Wstęp
Bardzo istotne jest wczesne wykrywanie opóźnień rozwojowych i wczesna interwencja, mające na celu przygotowanie dzieci do podjęcia nauki szkolnej. Rozpoczęcie działań zaradczych wobec dzieci zagrożonych dysleksją już w wieku przedszkolnym, pozwala na wyrównanie braków jeszcze przed podjęciem nauki.
Najczęściej jednak problemy ujawniają się dopiero w szkole.
Należy mieć świadomość, że większość dzieci dyslektycznych wymaga specjalistycznych oddziaływań terapeutycznych, zwłaszcza że z zaburzeniami dyslektycznymi współwystępować mogą zaburzenia mowy, orientacji przestrzennej czy zaburzenia emocjonalne. Zaburzenia mowy stanowią jeden z pierwszych objawów opóźnień funkcji percepcyjno-motorycznych (słuchowych i kinestetyczno-ruchowych). Zaburzenia emocjonalne (np. postawy lękowe czy agresywne) są natomiast konsekwencją nie przezwyciężonych trudności w nauce.
Aby nie dopuścić do rozwoju zaburzeń emocjonalnych dziecka, należy doceniać jego wysiłek włożony w wykonanie zadania, nawet, jeśli nie doprowadza on do pełnego sukcesu. Należy też zadbać o to, by rodzice (o ile jeszcze nie mają wiedzy na temat dysleksji) poznali i zrozumieli problemy dziecka, uświadomili sobie konieczność przeprowadzenia badań specjalistycznych, a potem uczestnictwa w terapii pedagogicznej.
Znaczenie rozwoju ruchowego dla rozwoju procesów poznawczych dziecka
Ruch towarzyszy człowiekowi od narodzin aż do śmierci. Człowiek wyraża swoją osobowość , myśli, uczucia, wszelkie treści życia za pomocą rytmu i ruchu. Dzieci żyją w silnym związku emocjonalnym ze swoim ciałem. Nieprawdopodobnie wrażliwymi zmysłami rejestrują one wszystko wokół siebie, a to skłania je do poruszania się. Ruch jest wyrazem ich żywotności. Obecnie zwraca się szczególną uwagę na związki motoryki z psychiką, a głównie powiązanie ruchu z całokształtem procesów poznawczych i emocjonalnych. Pozycja siedząca, statyczna pozostaje w sprzeczności z potrzebami zdrowego człowieka, szczególnie w jego okresie rozwojowym. Naszym dzieciom zabrania się wielu form zachowań. "Nie skacz", "Nie biegaj bo się spocisz", "Nie kręć się w kółko, bo dostaniesz zawrotu głowy"- to tylko przykłady często słyszanych uwag pod adresem dzieci. od najwcześniejszych ruchów aż do wieku starości. To zmysły naszego ciała dostarczają mózgowi informacji z otoczenia, które są potrzebne do zrozumienia ruch, w miarę jak staje się on coraz bardziej skomplikowany, wyraża wiedzę i zwiększa możliwości poznawcze. Od wczesnego niemowlęctwa poprzez całe życie ruch fizyczny odgrywa ważną rolę.
Ze względu na to , że w zachowaniu małego dziecka występuje ścisły związek motoryki z psychiką, rozwój tych dwóch sfer traktuje się jako nierozerwalną jedność. Istotną cecha rozwoju psychoruchowego dziecka są więc zmiany zachodzące jednocześnie w psychice i motoryce. Rozwój ruchowy zależy od dojrzewania struktur układu nerwowego i mięśniowego. Rozwój rozmaitych form aktywności motorycznej przebiega równolegle z rozwojem różnych części układu nerwowego. Wkrótce po urodzeniu zaznacza się wzmocnienie i polepszenie koordynacji odruchów bezwarunkowych istotnych dla utrzymaniu się przy życiu tj. ssanie, połykanie, mruganie, odruch kolanowy, odruch ścięgnowy.
Pozostałe odruchy o mniejszym znaczeniu tj. odruch Babińskiego, odruch podeszwowy, odruch chwytny, odruch Moro, stopniowo słabną i zanikają przed końcem pierwszego roku życia. Móżdżek gdzie mieści się ośrodek równowagi rozwija się szybko w pierwszych latach życia i osiąga praktycznie swoją wielkość kiedy dziecko ma 5 lat. We wczesnym dzieciństwie następuje także rozwój mózgu, zwłaszcza płatów czołowych, które są odpowiedzialne za ruchy wyuczone.
