Rodzina pierwsza wprowadza młode pokolenie w życie społeczne, kształtuje jego uczucia, które w dalszym życiu mają wielkie znaczaczenie. W wieku przedszkolnym kształtują się zasadnicze zręby osobowości dziecka, dlatego też rola rodziny jest niezastąpiona.
Wpływ środowiska życia dziecka
na kształtowanie się jego osobowości
Osobowość jest terminem wieloznacznym i w psychologii współczesnej funkcjonuje co najmniej kilkadziesiąt rożnych definicji. Najczęściej jednak spotyka się określenie osobowości jako zespołu cech wrodzonych odziedziczonych po rodzicach i przodkach oraz cech nabytych w trakcie procesu wychowawczego.
Kształtowanie osobowości dziecka należy do naczelnych i podstawowych zadań pedagogicznych każdej rodziny. W środowisku rodzinnym zdobywa dziecko fundamenty swej osobowości na bazie zdobywanych tu doświadczeń i przeżywanych treści.
Najbardziej uwrażliwione ono jest na oddziaływanie wychowawcze rodziny w wieku przedszkolnym. Wielu pedagogów i psychologów utrzymuje że w wieku przedszkolnym kształtują się zasadnicze zręby osobowości dziecka, a dopiero na ich podstawie następuje dalszy rozwój osobowości wieku szkolnym i wieku dojrzewania.
Rodzina pierwsza wprowadza młode pokolenie w życie społeczne, kształtuje jego uczucia, które w dalszym życiu mają wielkie znaczenie. Kształtowanie osobowości dziecka to jakby formowanie cegiełki, która staje się z czasem cząstką dużego muru. Wszyscy rodzice powinni pamiętać i mieć na uwadze fakt, że okres poprzedzający wejście młodego człowieka w mury szkoły stanowi fundament jego całej przyszłej osobowości. Przeżycia dziecka w wieku przedszkolnym rzutują na całą dalszą postawę dziecka i jego osobowość.
Duża rola rodziny w kształtowaniu osobowości dziecka wynika z podstawowego aktu, iż społeczne instytucje wyspecjalizowane w wychowaniu (takie jak szkoła) włączają się w dzieło formowania osobowości dziecka najczęściej dopiero w 6-7 roku jego życia, podczas gdy wszystkie zasadnicze zręby jego osobowości tworzą się, jak wykazuje współczesna psychologia rozwojowa, w pierwszych trzech latach życia dziecka. Zaledwie połowa dzieci w miastach i nieliczna grupa dzieci na wsi wchodzi wcześniej w orbitę wychowawczego działania przedszkoli, ale i wtedy dzieje się to również po trzecim roku życia, kiedy zasadniczo ważne dla dziecka procesy osobowościotwórcze już się odbyły w rodzinie.
Wpływ rodziny na kształtowanie osobowości dziecka zaczyna się poczynając już od wieku niemowlęcego. Sposób zaspokajania potrzeb dziecka, umiejętne kierowanie jego procesami pobudzania i hamowania, klimat uczuciowy, sprzyjanie lub przeszkadzanie jego aktywności i samodzielności określa zręby jego przyszłego charakteru, typ emocjonalności (ufne lub nieufne) , nastawienie do otoczenia, takie lub inne wiodące motywy działania. Zdaniem psychologów rozwojowych, wiele przyszłych kłopotów charakterologicznych intelektualnych tkwi korzeniami w błędach i przeoczeniach tej właśnie najwcześniejszej fazy rozwojowej (w wieku 0-3 lat), którą liczni rodzice nie doceniają i uważają za czysto „biologiczną”.
Uświadomić sobie należy, że panowanie dziecka nad swoimi emocjami, zdolność do podporządkowania się woli innych, nadmierna agresywność lub apatia, lekkomyślność lub lękliwość, zdolność do kontaktowania się z innymi ludźmi lub skłonność do zamykania się w sobie, oziębłość uczuciowa lub nadmierna ekspansywność uczuć, skrajny egoizm i nie uznawanie interesów innych ludzi oraz wiele innych cech charakteru i systemu motywacyjnego człowieka kształtuje się właśnie w tym najważniejszym okresie życia dziecka. Stąd tak wieka rola pedagogizacji rodziców mających małe dziecko lub dopiero przygotowujących się do roli rodzicielskiej, tzn. zanim staną się rodzicami.
W okresie przedszkolnym w wieku od 3 do 6 lat rola rodziny pozostaje wciąż duża, choć już maleje w przypadku, jeśli dziecko zostaje objęte wychowaniem przedszkolnym. I choć uważa się już w tym okresie intelektualny rozwój dziecka za główną domenę przedszkola i szkoły, to nie można nie doceniać szansy, jaką posiadają rodzice – uczestniczenia w rozwoju umysłowym swojego dziecka zanim znajdzie się ono jeszcze w szkole, choćby umiejętnie sterując użytkiem robionym przez dziecko z telewizji i komputera, jak też udzielając odpowiedzi na niezliczone pytania dziecka (według Szumana dziecko czteroletnie stawia do 1500 pytań rocznie). Odpowiedzi na te pytania to nie tylko okazja do poszerzania wiedzy dziecka o świecie, ale i okazja do kształtowania w nim wartości, poglądów moralnych „co dobre i co złe”, zaszczepienia społecznie uznawanych norm postępowania. Jednak słowne pouczenia nie są jedyną ani najważniejszą formą oddziaływania rodziny na moralność dziecka. Druga forma oddziaływania rodziny na dziecko polega na stwarzaniu sytuacji praktycznych, w których dziecko musi uczestniczyć.
