Problem niepowodzeń szkolnych jest chyba najczęstszym przedmiotem badań i analiz pedagogicznych, ponieważ przyciąga uwagę ogromnej rzeszy nauczycieli, którzy dbając o skuteczność własnych oddziaływań dydaktycznych spotykają na swej drodze uczniów z dużymi trudnościami w nauce.
Związek zaburzeń mowy z trudnościami w nauce ma charakter dwustronny.
Z jednej strony zaburzenia mowy przyczyniają się do powstawania trudności w nauce, z drugiej strony przedłużające się niepowodzenia w nauce powodują powstawanie zaburzeń mowy. Postępy dziecka w nauce i jego pozycja w klasie w znacznej mierze zależą od tego, jak ono mówi. Dzieci rozpoczynające naukę szkolną wykazują znaczne różnice w dojrzałości mowy. U części uczniów klas młodszych stwierdza się wadliwą wymowę.
Trudności szkolne dziecka wynikające z zaburzeń mowy dotyczą przede wszystkim edukacji polonistycznej. Dziecko źle mówiące najczęściej pisze z błędami, słabo czyta, przejawia zahamowania w swobodnym wypowiadaniu się.
Trudności zależą od przyczyn niepoprawnej wymowy. Jeżeli są nimi np. wady zgryzu, anomalie dotyczące budowy języka czy rozszczep podniebienia, dziecko nie ma trudności z pisaniem. Jeśli natomiast wadliwa wymowa jest wynikiem uszkodzenia lub niedokształcenia struktur odpowiedzialnych za określone funkcje /percepcyjno- motoryczne/ pojawiają się problemy z pisaniem.
WADY WYMOWY – określane są przez specjalistów mianem dyslalii.
Dyslalia jest symptomem zaburzenia rozwoju mowy, dotyczącym tylko jednego aspektu języka, a mianowicie artykulacyjnego.
Do najważniejszych przyczyn dyslalii należą:
- Zaburzenia słuchu fonematycznego.
- Zaburzenia syntezy i analizy słuchowej, niedosłuch, głuchota.
- Nie zwracanie uwagi na wymowę.
- Czynniki społeczne – uwarunkowania środowiskowe.
- Obniżony poziom inteligencji.
- Opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.
- Anatomiczne uszkodzenia obwodowych organów mowy( aparat artykulacyjny).
- Słaba sprawność narządów mowy oraz choroby organiczne systemu nerwowego.
Nie należy mylić wady wymowy z opóźnionym rozwojem mowy.
Przejawia się on w:
- późnym gaworzeniu
- późniejszym wymawianiu pierwszych słów
- późniejszym pojawianiu się zdań
Przyczyną mogą być również:
- czynniki wrodzone
- opóźnienie rozwoju umysłowego
- uszkodzenia centralnego układu nerwowego
- słaba pamięć słuchowa oraz słuch fonematyczny
Przyczyn opóźnienia mowy upatruje się także w czynnikach dziedzicznych.
Do najczęściej występujących wad wymowy wymagających interwencji logopedy zaliczamy te o charakterze zniekształcania brzmienia głosek oraz wszelkie zastępowanie głosek trudniejszych do wymówienia głoskami łatwiejszymi są to:
- Stygmatyzm (seplenienie) – wada ta polega na nieprawidłowej realizacji głosek zębowych.
Rozróżnia się kilka podstawowych rodzajów seplenienia:
- seplenienie międzyzębowe
- seplenienie boczne
- seplenienie wargowozębowe
- sygmatyzm nosowy
- sygmatyzm krtaniowy
- sygmatyzm gardłowy
- ostre gwiżdżące s
Przyczynami seplenienia może być nieprawidłowa budowa narządów mowy, Upośledzony słuch, naśladownictwo, nieprawidłowy zgrys oraz niesprawność języka i warg.
- Rotacyzm ( reranie) – wada polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski r.