Dopóki układ mięśniowy nie osiągnie odpowiedniego stopnia dojrzałości, dopóty nie będzie ono mogło opanować sprawności ruchowej. Mięśnie prążkowane, które kierują ruchami dowolnymi rozwijają się powoli przez całe dzieciństwo.
Dopiero wówczas gdy są dostatecznie dojrzałe możliwa jest koordynacja czynności dowolnych. Bezkuteczne są próby wyuczenia dziecka sprawności motorycznych dopóki jego układ nerwowy i mięśniowy nie są rozwinięte. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego jak ważny jest ruch, jego rola w przyrodzie. Nie jest przesadne stwierdzenie, że bez ruchu nie byłoby istnienia. różnych formach jego aktywności. Studia nad ruchem ludzkim zawdzięczamy przede wszystkim Rudolfowi Labanowi. Dowodzi on, że ruch jest naturalnym środkiem komunikacji. Według Labana zdrowe dzieci rodzą się z potencjalną zdolnością wykonywania wszystkich ruchów. Ich rozwój ruchowy przebiega od spontanicznej ekspresji ruchowej; naturalnej dla małego dziecka, do usztywniania zahamowania do nadmiernego kontrolowania ruchów przez ludzi dorosłych. To ciągłe ograniczanie swobody ruchu począwszy od wczesnego dzieciństwa poprzez okres dorastania, aż do dorosłości prowadzi zdaniem Labana, do wzrastania wewnętrznego napięcia, które staje się „chronicznym stanem” organizmu.
Jest groźne dla zdrowia jednostki, jeśli okresowo nie zostanie rozładowane. Bycie w otoczeniu, które nieustannie ogranicza naturalne potrzeby swobody ruchu, jest przyczyną stanów psychicznych, stanów niepokoju i zahamowań. Wiedzie to do utraty wiary we własne możliwości, w rezultacie czego człowiek umożliwia człowiekowi nawiązanie fizycznego kontaktu z otaczającą go rzeczywistością i jest warunkiem jego zdrowia psychicznego. Tak więc ruch z jednej strony ma istotne znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka, z drugiej zaś może stać się istotnym elementem terapii. Weronika Sherborne wypracowała w latach 60- tych własny system ćwiczeń. Ma on zastosowanie we wspomaganiu prawidłowego rozwoju dziecka i korygowaniu jego zaburzeń. Ćwiczenia te wywodzą się ze szkoły R. Labana i z doświadczeń własnych i są znane pod nazwą „ Ruch Rozwijający”, bo taką rolę przypisuje mu autorka.
Opracowany przez W. Sherborne system ćwiczeń wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka zaspokajania kontaktu z dorosłymi z tzw. baraszkowania, które pojawia się we wczesnym dzieciństwie każdego zdrowego dziecka i w każdej normalnej rodzinie – stworzyła ona system terapeutyczny. Podstawowe jego założenia to rozwijanie przez ruch.
- Świadomość własnego ciała i usprawniania ruchowego.
- Świadomość przestrzeni i działania w niej.
- Dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązania z nimi bliskiego kontaktu.
Udział w ćwiczeniach metodą W. Sherborne ma na celu: stworzyć dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawnienie motoryki, kształtowanie poczucia własnej siły, sprawności, możliwości ruchowych. Dzięki temu dziecko ma zaufanie do siebie, zyskuje poczucie bezpieczeństwa.
Znaczenie rozwoju ruchowego.
- dobry stan zdrowia – zależy od ćwiczenia. Słaba koordynacja motoryczna jest przyczyną niezadowolenia, braku motywacji do ćwiczeń.
- Kataraktyczna rola ćwiczeń – wyładowanie energii, uwalnia od napięcia związanego z lękiem i frustracją. Odporność psychiczna i fizyczna.
- Niezależność – im więcej umie, tym większa pewność siebie i zadowolenie.
- Zabawa- kontrola motoryczna umożliwia udział w zajęciach, które sprawiają mu przyjemność i zapewniają rozrywkę nawet, gdy brak mu towarzystwa do zabawy.
