Termin "frazeologia" (z grec. phrasis - "mówienie" i logos "słowo", "nauka") oznacza w terminologii naukowej dział nauki o języku zajmujący się analizą i opisem ustalonych połączeń wyrazowych typu:
"ślepy zaułek" - sytuacja bez wyjścia
"biały kruk" - rzadkość bibliofilska itp.,
a w języku ogólnym stosowany jest jako oznaczenie wypowiedzi o treści nie mającej pokrycia w rzeczywistości, czczej gadaniny, pięknych słów, haseł bez głębszej treści.
Do zasobu frazeologicznego języka ogólnego przenika wiele terminów, wyrażeń i zwrotów za pośrednictwem publicystyki, prac popularyzatorskich, literatury pięknej, mowy potocznej różnych środowisk zawodowych.
Nauka, technika, sztuka, kultura zawsze wywierały znaczący wpływ na rozwój zasobu ogólnie dostępnej leksyki dla frazeologii.
Liczne terminy w mowie potocznej, literaturze otrzymują nowe znaczenie i zaczynają spełniać różnorodne funkcje stylistyczne.
Zanim jednak termin, wyrażenie, zwrot stanie się jednostką frazeologiczną przechodzi długą drogę od użycia wąskospecjalistycznego do stania się elementem systemu języka ogólnego.
I tak istnieje wiele jednostek frazeologicznych pochodzących z różnych dziedzin nauki, np.
geografii:
białe plamy
1) puste miejsca na mapie,
2) nieznane i nieopisane, najczęściej świadomie, z przyczyn koniunkturalnych, fakty przeszłości skrzętnie przemilczane, tuszowane ze względów politycznych fragmenty historii; niepoznane obszary jakiejś dziedziny, luki w wiedzy na jakiś temat.
Naszkicowana tu "mapa" leksykologii zawiera oczywiście wiele jeszcze białych plam.
topografii:
ślepy zaułek, ślepa uliczka
1) ulica nie mająca wylotu, zamknięta,
2) sytuacja bez wyjścia; impas.
Stosunki Wschód - Zachód wkroczyły w ślepą uliczkę.
matematyki:
sprowadzić do wspólnego mianownika
1) jedno z działań na ułamkach, takie ich przekształcenie, żeby zapisać je w nowej postaci o mianowniku będącym najmniejszą wielkością poprzednich mianowników przy odpowiednio zmienionych licznikach; istotnym elementem tego działania jest szukanie wspólnej płaszczyzny dla różnych mianowników,
2) potraktować jakieś sprawy jako podobne, wspólne, umieścić je na wspólnej płaszczyźnie.
Wydaje mi się, że ocena stronnictwa oligarchicznego jest trafna, królewskiego wątpliwa. Natomiast zupełnym nieporozumieniem jest sprowadzenie obu tych stronnictw do wspólnego mianownika.
fizyki:
w krzywym zwierciadle
1) w pewien sposób wygięte zdeformowane, odbijające postacie ludzkie w kształtach groteskowo zniekształconych,
2) w sposób karykaturalny, celowo przejaskrawiony, przesadny, ośmieszający.
(...), ale również ukazanie w (...) krzywym zwierciadle codziennych stosunków międzyludzkich, to nieustanne podgryzanie, kopanie pod sobą dołków, wzajemne niszczenie się.
zoologii:
wylewać krokodyle łzy
1) przesąd, że przed zjedzeniem swojej ofiary, krokodylowi ciekną łzy,
2) nieszczerze komuś współczuć, ubolewać nad czymś.
Socha dodał jeszcze, że od początku Lewandowski był bardzo nieufny, podejrzliwy, a przy tym niezwykle pazerny na pieniądze. Lewandowski, mimo że wylewa krokodyle łzy, liczy z pewnością, że i jego ktoś wyciągnie teraz z błota.
a także anatomii:
znamię
1) plamka lub wypukłość na skórze, będąca wynikiem zmian skórnych wrodzonych lub nabytych,
2) znak, cecha charakterystyczna, piętno.
Czasami zaczerniał w dole drobny gaj olchowy, niby znamię rodzinne na pięknej okolicy.
Również terminy z gramatyki uzupełniły zasób frazeologiczny języka ogólnego:
alfa i omega
1) pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego,
2) początek i koniec; wszystko, absolutny autorytet, pierw. w Biblii o Istocie Boskiej (Apok., 1,8; 22,13), wg Proroctwa Izajasza, 41,4: "Ja Pan jestem pierwszy i ostatni".
Od czasów pierwszych olimpiad sprzed dwudziestu siedmiu wieków etyka i agresja były alfą i omegą sportu. Szacunek dla rywalizacji sportowej był twórcą moralności (...), reguł i przepisów sportu.
