Definicja dysleksji powstała na początku XX wieku, co stanowiło istotny krok w rozwoju pomocy, gdyż przez niezrozumienie istoty tych zaburzeń wiele dzieci dyslektycznych trafiało do szkół specjalnych, przeznaczonych dla dzieci umysłowo upośledzonych. Jako dysleksję określono tylko takie trudności w nauce czytania i pisania, które nie były rezultatem kalectwa dotyczącego narządów zmysłowych, bądź narządów ruchu i nie wynikały z ogólnego obniżenia poziomu intelektualnego dziecka. Obecnie mianem dysleksji określa się specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu, występujące u dzieci o wysokim ilorazie inteligencji, często powyżej normy, niezależnie od środowiska wychowawczego i stosowanych metod nauczania, uwarunkowane nieprawidłowym funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego.
Przyczyny dysleksji:
- Genetyczne dotyczące 20% - 30% dyslektyków. Polegają one na dziedziczeniu zmian w centralnym układzie nerwowym warunkującym zaburzenia funkcji leżących u podstaw nauki czytania i pisania.
- Uwarunkowania genetyczne częściej są przyczyną występowania dysleksji u chłopców niż u dziewczynek (stosunek ten wynosi 4do 1).
- Organiczne wynikające z uszkodzeń struktury okolic mózgu odpowiadających za czytanie i pisanie. A.M.Galaburda wykazał, że u dyslektyków brakuje typowej asymetrii półkuli mózgowych w okolicy planum temporale związanych z ośrodkiem czuciowym mowy.
- Opóźnienia dojrzewania centralnego układu nerwowego powstające w wyniku oddziaływania czynników patogennych działających we wczesnym okresie rozwoju. Następuje wydłużenie procesu dojrzewania wielu funkcji np. językowej, lateralizacji, ale nie są one uszkodzone, lecz niesprawne jest ich funkcjonowanie. Trudności te mogą minąć samoistnie w wyniku dojrzewania centralnego układu nerwowego.
- Zaburzenia emocjonalne, w których czynnikami patogennymi jest stres i urazy psychiczne. Czytanie i pisanie symbolizujące wymagania dorosłych wobec dziecka są odrzucane przez dzieci wrażliwe i uczuciowe. Zaburzenia emocjonalne są uważane za wtórne w stosunku do dysleksji.
- Środowiskowe, które są rozpatrywane jako wtórne przyczyny, u których podłoża leży nieprawidłowa organizacja życia edukacyjnego, pośpiech i nerwowa atmosfera w domu rodzinnym dziecka sprawiającego trudności.
- Cywilizacyjne, zmuszające wszystkich uczniów do jednakowego stylu uczenia się, nie dające szans na inny sposób poznawania.
CECHY DZIECKA DYSLEKTYCZNEGO
Obserwując dzieci, możemy stwierdzić, iż w różnym wieku pojawiają się lub nasilają nieco inne objawy zaburzeń rozwoju psychoruchowego i związane z nimi przejawy trudności w czytaniu i pisaniu.
