Rozwój nauk społecznych jaki miał miejsce na przestrzeni ostatnich lat doprowadził do zwrócenia uwagi na człowieka, który staje się podmiotem oddziaływań psychoedukacyjnych. Umiejętność kontaktowania się z otoczeniem ma istotne znaczenie, zwłaszcza w kształtowaniu zachowania młodego człowieka oraz w relacjach międzyludzkich. Tradycyjne metody nauczania i wychowania zastępujemy metodami warsztatowymi, które pozwalają nam i naszym podopiecznym aktywnie uczestniczyć w procesie dydaktyczno – wychowawczym. Stąd tak ważnym wydaje się fakt, iż dążymy do kształtowania wśród młodych ludzi umiejętności skutecznego porozumiewania się, zwłaszcza w relacji nauczyciel – uczeń.
Czym jest komunikacja?
Komunikacja interpersonalna to przepływ informacji między nadawcą, a odbiorcą, gdzie nadawca przekazuje określoną treść za pośrednictwem jakiegoś kanału do odbiorcy, na którego treść ta powinna w określony sposób oddziaływać czyli wpłynąć na zmianę jego działania, postaw, poglądów i innych składników osobowości ( K. Knafel 1999, s. 5 ).
W procesie komunikacji możemy więc wyróżnić :
- nadawcę
- odbiorcę
- kanał, którym przekazywana jest informacja.
Warto jednak zaznaczyć, iż proces komunikacji to także to, co chcemy powiedzieć, to co mówimy, to co odbiorca słyszy, to co odbiorca myśli, że słyszy i to jak odbiorca odebrał nasze intencje. Komunikując się z ludźmi musimy pamiętać o tym, że to na nadawcy i odbiorcy spoczywa odpowiedzialność za to, co się usłyszy i jak to się zrozumie wzajemnie .
Komunikację można podzielić na werbalną ( słowną ) i niewerbalną ( mowa ciała, mimika, gesty, ton głosu, ubiór itp. ). Podczas normalnej rozmowy dwóch osób tylko niecałe 35% informacji przekazywanych jest werbalnie, a niewerbalnie ponad 65%( Jak żyć z ludźmi 1997, s. 5 –14 ).
Komunikując się z ludźmi musimy pamiętać o tym, aby używać wielu kanałów przekazu, jasno określać swoje oczekiwania, dbać o wiarygodność, upewniać się, czy zostaliśmy dobrze zrozumiani, używać języka " Ja", stosować techniki aktywnego słuchania.
Jedną z najważniejszych technik w skutecznym porozumiewaniu się między ludźmi jest aktywne słuchanie. Umiejętność niezwykle ważna, ale i niezwykle trudna.
W aktywnym słuchaniu chodzi nie tylko o uważne słuchanie, ale także o przemyślenie i przekazanie informacji zwrotnej; porównanie tego co komunikował nadawca, z tym co odebrał odbiorca ( K. Knafel 1999, s.15 ). Aby zapobiec nieporozumieniom należy posługiwać się różnego rodzaju technikami aktywnego słuchania. Należą do nich :
- odzwierciedlanie – informujemy rozmówcę, jakie są według nas jego odczucia na przykład Wydaje mi się, że Cię rozgniewałem.
- parafrazowanie – wypowiadamy usłyszaną informację innymi słowy, upewniając się jednocześnie czy dobrze zrozumieliśmy na przykład O ile dobrze Cię rozumiem.....
- klaryfikacja – koncentrujemy się na tym, co w wypowiedzi jest najważniejsze;
- potwierdzanie – dopowiadamy pewne słowa potwierdzając, że słuchamy uważnie.
Reguły dobrego słuchania:
- Nie oceniaj
- Nie dawaj rad
- Nie wchodź z własnym materiałem
- Nie interpretuj
- Skoncentruj się na osobie mówiącej
- Sprawdź czy dobrze rozumiesz osobę mówiącą ( Jak żyć z ludźmi, MEN 1988 ).
Aktywne słuchanie pozwala ukazać drugiej osobie, że jej słuchamy i rozumiemy jej słowa. Niejako oddajemy drugiej osobie to co usłyszeliśmy. Korzyści z tej metody są niewiarygodne, a wymienić można choćby to, że "bledną" przykre uczucia, stają się przyjazne, wzrasta zaufanie, dzieci zaczynają słuchać, wykazują poczucie odpowiedzialności ( T. Gordon, 2001 ). Aktywne słuchanie jest rodzajem komunikacji - najważniejszym obok słuchania biernego (milczenia), zaakcentowania uwagi oraz używania "otwieraczy" i zachęt ( T. Gordon, 2001 ). Ma komunikować dziecku, że jest bezwzględnie akceptowane, a jednocześnie ma być środkiem dzięki któremu dziecko znajdzie sposób rozwiązania problemu. Magicznym słowem wydaje się być tutaj słowo rozumiem Cię , które znosi większość barier komunikacyjnych. Wszyscy czujemy się lepiej gdy jesteśmy zrozumiani.
W komunikacji interpersonalnej wyróżniamy dwa rodzaje komunikatów, a mianowicie:
- Jednokierunkowe
- dwukierunkowe.