W środowisku rodzinnym dziecko powinno się uczyć stawiać pierwsze kroki, powinno się uczyć języka własnego narodu, powinno zdobywać wiedzę o otaczającym świecie. W środowisku rodzinnym poznawać powinno świat wartości moralnych – co to jest dobro a co zło, jakie postępowanie i czyny ludzi są wartościowe, a które zasługują na naganę i są szkodliwe. W rodzinie spotykać się dziecko powinno również z wartościami estetycznymi, uczyć się, co to jest piękno, przeżywać piękno otoczenia i przyrody rodzimej. W codziennym życiu rodzinnym dziecko poznawać winno także pojęcie prawdy i nauczyć się odróżniać prawdę od fałszu przez samodzielne myślenie, obserwację, rozmowy i dyskusje z rodzicami rodziny oraz bliskimi osobami. W domu powinno przeżywać wspólne radości i smutki z rodzicami i rodzeństwem, poznawać warunki życia rodzin i wchodzić w życie społeczne na różnych jego etapach.
Najważniejszym czynnikiem w kształtowaniu osobowości dzieci jest postawa wychowawcza rodziców i ich autorytet. Rodzice wychowując swe pociechy nadają kierunek rozwoju ich osobowości przez swe oddziaływanie pedagogiczne, wytyczające cele i zadania w postępowaniu dzieci, przez hamowanie niewłaściwych reakcji dziecka i wprowadzanie ich na właściwą drogę postępowania. Rodzice muszą się liczyć z temperamentem dziecka, gdyż inaczej reaguje dziecko o żywym usposobieniu, a inaczej o temperamencie spokojnym. W związku z tym, u dziecka o temperamencie żywym trzeba umiejętnie hamować postępowanie żywiołowe, a dzieci o temperamencie spokojnym należy raczej pobudzać do żywszego działania systematycznego i wytrwałego, ponieważ ten typ dzieci często ma poczucie niedowartościowania.
Po wejściu dziecka w mury wpływ na kształtowanie osobowości mają również wychowawcy i nauczyciele. Nie pomniejsza to jednak nadal w tym procesie bardzo ważnej roli rodziny.
Duże znaczenie na dalszy harmonijny rozwój młodego człowieka ma zbieżność celów wychowawczych szkoły i środowiska rodzinnego. Ważne jest, aby rodzice wyznawali tę samą hierarchię wartości co szkoła, utrzymywali z nią żywy i pozytywny kontakt, uczestniczyli w rozwiązywaniu problemów sygnalizowanych przez nauczycieli, doceniali wagę nauki szkolnej nauki dziecka, dawali prymat roli ucznia oraz starali się zapewnić dziecku warunki do nauki i rozwoju zainteresowań do jakich wzywają ich nauczyciele.
Dzięki takiemu stosunkowi i podejściu rodziców do swych dzieci, wykształcają się w wychowankach takie cechy osobowości jak: poczucie bezpieczeństwa, zaufania do najbliższych osób, możność liczenia na najbliższych w każdej sytuacji.
Rodzice wiedząc o tym i zdając sobie sprawę z ciążącej na nich odpowiedzialności za kształtowanie osobowości swych dzieci, powinni starać się stwarzać jak najlepsze warunki do realizacji tego celu. W głównej mierze powinni chronić swe dzieci przed ujemnym wpływem środowiska społecznego i kulturowego, a zwłaszcza strzec je od towarzystwa złych kolegów.
Jak więc widzimy, środowisko rodzinne daje fundamenty całemu wychowaniu dziecka, które ma wyrosnąć na prawego członka naszej społeczności.
W rzeczywistości w wielu rodzinach nikt nie nadzoruje postępowania dzieci i nie zajmuje się ich wychowaniem. W wyniku tego wychowanie w takich środowiskach rodzinnych może ulec spaczeniu, a rozwój osobowości dziecka być zaburzonym, czego następstwem są niepowodzenia w nauce i załamanie planu życiowego dziecka, a niekiedy wykolejenia się i zejścia na drogę niedostosowania społecznego.
Widzimy więc, że rola rodziny w kształtowaniu młodego człowieka jest olbrzymia. Rodzice są wiec zobowiązani do prawidłowego oddziaływania na dziecko i stwarzania dobrego klimatu, aby osobowość dziecka mogła kształtować się prawidłowo.
Bibliografia:
1. Przetacznikowa M., Włodarski Z. Psychologia wychowawcza. Warszawa. PWN. 1986.
2. Ziemska M. Rodzina a osobowość. Wiedza Powszechna. Warszawa 1979.
3. Okoń. W. Słownik pedagogiczny. Warszawa. PWN. 1984.
Opracowała:
Elżbieta Kolmasiak