OGÓLNE TRUDNOŚCI W FUNKCJONOWANIU
mogące wskazywać na to, że dziecko jest dyslektykiem:
- zahamowanie emocjonalne;
- unikanie sytuacji trudnych;
- złe samopoczucie w grupie mogące objawić się zachowaniami agresywnymi;
- unikanie szkoły;
- zamykanie się w sobie;
- ograniczone kontakty społeczne;
- wycofywanie się z życia społecznego;
- trudności w zapinaniu ubrania, sznurowaniu butów itp.;
- trudności w orientacji przestrzennej;
- trudności ze stosowaniem zaimków: w środku - na zewnątrz, przed - za;
- trudności z zapamiętywaniem i wypełnianiem więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie;
- opóźnienia rozwoju mowy: trudności z wypowiadaniem się, wadliwa wymowa, częste przestawianie głosek i sylab;
- trudności z przyswajaniem sobie nazw przedmiotów;
- trudności z określeniem położenia przedmiotów w otoczeniu;
- mylenie nazw kierunków lewa - prawa;
- oburęczność;
- trudności z przyswojeniem tabliczki mnożenia;
- trudności z zapamiętywaniem materiału występującego w formie serii, sekwencji np.: dni tygodnia, nazwy miesięcy, litery alfabetu;
- trudności w zapamiętywaniu aktualnej daty, daty swoich urodzin, imienin i określenia czasu;
- słabe postępy w uczeniu się czytania zarówno metodą fonetyczną, jak i globalną;
- szybka męczliwość, uwarunkowana koniecznością włożenia większego wysiłku i koncentracji uwagi w zadaniu typu szkolnego;
- trudności z odczytywaniem znaków symbolicznych;
- brak umiejętności w posługiwaniu się planami i mapami;
- nieprawidłowe odwzorowywanie figur;
- utrata motywacji na skutek napotykanych trudności;
- mała samodzielność i oczekiwanie pomocy od osób trzecich;
- gorsza pamięć wzrokowa i słuchowa;
- nie rozumienie poleceń;
- trudności z odtwarzaniem słów i melodii znanej piosenki;
- trudności z nauka języków obcych;
- brak inicjatywy w czasie zajęć angażujących wzrok i słuch:
- spostrzeganie powierzchowne, niedokładne;
- gorsze zapamiętywanie;
- obniżony poziom myślenia pojęciowego związanego z zaburzeniem odbioru dźwięków mowy;
- rysunki uproszczone pod względem formy, choć treść może być bogata;
- niski poziom spostrzegania wzrokowego i zniekształcenie odbieranego obrazu.
SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W CZYTANIU
mogące wskazywać na to, że dziecko jest dyslektykiem:
- czytanie niepewne, wymęczone, szczególnie gdy dziecko czyta głośno;
- częste błędy w czytaniu: pomijanie wyrazów lub ich dodawanie, zniekształcanie wyrazów i odczytywanie innych, podobnych wyrazów (wskutek błędnego domyślania się na podstawie pierwszej sylaby lub kontekstu);
- pomijanie linii lub czytanie jej ponownie;
- częste gubienie miejsca, gdzie dziecko czyta;
- niepewność w czytaniu krótkich wyrazów wyglądających podobnie np.: do-od;
- trudności w dzieleniu dłuższych wyrazów na sylaby i syntezowaniu sylab w wyrazy we właściwym porządku (sylaby często gubione);
- pomijanie interpunkcji;
- niewłaściwe łączenie liter (przestawianie liter w sylabach);
- przestawianie liter w wyrazie, co zmienia jego sens (tworzenie anagramów);
- trudności w wyszukiwaniu najistotniejszej myśli w danym fragmencie tekstu;
SPECYFICZNE BŁĘDY W PISANIU
mogące wskazywać na to, iż dziecko jest dyslektykiem:
- trudności w nauce pisania: zwierciadlane odwracanie liter, deformowanie kształtu liter;
- słaby poziom prac pisemnych w porównaniu z odpowiedziami ustnymi;
- prace pisemne na niskim poziomie graficznym i estetycznym: liczne przekreślenia, kilkakrotne próby zapisania wyrazu, prace "bałaganiarskie";
- utrzymywanie się trudności z różnicowaniem liter: b-p, p-g, n-u, m-w;
- niewłaściwy dobór liter do głosek, podobnych fonetycznie, w wyniku ich niewłaściwego rozróżniania, np. spółgłosek t-d, b-p, m-n;
- mylenie nazwy liter i głoski np.: l-el, m-em, k-ka;
- niewłaściwe stosowanie małych i dużych liter, dziecko używa częściej dużych, ponieważ czuje się pewniejsze w ich różnicowaniu;
- trudności w różnicowaniu wyrazów podobnie brzmiących np.: półka - bułka;
- dodawanie, pomijanie lub niewłaściwe umiejscowienie liter, lub wyrazów;
- zapisywanie wyrazu na różne sposoby np.: szyja, szja, szyia;
- złe rozmieszczenie pracy pisemnej w przestrzeni, niemożność zachowania marginesu;
- tracenie wątku podczas zapisywania opowiadania;
- brak lub niewłaściwe stosowanie interpunkcji;
Zakres trudności uczniów klas starszych:
- przypominanie słów i nazw;
- wolne i niepoprawne czytanie i pisanie z wieloma błędami;
- mają trudności z organizacją swoich czynności, co odbija się szczególnie w pracach pisemnych;
- mają trudności ze zrozumieniem bardziej skomplikowanych instrukcji, mogą je błędnie zrozumieć;
- często mylą kierunki przestrzeni, miejsce i czas;
- trudności sprawia im zapisywanie informacji z tablicy i podczas ich dyktowania;
- nie potrafią ukończyć zdań w wyznaczonym czasie, szybko się męczą.