W komunikacji jednokierunkowej informacja jest przekazywana od jednej osoby do drugiej bez informacji zwrotnej. Natomiast w komunikacji dwukierunkowej pojawia się informacja zwrotna poprzez na przykład parafrazowanie, potakiwanie czy wyrażanie zgody.
Komunikacja interpersonalna jest procesem w którym często dochodzi do zakłóceń z powodu pojawiających się przeszkód. Przeszkody te nazywamy szumem informacyjnym to jest czynnikami zakłócającymi, które możemy podzielić na zewnętrzne ( na przykład hałas ) i wewnętrzne (na przykład gniew, złość, zdenerwowanie ) oraz bariery komunikacyjne, które możemy ująć w trzy grupy:
- Osądzanie
- Decydowanie za innych
- Uciekanie od cudzych problemów.
Ad/1. Osądzanie polega na narzucaniu własnych wartości innym osobom i formułowaniu rozwiązań cudzych problemów. Kiedy osądzamy nie słuchamy tego co mówią inni, ponieważ zajęci jesteśmy oceną ich wyglądu, tonu głosu, słów, których używają (Jak żyć z ludźmi 1997,s.5-17). Ktoś kto osądza zazwyczaj: krytykuje, obraża, orzeka, chwali po to, by oceniać lub manipulować.
Ad/2. Ktoś kto decyduje za innych zazwyczaj rozkazuje, zakazuje, grozi, moralizuje wypytuje, pozbawiając w ten sposób możliwości podjęcia decyzji przez osobę zainteresowaną.
Ad/3.Uciekamy od cudzych problemów wówczas, gdy zmieniamy temat, doradzamy, logicznie argumentujemy lub pocieszamy.
Zakłócenia w porozumiewaniu się między ludźmi występują bardzo często i wywołują w rozmówcach różnego rodzaju reakcje na przykład bunt, agresję, złość i bezsilność .
Ważnym jest, aby dążyć do pokonywania barier komunikacyjnych blokujących prawidłowy kontakt z otoczeniem. Służyć temu może tworzenie tak zwanych "mostów komunikacyjnych" ( Z. Sepkowska, F. Żurakowski, 1999). Musimy dopytywać, potwierdzać, upewniać się, tłumaczyć, rozpoznawać przyczyny powstawania barier, wczuć się w siebie, zaakceptować siebie samego, używać technik aktywnego słuchania, zwracać uwagę na sygnały niewerbalne, używać komunikatów "Ja", zamiast "Ty" (Z.Sepkowska, F.Żurakowski, 1999 ). Pozwala to bowiem być bardziej szczerym i otwartym. Zaczynając zdanie od słowa "Ja" mówimy o tym co czujemy – nie oceniamy, nie osądzamy i nie budujemy barier.
R. Siegers- Meylen wymienia cztery rodzaje komunikatów typu "Ja":
- Informujący-gdy ktoś podaje informacje o sobie.
- Responsywny - gdy ktoś informuje o swojej decyzji w odpowiedzi na pytanie.
- Zapobiegawczy- gdy jasno przekazujemy drugiej osobie, jak chcielibyśmy zorganizować pewne sprawy w naszym życiu.
- Konfrontacyjny-gdy określamy własne uczucia i zachowania w odpowiedzi na zachowania innych osób ( K. Knafel 1999).
Używając komunikatu "Ja" w relacji nauczyciel – uczeń; rodzic-dziecko możemy uniknąć barier komunikacyjnych. Bariery w komunikacji zazwyczaj wynikają ze sformułowań "Ty". Wypowiedzi "Ty" stanowią nieodpowiedni kod dla zakomunikowania drugiej osobie co przeżywamy ( T. Gordon, 2001). Wypowiedź "Ja", aby była kompletna musi zawierać:
- Uczucie, jakiego doznajemy.
- Opis nieakceptowanego zachowania.
- Skutek zachowania, który jest przyczyną tego uczucia (T. Gordon, 2001).
Oczywiście używanie komunikatów "Ja" nie daje nam gwarancji na skuteczne porozumienie się, jednak na pewno jest krokiem w tym kierunku. Aby móc używać języka "Ja" musimy najpierw opanować sztukę aktywnego słuchania.
Używanie komunikatów "Ja" jest nieodłącznym elementem zachowań asertywnych.
Asertywność to bycie w zgodzie z samym sobą. Polega na wyrażaniu siebie w kontakcie z innym człowiekiem w sposób uczciwy i nie raniący jego uczuć.
Zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie wobec innej osoby swoich uczuć, postaw, opinii lub pragnień, w sposób respektujący uczucia, postawy, opinie, prawa i pragnienia tej drugiej osoby ( K. Knafel , 1999 s. 23).
Za twórców koncepcji asertywnych uznaje się dwóch amerykańskich behawiorystów J. Wolpa i A. Saltera (K.Knafel , 1999) Asertywność to rodzaj zachowania znajdującego się pomiędzy zachowaniem agresywnym a uległym.