- Uspołecznienie – prawidłowy rozwój ruchowy dziecka ma wpływ na jego akceptację społeczną i dostarcza mu okazji do nabywania umiejętności społecznych. Lepszy rozwój motoryczny ułatwia dziecku zajmowanie pozycji przywódcy grupy.
- Pojęcie własnego Ja. Kontrola motoryczna zapewnia poczucie bezpieczeństwa fizycznego, które wkrótce przekształca się w poczucie wewnętrznego bezpieczeństwa, a to z kolei przyczynia się do uogólnionego stanu pewności siebie, mającego wpływ na wszystkie dziedziny zachowania.
Warto zwrócić uwagę na myślenie i na potrzebę ruchu dla zakotwiczenia myśli i budowania umiejętności, za pomocą których wyrażamy wiedzę, jako uczniowie uczący się przez całe życie. Niezależnie od tego, jak abstrakcyjne może wydawać się może nasze myślenie, może być ono zamanifestowane jedynie poprzez użycie mięśni ciała - mówienie, pisanie, tworzenie muzyki, kalkulowanie itp. To właśnie ciało zajmuje się mówieniem, skupianiem wzroku na stronie, trzymaniem ołówka, wykonywaniem utworów muzycznych.
Choć współczesna nauka pomaga nam w uznaniu roli ciała i potrzeby ruchu w uczeniu się, współczesne życie może sprawiać, że korzystanie z tego zrozumienia jest w dzisiejszych czasach trudniejsze, niż było to w przeszłości. Dzieci maja skłonność do spędzania dużej ilości czasu przed telewizorem , przy komputerach i - podobnie jak ich starsi towarzysze - rozwijają taki styl życia, który nie sprzyja regularnym ćwiczeniom.
Kiedy mimo to ruszamy się, zaczynamy współzawodniczyć z innymi lub poruszamy się w sposób nieopanowany, co w obu przypadkach może grozić urazami.
To właśnie ruch, w miarę jak staje się on coraz bardziej skomplikowany, wyraża wiedzę i zwiększa możliwości poznawcze.
Prawdziwe uczenie się, takie uczenie się, które ustanawia dla uczącego się znaczące związki, jest zakończone, dopóki nie przyniesie ono pewnego rezultatu, pewnego fizycznego, osobistego wyrażania myśli. Znaczna część uczenia się angażuje ustanowienie umiejętności, które pozwalają nam na wyrażanie naszej wiedzy: mówienie, pisanie, używanie komputera rysowanie, granie śpiewanie. Budując takie umiejętności używamy mięśni ciała, połączeń nerwowo-mięśniowych, a także ich połączeń ze znakami poznawczymi. Uczenie się nie jest procesem należącym wyłącz-nie do głowy. Aktywne, mięśniowe wyrażanie uczenia się jest jego ważnym składnikiem. Nie jesteśmy przyzwyczajeni do myślenia o mięśniach w ten sposób. Mamy skłonności do oddelegowywania mięśni do domeny ciała a nie umysłu. A właśnie przez ekspresję udoskonalamy nasze pojmowanie.
Przy analizie wzajemnego oddziaływania mózgu i ciała wyłania się jeden nieodparty motyw: do uczenia się konieczny jest ruch. Ruch pobudza i aktywizuje wiele naszych możliwości umysłowych.
W roku 1960 dr Paul Dennison, amerykański pedagog, walcząc z własną dysleksją i kłopotami ze wzrokiem, ułożył program gimnastyki mózgu. Według twórcy metody wiele problemów intelektualnych i emocjonalnych w życiu człowieka wynika ze złego współdziałania obu półkul mózgowych i z braku integracji między nimi.
Dla pełnego obrazu otaczającego nas świata potrzebna jest praca obu półkul mózgowych. Mózg jest narzędziem symetrycznym- każda jego część ma inne zadanie. Prawa półkula odpowiada za uczucia, prawdziwe wielowymiarowe uczenie się, ogólny pogląd, percepcję przestrzeni, pamięć długotrwałą, intencję- czyli jest ona twórcza, emocjonalna, postrzega całość. Lewa półkula mózgowa odpowiada zaś za : myśli, analizę, przypisywanie faktów, widzenie szczegółów, percepcję czasu, kontrolę nad słowem, porozumiewanie się werbalne, pamięć krótką-czyli jest ona logiczna, postrzega poszczególne elementy.