Specyficzne błędy w czytaniu popełnione przez dzieci dyslektyczne:
- trudności z przypomnieniem sobie głoski odpowiadającej odczytywanej literze,
- mylenie liter podobnych w wymowie i kształcie,
- czytanie wyrazu od końca do początku,
- czytanie pierwszej sylaby i ostatniej, opuszczając środkową,
- gubienie miejsca, w którym dziecko czyta,
- przeskakiwanie wyrazów,
- gubienie linijek, ponowne czytanie tej samej linijki,
- opuszczanie podczas czytania początków wyrazów lub końcówek,
- odczytywanie pierwszej litery lub sylaby i domyślanie się wyrazu,
- dzieci dyslektyczne syntetyzują głoski po cichu, a potem głośno wypowiadają cały wyraz,
- robią dłuższe przerwy przed przeczytaniem trudniejszego wyrazu,
- nie stosują interpunkcji, czytają ze złą intonacją, powoli i nie rozumieją tekstu po przeczytaniu na głos.
TRUDNOŚCI W CZYTANIU I PISANIU (ze względu na typ):
o w dysleksji typu wzrokowego:
- trudności z zapamiętywaniem liter;
- mylenie liter podobnych pod względem kształtu lub inaczej położonych w przestrzeni;
- błędy w przepisywaniu tekstów;
- wolne tempo pracy;
- trudności w różnicowaniu kształtów i wyodrębnianiu poszczególnych elementów z całości i scalaniu;
- mylenie wyrazów o podobnej strukturze;
- opuszczanie liter;
- trudności w odwzorowywaniu figur i ich układów;
- trudności w rozplanowywaniu tekstu;
- błędy których dyslektycy nie potrafią poprawić.
o w dysleksji typu słuchowego:
- nie wykształcenie słuchu fonematycznego;
- trudności w rozróżnianiu głosek o podobnym brzmieniu, w analizie i syntezie głosowo - fonemowej;
- trudności w pisaniu ze słuchu - opuszczanie, przestawianie, zniekształcanie wyrazów;
- trudności w scalaniu dźwięków w słowa;
- trudności w głośnym czytaniu, co powoduje niezrozumienie tekstu;
- popełnianie błędów w czasie czytania;
- dyslalie;
- opuszczanie liter w środku i na końcu wyrazu, zmiana końcówek, tworzenie agramatyzmów;
- wolne tempo pracy;
- błędy ortograficzne (brak umiejętności odmieniania słów) mimo dobrej znajomości zasad ortograficznych;
- brak syntezowania dźwięków.
