W rodzinie, pierwszym i podstawowym środowisku wychowawczym zachodzą procesy, które kształtują sferę poglądów i wartości preferowanych w późniejszym życiu obecnej młodzieży. Jako grupę pierwotną charakteryzuje ją współpraca i bezpośredni kontakt wchodzących w jej skład osób (face to face)(1). Sposób wypełniania funkcji rodziny zależy od postaw rodzicielskich, charakteryzowanych, jako nabyta struktura poznawczo - dążeniowo - afektywna, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka, jednocześnie opiera się ją na stałej komponencie emocjonalnej(2).
Prawidłowa realizacja pracy opiekuńczo - wychowawczej w placówkach opieki całodobowej, takich, jak bursy i internaty powinna w szczególny sposób uwzględniać diagnozę środowiska rodzinnego wychowanków mieszkających na terenie placówki. Wytężonego wysiłku wymaga szczególnie rozpoznanie relacji wewnątrzrodzinnych, w tym szczególnie postaw rodzicielskich.
Jaką funkcję pełni poznanie postaw rodzicielskich odczuwanych i odbieranych przez młodzież? Percypowany przez dzieci sposób odnoszenia się rodziców wobec nich wpływa na osobowość młodego człowieka w sposób bezpośredni. Twierdzi się nawet, że odbiór tych zachowań ma większe znaczenie niż same zachowania rodziców. Formy kontaktów z potomstwem wpływają na aktywność własną jednostki i rozwój jej osobowości. Rodzice poprzez swój przykład, zaplanowane zachowania i spontaniczne reakcje wprowadzają młodego człowieka w świat wartości, norm kulturowych, postaw i przyzwyczajeń.
Badania potwierdzają, że w środowisku rodzinnym zachodzi dziedzictwo społeczne polegające na wpływie wzorców postaw rodzicielskich w rodzinie macierzystej na kształtowanie się późniejszego stosunku do własnego dziecka(3). Z tego powodu percepcja postaw rodzicielskich pełni istotną rolę w przystosowaniu się młodego pokolenia do przyszłego życia społecznego i rodzinnego.
Gruntowna wiedza w tym zakresie pozwala właściwie organizować proces adaptacyjny w nowym środowisku zamieszkania i wychowania. Umożliwia również wczesną interwencję i działania naprawcze w środowisku rodzinnym nie wywiązującym się właściwie ze swoich funkcji. Określenie postaw rodzicielskich pełni także istotną funkcję w poznawaniu aspiracji życiowych młodzieży.
Diagnozy postaw rodzicielskich można dokonać za pośrednictwem różnorodnych narzędzi. Przykładowo jej realizacja może przebiegać w oparciu o samodzielnie skonstruowany kwestionariusz ankiety, test zdań niedokończonych, indywidualną rozmowę z wychowankiem, rodzicami, a także na podstawie obserwacji pedagogicznej prowadzonej w trakcie wspólnej rozmowy z rodziną. Przy konstruowaniu narzędzi należy pamiętać, że sfera życia rodzinnego jest dla każdego człowieka bardzo osobista warto więc zabiegać o delikatność i jak najmniejszą ingerencję w sprawy intymne.
Narzędzia autorskie należy wesprzeć techniką wystandaryzowaną, która w znacznym stopniu podniesie wartość prowadzonej diagnozy. Przykładowo można wymienić Kwestionariusz Stosunków między Rodzicami a Dziećmi (The Parent - Child Relations Questionnaire - PCR) A. Roe i M. Siegelmana w autoryzowanym przekładzie Włodzimierza S.Kowalskiego - FORMA III(4)
Narzędzie to pozwala przeprowadzić analizę pięciu postaw rodzicielskich [postawy kochającej (Love - L), wymagającej (Demand - D), ochraniającej (Attention - A), odrzucającej (Reject - R), liberalnej (Casual - C)]. Cechą szczególną narzędzia jest to, że bada ono zachowania rodziców wobec małych dzieci, ale percypowane przez dorastającą młodzież. Klasyfikacja typów postaw rodzicielskich została oparta na typologii przedstawionej przez Anne Roe.