Tylko dzięki harmonijnej współpracy obu półkul mózgowych dzieci jak i dorośli mogą z łatwością przyswoić sobie nową wiedzę, umiejętności.
Natomiast brak równowagi między nimi prowadzi do powstania różnego rodzaju zakłóceń. Mogą wyniknąć np. problemy z nauką czytania i pisania, z koncentracją uwagi, wyrażaniem własnych emocji.
Dennison twierdzi, że powstałe zaburzenia pracy mózgu - "blokady", można zlikwidować poprzez ruch. Proponuje on bardzo łatwe i bezpieczne ćwiczenia, które wykonywane systematycznie prowadzą do integracji obu półkul mózgu, czego efektem może być np. płynne czytanie, umiejętność właściwej koncen- tracji. Działania kinezjologii edukacyjnej powodują szybkie i długotrwałe zmiany, poprzez rzeczywiste budowanie powiązań nerwowych w obrębie mózgu.
Objawy ryzyka dysleksji u dzieci w młodszym wieku szkolnym
Przyjmuje się, że dysleksja rozwojowa to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, u których współwystępują zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych, zaangażowanych w proces nabywania tych umiejętności. Zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych bywają określane jako:
- mikrodysfunkcje,
- fragmentaryczne zaburzenia,
- deficyty rozwojowe.
Zaburzenia te mogą dotyczyć:
- percepcji wzrokowej (analizy i syntezy wzrokowej),
- percepcji słuchowej (analizy i syntezy słuchowej),
- funkcji językowych,
- motoryki,
- współdziałania, czyli integracji tych procesów,
- pamięci wzrokowej, słuchowej, ruchowej,
- lateralizacji,
- orientacji w schemacie ciała, kierunkach i przestrzeni.
Dysfunkcje w zakresie percepcji czy motoryki należy zawsze odnieść do poziomu sprawności intelektualnej i wieku dziecka.
Wyróżnia się następujące typy dysleksji:
- dysleksja typu wzrokowego, u której podłoża leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej i wzrokowo-przestrzennej;
- dysleksja typu słuchowego, uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych;
- dysleksja integracyjna, kiedy to poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zaburzona jest ich koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno-motorycznej;
- dysleksja typu mieszanego, gdy występują zaburzenia zarówno w percepcji słuchowej słowa, wzrokowej pamięci sekwencyjnej, pamięci wzrokowo-słuchowej oraz wyobraźni przestrzennej. Zakłócenia funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji wywołują specyficzne kłopoty w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. Dla wskazania rodzaju poszczególnych trudności przyjmuje się następujące pojęcia:
- dysleksja - specyficzne trudności / zaburzenia w nauce czytania, którym często towarzyszą trudności w pisaniu ( w pojęciu wąskim ),
- dysortografia - specyficzne trudności / zaburzenia w komunikowaniu się za pomocą pisma, szczególnie z opanowaniem poprawnej pisowni ( w tym błędy ortograficzne ),
- dysgrafia - specyficzne trudności / zaburzenia w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma,
- dyskalkulia - specyficzne trudności w uczeniu się matematyki.
Symptomy ryzyka dysleksji
Wiek niemowlęcy (0 - pierwszy rok życia)
motoryka duża - opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy . Dzieci nie raczkują lub mało raczkują, gorzej utrzymują równowagę w postawie siedzącej i stojącej
Dzieci przejawiają minimalne dysfunkcje neurologiczne, jak np. obniżony tonus mięśniowy, utrzymujące się pierwotne odruchy wrodzone, które powinny zaniknąć do końca pierwszego roku życia.