o w dysleksji zintegrowanej:
- trudności z przekodowywaniem fonemów na grafemy i grafemów na fonemy;
Wskazówki dla rodziców, wychowawców i nauczycieli wychowujących dzieci z dysleksją:
- pełna indywidualizacja w stosunku do dziecka;
- pełna akceptacja dziecka takiego jakim ono jest;
- dostosowanie przebiegu zajęć do rodzaju, zakresu i stopnia nasilenia zaburzenia;
- stawianie zadań dostosowanych do możliwości dziecka i zapewnienie warunków do poprawnego wykonania zadania;
- dostosowanie czasu trwania ćwiczenia do wydolności dziecka;
- mobilizowanie dziecka do pracy poprzez stosowanie różnorodnych ćwiczeń i właściwego operowania wzmocnieniami;
- otoczenie szeroko rozumianą opieką dziecka w szkole;
- zapobieganie wyszydzaniu, wyśmiewaniu ucznia, wskazanie jego mocnych stron, mające na celu podniesienie pozycji dziecka w grupie;
- włączenie ucznia w życie klasy;
- dziecko powinno siedzieć w klasie blisko nauczyciela, aby lepiej koncentrować uwagę;
- uczenie polisesensoryczne: czyli z zaangażowaniem wielu zmysłów naraz: słuchu, dotyku, wzroku i kinestezji (czucia ruchu);
- uczenie od początku liter pisanych, pisania pismem ciągłym z przestrzeganiem prawidłowego łączenia liter;
- pobudzanie rozwoju ruchowego, szczególnie usprawnienie motoryki rąk;
- zachęcanie do ćwiczeń grafomotorycznych i zajęć rozwijających spostrzeganie wzrokowe i koordynację wzrokowo - ruchową;
- nauka pisania musi być poprzedzona długim okresem usprawniania motoryki rąk i koordynacji wzrokowo - ruchowej przez czynności samoobsługowe, zabawy manipulacyjne i konstrukcyjne, wycinanie i intensywne rysowanie;
- przestrzeganie właściwych warunków pisania: sąsiad w ławce po właściwej stronie, oświetlenia itp.;
- wykształcenie nawyków pisania od lewej do prawej strony, kierunkiem kreślenia linii i okręgów;
- dziecko dyslektyczne powinno być przepytywane głównie ustnie, a prace pisemne powinny być oceniane pod względem merytorycznym;
- wykształcenie właściwych nawyków ruchowych, związanych z techniką pisania: prawidłowy chwyt ołówka, utrzymanie prawidłowej postawy ciała, głowy, stóp, poprawne ułożenie zeszytu;
- pisanie początkowo ołówkiem, aż do utrwalenia potrzebnych nawyków ruchowych;
- dziecko nie powinno być wyrywane do natychmiastowej odpowiedzi;
- dziecko dyslektyczne nie powinno czytać na głos przy całej klasie;
- dziecko powinno mieć dodatkowy indywidualny czas na zapamiętanie wiersza czy tabliczki mnożenia;
- nauczyciel powinien znać wyniki badań diagnostycznych w celu uniknięcia niedoceniania, jak i przeceniania możliwości dziecka;
- kształcenie orientacji w lewej i prawej stronie schematu ciała i przestrzeni;
- utrwalanie dominacji ręki;
- rozwijanie zdolności kontrolowania i regulowania napięcia mięśniowego i odpoczynku;
- nie wolno przyzwyczajać, że dziecko pracuje tylko wtedy, gdy ktoś "stoi mu nad głową", pomoc tylko w charakterze "konsultanta";
- ważnym źródłem informacji może być telewizor (ponieważ dzieci te czytają znacznie mniej niż rówieśnicy), ale dziecko powinno oglądać tylko programy wybrane i akceptowane przez rodziców, którzy sami powinni dawać dobry przykład;
- poczynając od najwcześniejszego okresu powinno się czytać dziecku książki, a dziecko nie powinno być przy tym bierne (może opowiadać o obrazku, odpowiadać na pytania), z czasem wdrażając do samodzielnego czytania;
- nie przerywamy radykalnie czytania dziecku na głos;
- wykorzystanie różnorodnych pomocy jak: słownik ortograficzny, maszyna do pisania, magnetofon do porównywania postępów i odtwarzania "książek mówionych (śledzenie tekstu w książce i słuchanie go z taśmy), komputer;
- "uporządkowanie" środowiska rodzinnego.
Anna Sobieraj
Gimnazjum nr 4 w Warszawie |