Sport dla jednych to zawód, dla innych rozrywka. Jednak większość ludzi zajmuje się sportem dla rozrywki i zachowania dobrej kondycji, zdrowia. Niektóre sportowe terminy stały się frazeologizmami:
ktoś a. coś podnosi poprzeczkę
1) poprzeczka - listwa drewniana lub metalowa układana na stojakach przy skokach wzwyż i o tyczce,
2) ktoś zwiększa wymagania w jakiejś dziedzinie, zakres obowiązków lub zadań.
Rząd wyżej podniósł poprzeczkę prawa i surowiej reaguje na jego naruszenia.
ktoś zniża a. obniża poprzeczkę ktoś zmniejsza wymagania w jakiejś dziedzinie, zakres obowiązków lub zadań.
Zaopatrzenie zawsze się rwało, plan uciekał, zjednoczenie łajało, a pod koniec roku obniżano poprzeczkę...
jak również terminy związane z zabawami dziecięcymi:
bawić się w ciuciubabkę
1) zabawa dziecinna, w której jeden z uczestników z zawiązanymi oczami goni innych,
2) działać po omacku, zwodzić kogo.
Sama pana do tej przechadzki wezwałam nie po to, aby grać w tę ciuciubabkę pogadankową, ale aby się szczerze rozmówić.
Terminy rzemieślnicze także stały się frazeologizmami, np.
na jedno kopyto
1) kopyto - drewniana forma, na której szewc robi obuwie,
2) jednakowo, tak samo.
Myślę, że jest nawet rodzajem komplementu stwierdzenie, że moje książki nie są wszystkie pisane na jedno kopyto.
oraz terminy związane z kucharstwem:
narobić bigosu
1) bigos - potrawa z kiszonej kapusty, duszonej wraz z kawałkami różnego rodzaju mięsa, przyprawiona pieprzem,
2) narobić zamętu, zamieszania.
Nie wygadaj się przypadkiem przed ciotką, bo byś tu narobił dopiero bigosu.
W języku polskim są też frazeologizmy związane z muzyką:
grać pierwsze skrzypce
1) pierwsze skrzypce w kwartecie smyczkowym - najważniejsza partia spośród zespołu czterech grających; w orkiestrze symfonicznej: grupa skrzypków wykonujących te partie,
2) być najważniejszym, mieć duże znaczenie, decydujący wpływ na coś.
Być może w naszych politycznych elitach zaczynają wreszcie grać pierwsze skrzypce ludzie, którzy chcą się z innymi dogadać.
religią:
kozioł ofiarny
1) starożytni Żydzi w Dzień Przebłagania losowali dwa kozły; jeden w ofierze Bogu, drugi dla Azazela (złego ducha); pierwszy miał być zabity za grzechy ludu, drugi na którego głowę kapłan składał wszystkie przewinienia, wypędzony na pustynię; ten nazywany był kozłem ofiarnym,
2) o człowieku (instytucji), na którego niesłusznie zrzuca się całą odpowiedzialność za coś.
Mógłbym jeszcze raz powtórzyć, dlaczego jestem przeciw robieniu z Łazarka kozła ofiarnego.
mitologią:
pięta Achillesa (achillesowa)
1) matka Achillesa, Tetyda, zanurzyła go jako dziecko w wodach Styksu, dzięki czemu jego ciało oprócz pięty, za którą go trzymała, stało się odporne na ciosy; zginął ugodzony w piętę przez Parysa,
2) czyjaś słaba strona, słaby punkt.
Zawsze zadaje mi pytania z dziedziny, która jest moją piętą achillesową.
terminologią morską:
wilk morski
1) wilk morski - miecznik, orka, ssak z rodziny delfinów morskich,
2) doświadczony marynarz.
Wiosłował z wrodzonym zapałem i odbijał od lądu szybko nad wyraz, szybciej niż mógłby to uczynić (...) wilk morski.
Przedstawione tu jednostki frazeologiczne tracą związek z systemem terminów odpowiedniej dziedziny nauki, sztuki, działalności społecznej, kulturalnej oraz nie uzyskują zdolności przekształcenia się w terminy z jakiejś innej sfery działalności człowieka. Tym samym stają się jednostkami języka ogólnego (literackiego, potocznego).
BIBLIOGRAFIA
1. Bąba S., Twardy orzech do zgryzienia, Poznań 1986
2. Bąba S., Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1995
3. Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985
4. Lewicki A. M., Z zagadnień frazeologii, Warszawa 1987
5. Mały słownik języka polskiego, pod red. E. Sobol, Warszawa 1994
6. Skorupka S., Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1985
7. Słownik języka polskiego pod red. Doroszewskiego, Warszawa 1964
8. Szymańska W., Szkolny słownik frazeologiczny, Warszawa 1995
Irena Jurczak | 