Wiek poniemowlęcy (2 - 3 lata)
motoryka duża - opóźniony rozwój ruchowy. Dzieci mają trudności z utrzymaniem równowagi, automatyzacją chodu. Później zaczynają chodzić, biegać;
motoryka mała - opóźniony rozwój motoryki rąk Dzieci są mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze ( np. myjąc ręce, ubierając się, jedząc łyżką, zapinając duże guziki), a także mało sprawne w zabawach manipulacyjnych ( np. polegających na budowaniu z klocków );
funkcje językowe - opóźnienie rozwoju mowy Dzieci później wypowiadają pierwsze słowa. Nie wypowiadają pierwszych słów - w wieku 1 r.ż., prostych zdań -w wieku 2 lat, zdań złożonych - w wieku 3 lat,
funkcje wzrokowe, koordynacja wzrokowo - ruchowa - opóźnienie rozwoju grafomotorycznego Dzieci nie próbują same rysować, nie naśladują linii - w wieku 2 lat, nie naśladują linii pionowej i poziomej - w wieku 2;6 lat, nie umieją narysować koła - w wieku 3 lat;
Wiek przedszkolny (3 - 5 lat)
motoryka duża - niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała, która objawia się tym, że dziecko:
- słabo biega,
- ma kłopoty z utrzymaniem równowagi, np. podczas po linii krawężnika,
- z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym, hulajnodze,
- jest niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych;
motoryka mała - słaba sprawność ruchowa rąk, której symptomami są:
- trudność i niechęć do wykonywania czynności samoobsługowych np. zapinania małych guzików, sznurowania butów, zabaw manipulacyjnych, takich jak nawlekanie korali, koordynacja wzrokowo-ruchowa, w zakresie której zaburzenia objawiają się;
- trudnościami z budowaniem z klocków,
- niechęcią dziecka do rysowania, wykonywaniem bardzo uproszczonych rysunków,
- poprzez sposób trzymania ołówka w palcach ( nieprawidłowy chwyt ) - dziecko rysując za mocno lub za słabo go przyciska,
- brakiem umiejętności rysowani koła - w wieku 3 lat, kwadratu i krzyża - w wieku 4 lat, trójkąta i kwadratu opartego na kole - w wieku 5 lat;
funkcje wzrokowe - zaburzenia w rozwoju objawiają się:
- nieporadnością w rysowaniu ( rysunki bogate treściowo, lecz prymitywne w formie),
- trudnościami w składaniu według wzoru obrazków pociętych na części, puzzli, wykonywaniu układanek, mozaiki;
funkcje językowe - zaburzenia w rozwoju stają się widoczne poprzez:
- opóźniony rozwój mowy,
- nieprawidłową artykulację wielu głosek,
- jako trudności z wypowiadaniem nawet niezbyt złożonych wyrazów (częste przekręcanie wyrazów), wydłużony okres posługiwanie się neologizmami,
- trudności z rozpoznawaniem i tworzeniem rymów i aliteracji,
- trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem nazw ( szczególnie sekwencji nazw, takich jak pory dnia, nazwy posiłków),
- trudności z zapamiętywaniem krótkich wierszyków i piosenek,
- trudności z budowaniem wypowiedzi, używanie głównie równoważników zdań i zdań prostych, mały zasób słów;
lateralizacja - opóźniony rozwój
brak przejawów preferencji jednej ręki, orientacja w schemacie ciała i przestrzeni, czyli opóźnienie orientacji
z końcem wieku przedszkolnego dziecko nie umie wskazać prawej ręki
klasa 0 (6 - 7 lat)
Objawy jak wyżej oraz:
motoryka duża - obniżona sprawność ruchowa, która objawia się tym, że dziecko:
- słabo biega, skacze,
- ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych, takich jak chodzenie po linii, stanie na jednej nodze,
- ma trudności z uczeniem się jazdy na nartach, łyżwach, rowerze, hulajnodze;
motoryka mała - mała sprawność manualna, dla której charakterystyczne są:
- trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, np. z zawiązywaniem sznurowadeł na kokardkę, używaniem widelca, nożyczek,
- trudności z opanowaniem prawidłowych nawyków ruchowych podczas rysowania i pisania, np. dziecko pomimo wielu ćwiczeń niewłaściwie trzyma ołówek w palcach, w niewłaściwym kierunku kreśli linie pionowe ( od dołu do góry ) i poziomie ( od prawej do lewej );
koordynacja wzrokowo - ruchowa - zaburzenia objawiają się:
- trudnościami z rzucaniem i chwytaniem piłki,
- tym, że dziecko źle trzyma ołówek w palcach ( nieprawidłowy chwyt ), ma trudności z rysowaniem szlaczków, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych ( np. rysowaniem rombu w wieku 6-7 lat );