PCR składa się z dwóch oddzielnych arkuszy. Jednego przeznaczonego dla matki i drugiego przygotowanego dla ojca. Każdy z nich zawiera po 50 pytań. Badania prowadzone za jego pośrednictwem można realizować zarówno w formie indywidualnej, jak i audytoryjnej. Narzędzie to może pełnić w pracy pedagoga dwojaką funkcję: diagnozującą, która w formie sondażu diagnostycznego umożliwia wstępną analizę postaw rodzicielskich występujących w rodzinach wychowanków oraz weryfikującą, tzn. potwierdzającą lub odrzucającą przyjęte przez pedagoga hipotezy.
Stosowanie kwestionariusza PCR w warsztacie pracy nauczyciela może być trudne, bowiem jest to narzędzie psychologiczne i uzyskane wyniki nie mogą stanowić wyłącznego źródła wiedzy w zakresie postaw rodzicielskich. Dodatkowo osoba wykorzystująca kwestionariusz powinna mieć świadomość możliwości wystąpienia błędów we właściwej interpretacji poszczególnych pozycji kwestionariusza. Niemniej w ramach prób rozwijania umiejętności diagnozujących można włączyć go do swojej pracy.
Przykładowo przytoczę interpretację narzędzia zaczerpniętą z przeprowadzonych przeze mnie w styczniu 2003 roku badań. Ich teren stanowił Internat Zespołu Szkół Elektronicznych w Lublinie.
Wspólną cechą wszystkich respondentów był wiek. Jego wybór (ukończony 18 r.ż.) został podyktowany osiągnięciem przez osoby badane kulminacyjnego progu rozwojowego, w którym "najistotniejszą formą rozwoju, jest chęć przystosowania się do dojrzałej formy życia, poprzez którą młodzieniec uczy się być niezależnym od dorosłych, oraz planuje swoje życie zgodnie z własnymi zainteresowaniami"(5). Na tym etapie osoba zostaje uznana za zdolną do prowadzenia niezależnego życia i posiada już zakres perspektyw życiowych. Przygotowuje się także do pełnienia odpowiedzialnych ról społecznych i rodzinnych.
Wyniki badań potwierdziły moją dotychczasową wiedzę dotyczącą relacji zachodzących w poszczególnych rodzinach wychowanków, w niektórych przypadkach ją zweryfikowały poprzez głębsze ukazanie nurtującego problemu. Wcześniejsze dane uzyskane od młodzieży, jej rodziców i wychowawców klas, a także na podstawie obserwacji pedagogicznej zostały wzbogacone o wyniki testu PCR. W tym konkretnym wypadku narzędzie pełniło funkcję weryfikującą przyjęte wcześniej hipotezy.
Przykład 1: Mężczyzna, lat 18, uczeń technikum - został wybrany do badania na podstawie obserwacji pedagogicznych, a następnie w wyniku analizy PCR skierowany do poradni psychologiczno - pedagogicznej. Sprawiał trudności wychowawcze, był zamknięty w sobie. Arogancją i ignorowaniem obowiązku szkolnego starał się zwrócić na siebie uwagę otoczenia. Kontakty w sprawie syna utrzymywał jedynie ojciec.
Postawa kochająca matki, plasowała się w najniższych kategoriach wyników. W rzeczywistości charakteryzowała się ona chłodem, podkreślaniem i akcentowaniem trudności i niedomogów dziecka, a także problemów, z którymi się ono spotykało. Ograniczenia nakładane na syna wynikały z chęci uniknięcia nadmiernego kontaktu z dzieckiem. Z postawą tą współwystępowała postawa liberalna przejawiająca się brakiem zainteresowania dzieckiem i jego problemami. Jednocześnie matka nie stawiała wychowankowi nadmiernych wymagań i nie starała się go zbytnio chronić.
Ojciec prezentował odwrotność postaw swojej żony. Wspólny element łączący rodziców, to nasilenie w równym stopniu postawy ochraniającej. Mimo, że miłość ojca dominowała nad postawą odrzucającą, syn był obdarzany zainteresowaniem doraźnie, głównie wtedy, gdy ojciec dysponował większą ilością czasu. W rzeczywistości zarówno postawy matki, jak i ojca nie stanowiły istotnego źródła informacji wpływającej na pozytywną samoocenę wychowanka.
Przykład 2: Mężczyzna, lat 18, uczeń technikum, obserwacja pedagogiczna i kontakty z rodzicami (zarówno bezpośrednie, jaki telefoniczne) nie wskazywały na istotne rozbieżności i ewentualne nieprawidłowości postaw rodzicielskich. Wychowanka wytypowano do badań drogą doboru losowego.