Przyczyną nieprawidłowej wymowy głoski r może być między innymi budowa anatomiczna języka (np. zbyt krótkie wędzidełko), obniżony poziom słuchu, słaba zdolność koncentracji uwagi na dźwiękach mowy, opóźniony rozwój ruchowy, opóźniony rozwój umysłowy i nieprawidłowe wzorce wymowy z otoczenia dziecka.
- Ubezdźwięcznianie – polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie bez drgań wiązadeł głosowych (b-p, w-f, d-t, ż-sz, z-s, dz-c, dź-ć).
Przyczyny bezdźwięczności to: zaburzenia słuchu fonematycznego, słaba motoryka narządów artykulacyjnych – wargi i policzki są wiotkie, mała pojemność klatki piersiowej.
- Nosowanie – Głoski nosowe m , mi, n, ni, ę ,ą wymawiane są jak ustne i odwrotnie – ustne z poszumem głosowym, Wyróżnia się nosowe zamknięte , otwarte i mieszane.
Przyczyną nosowania zamkniętego jest niedrożność jamy nosowo-gardłowej na skutek częstych stanów kataralnych, przerostu trzeciego migdałka lub polipów.
Nosowanie otwarte – spowodowane jest wadami anatomicznymi takimi jak rozczepy podniebienia, wargi górnej i zniekształcenia szczęki dolnej oraz krótkie podniebienie. Nosowanie jest wadą wymowy spotykaną rzadziej, nie należy go jednak lekceważyć.
- Wadliwa wymowa głosek k, g – głoski te są zastępowane głoskami t, d. Są one wynikiem nieprawidłowej pracy języka.
- Dyslalia całkowita (bełkot) – jest to nieprawidłowa wymowa polegająca na opuszczaniu, zastępowaniu lub deformowaniu prawie wszystkich głosek. Wymowa dzieci z tego rodzaju dyslalią jest prawie w ogóle niezrozumiała.
- Jąkanie – to zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.
Ze względu na występujące objawy wyróżniamy jąkanie:
- kloniczne – cechuje się krótkimi zahamowaniami mowy i wielokrotnym powtarzaniem sylab
- toniczne – cechuje się dłuższymi zahamowaniami i wielokrotnym powtarzaniem głosek
- jąkanie toniczne ze współruchami , czyli dodatkowymi ruchami kończyn.
Najczęściej spotykane błędy w pracy z dziećmi wiążą się z seplenieniem, reraniem, ubezdźwięcznianiem głosek dźwięcznych, co prowadzi do zmiany znaczenia wyrazu. Dziecko ubezdźwięczniające głoski mówi i pisze zamiast bółka - półka, dom - tom. Błędy wynikające z nieprawidłowego wymawiania głosek syczących, głoski (r) stosunkowo rzadko zmieniają sens wyrazów, np. szafa - safa, czapka - capka. Mogą jednak wystąpić zniekształcenia, które sprawią, że sens przeczytanego czy napisanego słowa jest trudny do rozpoznania /szum - sum/. Zmiana znaczenia poszczególnych słów często utrudnia lub uniemożliwia uchwycenie sensu czytanego tekstu, co ma negatywne znaczenie dla procesu uczenia się. W pisaniu wypracowań i w pisaniu ze słuchu pojawiaj się błędy, będące odzwierciedleniem wadliwej wymowy.
Błędy w pisaniu najczęściej pojawiają się u dzieci z zaburzeniami słuchu fonematycznego. Uczeń nie różnicuje dźwięków zbliżonych fonetycznie (s-sz, c-cz) i w związku z tym nie wie, jaką literę ma napisać, często zamienia jedną literę na drugą.
U dzieci z wadami wymowy występują niekiedy błędy hiperpoprawności, polegające na umieszczaniu dźwięków w tych słowach, w których w ogóle one nie występują. Poprawiana wymowa głoski c na cz, s na sz może spowodować, że dziecko zaczyna używać głosek cz, sz wszędzie tam, gdzie powinno być s, c.
Długotrwały brak sukcesów szkolnych u dzieci z wadami wymowy wywołuje u nich zaburzenia rozwoju emocjonalnego i uczuciowego.