funkcje językowe - zaburzenia objawiają się jako:
- wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów ( przestawianie głosek i sylab, asymilacja głosek, np. sosa lub szosza ),
- błędy w budowaniu wypowiedzi, błędy gramatyczne,
- trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne: nad - pod, za - przed,
- trudności z różnicowaniem podobnych głosek ( np. z-s, b-p, k-g ) w porównywanych słowach typu: kosa - koza lub sztucznych: resa - reza,
- mylenie nazw zbliżonych fonetycznie,
- trudności z dokonywaniem operacji ( analizy, syntezy, opuszczania, dodawania, zastępowania, przestawiania ) na cząstkach fonologicznych (logotomach, sylabach, głoskach) w takich zadaniach, jak wydzielanie sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej), analizowaniem struktury fonologicznej słów, rozpoznawaniem i tworzeniem rymów i aliteracji,
- trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie,
- trudności z zapamiętywaniem nazw,
- trudności z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje, takiego jak nazwy dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków, sekwencji czasowej: wczoraj - dziś - jutro i sekwencji cyfr: szeregów 4-cyfrowych;
funkcje wzrokowe - zaburzenia, które można dostrzec, gdy dziecko ma:
- trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z klocków lego, układania mozaiki, trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki,
- trudności z odróżnianiem kształtów podobnych ( np. figur geometrycznych, liter m-n, l-t-ł ) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni ( np. liter p-g-b-d ); lateralizacja - opóźnienie rozwoju lateralizacji - obserwujemy brak ustalenia ręki dominującej, dziecko nadal jest oburęczne; orientacja w schemacie ciała i przestrzeni - opóźnienie rozwoju orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, które objawia się tym, że dziecko:
- ma trudności ze wskazaniem na sobie części ciała, gdy określa terminami: prawe - lewe (np. prawa i lewa ręka, noga, ucho),
- nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie (np. droga na prawo, drzwi na lewo);
orientacja w czasie - zaburzenia dotyczące trudności z określaniem np. pory roku, dnia; czytanie - nasilone trudności w nauce czytania, dla których jest to, że dziecko:
- np. czyta bardzo wolno,
- głównie głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej wtórnej syntezy,
- przekręca wyrazy,
- nie rozumie przeczytanego zdania;
pierwsze próby pisania - można zaobserwować, że dziecko:
- często pisze litery i cyfry zwierciadlane,
- odwzorowuje wyrazy, zapisując je od strony prawej do lewej.
Wiek szkolny (klasa I - III)
motoryka duża, czyli mała sprawność ruchowa całego ciała, która objawia się tym, że dziecko:
- ma trudności z opanowaniem jazdy na hulajnodze, dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach,
- niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach w-f, ponieważ ma trudności z wykonywaniem niektórych ćwiczeń, np. układów gimnastycznych;
motoryka mała, czyli obniżona sprawność ruchowa rąk - zauważamy, że dziecko:
- nie opanowało w pełni czynności samoobsługowych związanych z ubieraniem się, myciem i jedzeniem (nożem i widelcem);
koordynacja wzrokowo - ruchowa - zaburzenia objawiają się:
- trudnościami z rzucaniem do celu i chwytaniem,
- niechęcią do rysowania i pisania,
- poprzez sposób trzymania ołówka/długopisu - dziecko zbyt mocno przyciska ołówek/długopis, przez co ręka szybko się męczy,
- trudności z rysowaniem szlaczków w liniaturze zeszytu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych,
- poprzez niski poziom graficzny rysunków i pisania - dziecko „brzydko” rysuje (poziom wykonania - nieadekwatny do wieku życia) i niestarannie pisze (nie mieści się w liniaturze, zagina „ośle uszy” na rogach kartek zeszytu, pisze wolno);
funkcje wzrokowe - objawy zaburzeń to:
- trudności z wyróżnianiem elementów z całości lub z ich syntetyzowaniem w całość np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z klocków, układania mozaiki,
- trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki,
- trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. liter m-n, l-t-ł ) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni ( np. liter p-g-b-d );