Matka wykazywała wysokie nasilenie postawy kochającej, stwarzała ciepły klimat miłości i poświęcała synowi wiele uwagi. W oddziaływaniach wychowawczych stosowała głównie perswazję ustną. Pomagała synowi w rozwiązywaniu ważnych problemów, ale w tym zakresie wykazywała nadmiernie postawę ochraniającą. Postawa wymagająca przejawiała się z kolei w stawianiu dziecku wysokich wymagań i egzekwowaniu ich realizacji. Postawa odrzucająca osiągnęła bardzo niskie wyniki.
Ojciec wychowanka uzyskał przeciętne wyniki w zakresie postawy kochającej, niskie w zakresie wymagań i odrzucenia dziecka. Jednocześnie ojciec był wobec syna bardzo pobłażliwy, starał się dobierać mu przyjaciół i chronić od problemów - wskazały na to wysokie wyniki postawy ochraniającej. Liberalizm ojca przejawiał się głównie brakiem występowania określonych zasad wychowawczych.
Podstawowy wniosek, który nasunął się podczas badań (powyżej przytoczono jedynie dwa krótkie przykłady) wiązał się ze stwierdzeniem dużej rozbieżności postaw rodzicielskich (bardzo rzadko zdarzała się wspólna forma oddziaływania wobec dziecka). Niskie i bardzo niskie postawy kochające występowały równolegle z bardzo niskimi i niskimi wymaganiami wobec dziecka oraz postawami liberalnymi. Ojcowie częściej stosowali wzmocnienia negatywne, matki natomiast wykazywały tendencję do postawy ochraniającej, przy znacznym nasileniu wymagań. Prawdopodobnie częstsze kontakty z matką, poświęcanie przez nie większej uwagi potomstwu, sprzyja także większej kontroli z jej strony.
Uwzględniając hipotezę dotyczącą dziedzictwa społecznego przy prognozie przyszłych relacji rodzinnych wychowanków można zakładać, że pozytywne i akceptowane przez młodzież zachowania rodziców składające się na postawę kochającą znajdą swoje odzwierciedlenie w rodzinie planowanej przez młode pokolenie. Młodzież, wobec której stosowano nadmierne wymagania, nie liczono się z jej potrzebami i punktem widzenia, bądź nadmiernie ochraniano lub pozostawiano samej sobie będzie prawdopodobnie deklarować ograniczenie takich zachowań w relacjach z własnymi dziećmi.
Ponieważ osobowość dziecka kształtuje się pod wpływem zarówno świadomych jak i nieświadomych przejawów osobowości rodziców, a także prezentowanych przez nich postaw i metod wychowawczych można przypuszczać, że młodzież na podstawie doświadczeń wyniesionych z domu rodzinnego będzie przywiązywać dużą wagę do pozytywnych relacji interpersonalnych w rodzinie planowanej przez siebie. Przekazane przez rodziców wartości i normy znajdą swoje odzwierciedlenie w hierarchii wartości młodego pokolenia, jego celach życiowych i samoocenie.
Konkludując można stwierdzić, że percepcja zachowań rodziców przez dzieci ma istotne znaczenie w przystosowaniu się do przyszłego życia społecznego i rodzinnego młodzieży.
Podane argumenty wydają się świadczyć za aktualnością problematyki poruszanej w niniejszym artykule i powinny zachęcać pedagogów do efektywnej diagnozy postaw rodzicielskich.
Przypisy:
1 - F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, s.29.
2 - M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973, Wiedza Powszechna, s.33. Autorka wprowadziła własny projekt typologii postaw rodzicielskich. Usytuowała je na czterech skalach: akceptacja - odtrącenie, współdziałanie - unikanie, uznawanie praw dziecka - nadmierne wymaganie, przyznawanie dziecku rozumnej swobody - nadmierne ochranianie.
3 - M. Sitarczyk, Psychologiczne uwarunkowania nieprawidłowych postaw rodzicielskich, (w:) K. Pospiszyl (red.) Z badań nad postawami rodzicielskimi, Lublin 1988, Wyd. UMCS, s.24. Autorka powołuje się na badania M. Ziemskiej.
4 - Por. W. S. Kowalski, Metoda kwestionariuszowa w badaniach psychologicznych środowiska rodzinnego, Lublin 1982, Wyd. UMCS.
5 - E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, Warszawa 1960, PWN, s.77.
mgr Maja Buczkowska-Gola
pedagog
Internat Zespołu Szkół Elektronicznych w Lublinie | 