Zdarza się, że na skutek nieprawidłowej reakcji rodziców i nauczycieli na występujące u dziecka zaburzenia mowy, zaostrzają się u niego objawy nerwicowe i trudności wychowawcze. Warunki szkolne często stanowią czynnik sprzyjający nasilaniu się jąkania. Składają się na nie; stany napięcia nerwowego, przeciążenia nauką, kpiny kolegów, lęk przed ocenami. Jąkanie wykazuje tendencje do nawrotów w sytuacjach nasilających się trudności w nauce, zwłaszcza, gdy nie tylko szkoła, ale i dom stają się źródłem napięć nerwicogennych. Innym zaburzeniem mowy, które narasta w sytuacjach dłużej trwających niepowodzeń szkolnych, jest opóźnienie rozwoju mowy. Problem ten wiąże się z obniżaniem się poziomu umysłowego uczniów pod wpływem nieprzezwyciężonych trudności w nauce.
Istotne znaczenie na fakt trudności w korzystaniu z lektury przez uczniów z klas wyższych. Uczniowie, którzy nie opanowali w młodszych klasach umiejętności czytania, niechętnie czytają, nie wykorzystują swoich umiejętności nawet w znikomym zakresie. W związku z tym w miarę upływu lat nauki szkolnej powstaje coraz większa różnica w zasobie pojęciowym między uczniami z wadami wymowy a ich rówieśnikami. Obniża się poziom rozwoju słowno- pojęciowego u tych dzieci, a przecież już od dziecka rozpoczynającego naukę szkolną oczekujemy swobodnego wypowiadania się i umiejętności powtórzenia usłyszanego tekstu.
Wady wymowy odbijają się ujemnie na samopoczuciu dziecka i jego pozycji w zespole rówieśników, powodują nieśmiałość i lękliwość. Rodzi się w nim poczucie inności, niższości i braku wiary we własne siły, a niemożność sprostania zadaniom może stać się przyczyną jego bierności i izolacji.
Bardzo ważne jest, więc jak najwcześniejsze zapewnienie dziecku odpowiedniej pomocy.
Profilaktyka i korekcja wad wymowy to zapobieganie trudnościom i niepowodzeniom szkolnym.
Warunkiem prawidłowego wymawiania głosek jest sprawne działanie narządów mowy. Wymawianie każdej głoski wymaga określonego układu artykulacyjnego I określonej pracy mięśni. Dlatego narządy mowy w młodszym wieku szkolnym należy ćwiczyć, jak pianiści ćwiczą sprawność palców. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia miękkiego. Do ćwiczeń, które usprawniają narządy artykulacyjne należą:
- Ćwiczenia fonacyjne ( głosowe)
- Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy
- ćwiczenia oddechowe
- ćwiczenia słuchu fonematycznego
Oto przykładowe ćwiczenia artykulacyjne, które pełnią funkcję rozwojową i profilaktyczną oraz korekcyjną
- Wdech nosem przy zamkniętych ustach i wydech ustami ułożonymi jak przy wymowie głoski "u".
- Dmuchanie ustami na piórka, piłeczkę ping-pongową, waciki, kawałki papieru.
- Dmuchanie wacików ustawionych w szeregu – wyścigi samochodów.
- Dmuchanie na watki obiema dziurkami nosa , a następnie przytykanie na przemian jednej z dziurek nosa.
- Chuchanie na "zmarznięte ręce" oraz na "gorącą zupę".
- Wąchanie kwiatków, napojów itp.
- Dmuchanie na wiszące na sznurkach waciki, piórka, kokardki.
- Dmuchanie na wiatraczek.
- Dmuchanie na zapaloną świeczkę tak, aby płomień nie zgasił się tylko wyginał.
- Pompowanie baloników.
- Zabawa w "dźwig" przy użyciu rureczki - przenosimy leżące waciki przez przyssanie ich do rurki / konieczny jest głęboki wdech i zatrzymanie powietrza w płucach.
- Puszczanie baniek mydlanych.
- Dmuchanie do naczynia z wodą przez rurkę.
- Zakładanie wargi dolnej na górną oraz górnej na dolną.
