ten organizm. Na nauczycielach spoczywać będzie ważne zadanie, mające na celu ukształtowanie przyszłego obywatela Europy. Ponieważ nie stworzono jak dotąd ujednoliconego systemu kształcenia nauczycieli, Unia Europejska wychodzi naprzeciw nowym wyzwaniom, proponując stworzenie nowego, „międzynarodowego” modelu nauczyciela. „Nowy” nauczyciel, to przede wszystkim nauczyciel gruntownie wykształcony, stąd wysiłki Unii w celu zapewnienia wyższego wykształcenia wszystkim kandydatom na przyszłych nauczycieli oraz zmniejszenie różnic w zakresie ich przygotowania specjalistycznego, pedagogicznego i psychologicznego.