Asertywności – podobnie jak wielu innych umiejętności interpersonalnych trzeba się uczyć. Jeden z klasyków treningu asertywności – Herbert Fensterheim wymienia pięć praw dotyczących zachowań asertywnych, a mianowicie:
- Masz prawo do robienia tego, co chcesz- dopóty ,dopóki nie rani to kogoś innego.
- Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie – nawet jeśli rani to kogoś innego- dopóty, dopóki Twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne.
- Masz prawo do przedstawienia swoich próśb- dopóty, dopóki uznajesz, że druga osoba ma prawo odmówić.
- Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania tej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienia jej.
- Masz prawo do korzystania ze swych praw ( K. Knafel ,1999 s.24).
Celem treningu asertywnosci jest przede wszystkim nauczenie ludzi trudnej sztuki mówienia "NIE" bez lęku i obaw, a także bez szkodzenia innym.
Wszystko co wydarza się w Twoim życiu
zależy tylko od Ciebie
Pan Bóg dał nam cudowną możliwość
decydowania o sobie samych –
tę cechę nazywa się Wolną Wolą
jeżeli nasze zamiary są dobre
i nie szkodzą innym możemy osiągnąć
wszystko czego pragniemy.....( G. Lang,1989, s.61 ). Zastosowanie technik komunikacyjnych pomaga uniknąć konfliktów w wychowaniu. Konflikt to sytuacja w której dochodzi do sprzeczności interesów. Potrzeby wychowawcy i wychowanka stają naprzeciw siebie i wyzwalają konflikt we wzajemnych relacjach.
Płaszczyzny konfliktu:
- konflikt wartości – różnice w hierarchii wartości;
- konflikt dotyczący dostępu do informacji – brak lub posiadanie odmiennych informacji;
- konflikt relacji – błędne postrzeganie, zła komunikacja, negatywne emocje;
- konflikt strukturalny – wynika ze struktury sytuacji;
- konflikt interesów – dążenie do zaspokojenia swoich potrzeb kosztem innych.
Sytuacje w relacjach : nauczyciel – uczeń, rodzic – dziecko w których dochodzi do konfliktów są nieuniknione.
Tradycyjnie zachowujemy się wówczas albo autorytarnie, albo ustępliwie. T. Gordon proponuje zastosowanie metody bez porażek w której nikt nie przegrywa i nikt nie zwycięża, ale wspólnie poszukuje się rozwiązania (T. Gordon, 2001). To metoda, w której nie ma przymusu.
W wychowaniu dąży się do zinternalizowania pewnych wartości, gdzie wychowanek zmienia swe zachowanie ze względu na innych. Działania z pozycji siły doprowadzają tylko do reakcji powierzchownych, a zmiana zachowania jest wynikiem nacisku. W sytuacji konfliktowej winniśmy dążyć więc do tego, aby rozwiązać konflikt bez uciekania się do władzy. Najlepszym wyjściem jest wówczas znalezienie wspólnego rozwiązania. Gdy obie strony konfliktu pracują nad tym, aby go rozwiązać sprawa zakończy się sukcesem.
Zarówno w domu, jak i w szkole nasza uwaga winna koncentrować się na ustaleniu wspólnych zasad postępowania, gdyż to najlepiej uchroni nas przed błędami podczas rozwiązywania konfliktów. W sytuacjach konfliktowych musimy bardzo mocno akcentować komunikat "Ja", aby dać drugiej stronie sygnał o tym, jak bardzo zależy nam na znalezieniu wspólnej drogi wyjścia. Podejmując się zastosowania metody bez porażek musimy przestrzegać pewnych reguł, a mianowicie:
- Stworzyć warunki do współpracy;
- Zdefiniować problem;
- Znaleźć różne sposoby rozwiązań / burza mózgów /;
- Krytycznie ocenić zaproponowane rozwiązania;
- Wybrać najlepsze rozwiązanie;
- Zrealizować najlepsze rozwiązanie.
- Ocenić efekty ( K. Knafel, 1999 ).
Jedną z technik rozwiązywania konfliktów są negocjacje. Określa się je jako dwustronny proces komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia, gdy niektóre przynajmniej interesy zaangażowanych stron są konfliktowe. (K. Knafel ,1999, S. 41 ).
Negocjacje to metoda podczas której obie strony konfliktu podejmują wspólną decyzję, przy czym należy zaznaczyć, iż każda ze stron dąży do tego, aby jak najwięcej jej interesów było zrealizowanych. Może się zdarzyć, iż negocjacje nie prowadzą do osiągnięcia porozumienia wówczas można zastosować metodę mediacji. Mediacja polega na zaangażowaniu osoby niezależnej, która będzie starać się pomóc stronom zwaśnionym w rozwiązaniu konfliktu w sposób obiektywny. W procesie wychowania zwraca się w ostatnich latach uwagę na metodę mediacji prowadzoną przez rówieśników, którym łatwiej jest wczuć się w problemy swoich kolegów i spojrzeć na nie z podobnej perspektywy.
Techniki komunikacji interpersonalnej dają nauczycielom, rodzicom i pedagogom możliwości za pomocą których mogą oni skuteczniej uporać się ze swoimi codziennymi problemami.
Ewa Gawron |