- Dolną wargę nakrywamy zębami i głośno wydychamy powietrze tak, aby wypchnąć dolną wargę / słyszymy wtedy dźwięk FF/.
- Rozciągamy usta jak do dźwięku "e" , a następnie ustawiamy w kółeczko jak do dźwięku "u" .
- Rozciągamy wargi jak do dźwięku "i" .
- Naciągamy kąciki warg w prawo, a potem w lewo.
- Wargi ściągamy do przodu w " dzióbek" i wykonujemy nimi ruch okrężny.
- Wargi wkładamy do ust między zęby i naciągamy.
- Wyciskamy powietrze przez zaciśnięte wargi tak aby powstał dźwięk "p".
- Ssanie górnej wargi, a następnie dolnej.
- Nabieranie powietrza pod wargę górną, a następnie dolną.
- Utrzymywanie ołówka między nosem, a górną wargą.
- Wydymanie policzków przy zamkniętych wargach.
- Wydymanie powietrzem lewego policzka i przeniesienie go do prawego.
- Wydymanie policzków, a następnie uwolnienie ich przez silne dmuchnięcie celem rozwarcia warg / głoska "p"/
- Wciąganie policzków do środka jamy ustnej.
- Zabawa w "króliczka" – unoszenie wargi górnej do góry tak, aby było widać zęby.
- Oprzeć siekacze górne na dolnej wardze i mocno wydmuchiwać powietrze przez szczelinę wargowo-zębową.
- Trzymanie w ustach wysuniętych do przodu dudki lub ołówka.
- Podciąganie wargi górnej do nosa.
- Parskanie wargami.
- Układanie ust w ryjek i wciąganie do ust policzków.
- Układanie ust w ryjek i cmokanie.
- Całuski – cmokanie wargami ustawionymi w ryjek.
- Wymawianie na przemian głosek "a" , "o".
- Wymawianie samogłosek parami np.: a-i, i-a, a-u, u-a.
- Łączenie wielu samogłosek podczas wymowy na jednym wydechu np.: a-o-i-e-u
- Wymawianie samogłosek staccato na jednym wydechu np.: a.o.i.e.u.
- Masowanie warg ruchem okrężnym od środka warga ku bokom.
- Masowanie warg ruchem pulsacyjnym od środka warg ku bokom.
- Ugniatanie warg od środka ku bokom .
- Granie palcami na wargach.
- Wysuwanie ostro języka bez dotykania nim warg i cofanie go z powrotem w głąb jamy ustnej.
- Wysuwanie cienkiego języka tzw. niteczki i chowanie go .
- Wysuwanie szerokiego języka tzw. łopatki i chowanie go.
- Wysuwanie na przemian cienkiego i grubego języka i chowanie go.
- Próby dotykania językiem nosa.
- Próby dotykania językiem brody.
- Dotykanie językiem prawego kącika ust na zmianę z lewym.
- Dotykanie językiem szerokim dolnych, a następnie górnych zębów.
- Dotykanie językiem raz dolnej raz górnej wargi.
- Dotykanie językiem górnej wargi i odrywanie go przy dmuchnięciu na czubek języka.
- Dotykanie językiem podniebienia górnego i przytrzymanie go w górze.
- Dotykanie czubkiem języka podniebienia i odrywanie go – klaskanie.
- Klaskanie środkiem języka.
- "Liczenie zębów" – dotykanie czubkiem języka każdego zęba po kolei zaczynając od tyłu przez przód do tyłu od góry potem od dołu.
- Oblizywanie górnej i do dolnej wargi na zmianę.
- Oblizywanie ruchem okrężnym warg od górnej przez dolną do górnej.
- "Wymiatanie zza zębów" przesuwanie języka między wargą, a zębami od prawej strony do lewej, a potem to samo na dole.
- " Język na zjeżdżalni" masowanie językiem podniebienia od przodu do tyłu.
- Trzymanie języka przy dolnych zębach i unoszenie środka języka do góry.
- Zwijanie języka w rureczkę.