funkcje językowe - objawy zaburzeń to:
- wadliwa wymowa,
- przekręcanie złożonych wyrazów (przestawianie głosek i sylab, asymilacje głosek),
- używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym, trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych, sformułowań wyrażających stosunki przestrzenne ( np. na-pod, za-przed ),
- trudności z pamięcią fonologiczną, sekwencyjną, czyli trudności dotyczące zapamiętywania: sekwencji nazw, np. nazw dni tygodnia, pór roku, nazw kolejnych posiłków, sekwencji czasowej: wczoraj - dziś - jutro i sekwencji cyfr: szeregów 4-cyfrowych, wierszy, piosenek, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie,
- trudności z szybkim wymienieniem nazw, np. wszystkich znanych owoców, szeregu słów,
- wolne tempo nazywania szeregu prostych obrazków,
- trudności z nazywaniem i zapamiętywaniem liter alfabetu, cyfr, powtarzaniem z pamięci szeregu słów oraz szeregów cyfrowych (złożonych z pięciu cyfr),
- trudności z zapamiętaniem tabliczki mnożenia;
latralizacja - utrzymywanie się oburęczności;orientacja w schemacie ciała i przestrzeni - przejawy zaburzeń to:
- trudności z jednoczesnym wskazywaniem na sobie części ciała i określeniem ich terminami: prawe - lewe, np. odróżnieniem prawej i lewej ręki, strony ciała,
- trudności z określeniem położenia przedmiotów względem siebie, np. droga na prawo, drzwi na lewo,
- pisanie liter i cyfr i/lub zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony;
czytanie - nasilone trudności w nauce czytania, które można dostrzec, jeżeli dziecko:
- bardzo wolno czyta - prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), ale mało błędów,
- bardzo szybko czyta, lecz popełnia przy tym wiele błędów - wynikają one z tego, że dziecko domyśla się treści na podstawie kontekstu,
- niewłaściwie i słabo rozumie przeczytany tekst;
pisanie - trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej to:
- trudności z zapamiętywaniem kształtu rzadziej występujących liter o skomplikowanej strukturze (np. wielkie litery pisane: F, H, Ł, G),
- mylenie liter podobnych pod względem kształtu, np. l-t-ł, m-n,
- mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni:
- p-b-d-g,
- popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów;
- myleniem liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. głoski z-s, w-f, d-t, g-k),
- trudnościami z zapisywaniem zmiękczeń, myleniem głosek i-j, głosek nosowych ą-om, ę-en,
- nagminnym opuszczaniem, dodawaniem, przestawianiem, podwajaniem liter i sylab,
- pisaniem wyrazów bezsensownych,
- nasilonymi trudnościami podczas pisania ze słuchu (dyktanda);
orientacja w czasie - przejawy zaburzeń to:
- trudności z określaniem pory roku, dni, czasu na zegarze.
Jeżeli wyżej wymienione symptomy oraz trudności w czytaniu i pisaniu utrzymują się w klasie II pomimo pomocy udzielanej przez rodziców w domu i właściwej pracy nauczyciela w klasie, należy przeprowadzić badanie diagnostyczne w poradni psychologiczno - pedagogicznej w celu stwierdzenia, co jest przyczyną owych zaburzeń. Jedną z nich może być właśnie dysleksja rozwojowa.
Dostosowanie gier i zabaw ruchowych do rożnych typów dysleksji
Gotowość dziecka do nauki jest określonym stanem – rezultatem procesów zachodzących w jego ustroju.
Dlatego też przygotowanie do nauki powinno uwzględniać wszystkie etapy rozwoju ruchowego dziecka, w którym dziecko faktycznie się znajduje. Dobór ćwiczeń zależy od nasilenia objawów i ich zakresu.
W przypadku dużych opóźnień rozwoju ruchowego terapię należy rozpocząć od ćwiczeń ogólnej sprawności ruchowej. Rozwijając funkcje kinestetyczno – ruchowe, zaspokajają także naturalną u młodszych dzieci potrzebę ruchu , pełnią rolę ćwiczeń odpoczynkowych , dających odprężenie po innych ćwiczeniach, angażujących w większym stopniu funkcje intelektualne.
Ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej
Cel: kształtowanie cech motoryki dziecka
Przybory: piłki
- dzieci chodzą po narysowanej linii , ławeczce, krawężniku
- obroty dookoła własnej osi z ramionami w bok – jak wirujące liście. Na sygnał zatrzymać się na jednej nodze.
- w siadzie skulnym objąć nogi rękami , położyć piłkę do środka, między ręce , pochylić się ,a potem kołysać do tyłu.