- Trzymanie w zwiniętym w rureczkę języku ołówka.
- Wypychanie policzkiem policzka / na przemian lewego i prawego/.
- Wymawianie głoski "l" , a następnie głoski "a".
- Wymawianie sylaby "la" przy otwartych ustach.
- Przeciskanie języka między zębami.
- Układanie czubka języka między zębami i parskanie jak konik wydmuchując powietrze na górną wargę.
- Przy szeroko otwartych ustach układamy język za górnymi zębami i czubkiem języka wymawiamy szybko głoskę " ddddd" / dolna szczęka nie opuszcza się/ .
- Przy szeroko otwartych ustach układamy język za górnymi zębami i czubkiem języka wymawiamy szybko głoskę " tdtdtd" / dolna szczęka nie opuszcza się/ .
- Przy szeroko otwartych ustach układamy język za górnymi zębami i czubkiem języka wymawiamy szybko głoskę " tdntdntdn" / dolna szczęka nie opuszcza się/ .
- Lizanie językiem podniebienia za górnymi zębami.
- Lizanie czubkiem języka kawałka czekolady przyklejonego na podniebieniu.
- Ssanie twardych cukierków.
- Układanie języka w kształcie "łyżeczki" i podnoszenie go do góry.
- Unoszenie i opuszczanie tyłu języka.
- Głębokie oddychanie nosem – wdech nosem i wydech nosem (wszystko przy otwartych ustach).
- Głębokie oddychanie ustami – wdech i wydech ustami ( nos zaciśnięty palcami).
- Głębokie oddychanie – wdech nosem, wydech ustami.
- Ziewanie – szczęka jest nisko opuszczona.
- Kasłanie z wysuniętym na zewnątrz językiem.
- Chrapanie na wdechu i na wydechu.
- "Gulgotanie" – płukanie gardła ciepłą wodą.
- Nabieranie powietrza nosem i zatrzymywanie go w jamie ustnej, a następnie próby "połknięcia" go.
- Chuchanie przy szeroko otwartych ustach.
- Wymawianie głoski "k" przy szeroko otwartych ustach.
- Wymawianie głoski "g" przy szeroko otwartych ustach.
- Wymawianie głoski "n" przy szeroko otwartych ustach.
- Wymawianie dźwięku "nk" przy szeroko otwartych ustach.
- Wymawianie głoski "x" przy szeroko otwartych ustach.
- Wymawianie dźwięku "ux" przy szeroko otwartych ustach.
- Wymawianie połączeń "ga, ge, go, gu, gę, gą", "ka, ke, ko, ku, itp.
- Wymawianie połączeń z głoską "k" lub "g" na końcu wyrazu.
- Ssanie smoczka.
- Rozpoznawanie dźwięków z otoczenia / samochód, radio, woda, zegar, pies, pukanie, oklaski.
- Rozpoznawanie z otoczenia kilku dźwięków jednocześnie np.; piłka, moneta, kamyki, woda / wykonujemy to ćwiczenie z zamkniętymi oczami/.
- Rozpoznawanie instrumentów muzycznych po dźwięku,
- Wsłuchiwanie się w ciszę i szukanie dźwięków np. śpiewu ptaków.
- Rozpoznawanie dźwięków i naśladowanie ich.
Bibliografia:
- Demelowa Genowefa, Elementy logopedii , WSiP, Warszawa 1987r.
- Gałkowski Tadeusz, Jastrzębowska Grażyna, Logopedia. Podręcznik akademicki, Wyd.UO, Opole 2001r.
- Styczek Irena, Logopedia, PWN, Warszawa 1983r.
- Antos Danuta, Demelowa Genowefa, Styczek Irena, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, WSiP, Warszawa 1978r.
- Rodak Halina, Terapia dziecka z wadą wymowy, Wyd. Uniwersytet Warszawski.1997r.
- Sachajska Ewa, Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981r.
- E. Chmielewska - "Zabawy logopedyczne i nie tylko - poradnik dla nauczycieli i rodziców" "MAC"S.A. Kielce 2001r.
opracowała: Stanisława Otulak
|