- ćwiczenia rozmachowe obu ramion – ruchy płynne , rytmiczne ruchy zmienne, naśladowanie ptaków, samolotów, „ orły na śniegu ”itp.
- toczenie piłki w przód , swobodny bieg za nią , podniesienie jej na końcu, marsz z podrzucaniem i łapaniem piłki.
- zbiórka w rzędzie – wrzucanie piłek do kosza
Zajęcia ruchowe prowadzone metodą Karola Orffa
Cel: usprawnienie małej i dużej motoryki ciała.
Przybory: szarfy, krążki ( hula – hop )
- dzieci chodzą w rytm muzyki i maszerują po obwodzie koła , zaznaczając tupnięciem każdą mocną część taktu 4/4 , po czym rytm zmienia się na 3 i wówczas zaznaczają klaśnięciem kazdą mocną część taktu.
- dzieci układają trzymaną szarfę obok siebie na podłodze ( robią z niej kółko ) wskakują i wyskakują z szarfy , a na sygnał nauczyciela - chwyt szarfy i rytmiczny bieg po obwodzie koła z wymachiwaniem szarfą nad głową
- dzieci nakładają szarfy na siebie i naśladują ruch różnych pojazdów , po chwili zatrzymują się i improwizują naprawy zepsutych pojazdów oraz odjazd.
- naśladowanie ruchem ciała spadającej i podskakującej piłki, coraz niższe podskoki i toczenie ciała.
- toczenie obręczy w różnym kierunku , próby przejścia przez toczącą się obręcz
- zabawa rytmiczna „ zegary ” . Nauczyciel recytuje:
Mamy w domu zegary,
tylko by nam tykały
tyki – taki tyki – taki
tyki – taki tyki – taki. Dzieci w gromadzie , w siadzie skrzyżnym, uderzają rytmicznie palcami o podłogę , na „tyki – taki ” wykonują skłony boczne, wypowiadając słowa.
- dzieci ustawiają się parami i maszerują dookoła sali , powiewając szarfami nad głową.
Zestaw ćwiczeń gimnastycznych prowadzony metodą Ruchu Rozwijającego W.Sherborne:
Cel: rozwijanie kontaktów i porozumiewania się poprzez ćwiczenia ruchowe.
Przybory: szarfy w dwóch kolorach, lalki, misie, magnetofon.
l Część wstępna
Zabawa ożywiająca „Szukamy przyjaciela". Każde dziecko otrzymuje szarfę żółtą lub zieloną. Śpiewając wybraną piosenkę dzieci łączą się w pary z przeciwnym kolorem chodząc na kolanach, na czworakach, czołgając się itp.
II Część główna
Ćwiczenia indywidualne - dzieci siadają w kole - każde dziecko wita się w inny sposób z wszystkimi dziećmi po kolei, np. noskiem podając rękę, stopę itp.
Ćwiczenia w parach
- jedno dziecko leży na brzuchu, drugie kładzie się na jego plecach (zmiana ról),
- ciągnięcie partnera po podłodze za ręce (zmian ról),
- dziecko zwija się w „paczkę" ( kłębek), a współćwiczący usiłuje rozwiązać paczkę za ręce i nogi (zmiana),
- turlanie partnera po podłodze (zmiana),
- w siadzie - jedno dziecko jest „marynarzem", drugie „statkiem". Dziecko, „statek" kołysze się, a dziecko „marynarz" razem z nim; po usłyszeniu słów: „statek przewrócił się"- dz. „marynarz" wywraca się (zmiana),
- siad rozkroczny tworzą do siebie – „Piłujemy drzewo" - naprzemianstronne skłony w leżeniu (zmiana),
- przechodzenie wokół leżących dzieci - próby odrywania dzieci od podłogi
- wszystkie pary w siadzie tworzą pociąg i posuwają się do przodu śpiewając piosenkę „Jedzie pociąg".
Ćwiczenia w grupie
- wszyscy tworzą most i kolejno przechodzą pod nim czworakując, pełzając,
- w klęku podpartym dzieci tworzą rząd - ćwiczący kładzie się na ich plecach; rząd kołysze się rytmicznie naśladując ruch fal,
- prowadzenie „śpiącej laleczki" - ćwiczący zamyka oczy jest prowadzony przez dwójkę dzieci, laleczka w środku.
Ćwiczenia twórcze
Wybrane dziecko próbuje zbudować z leżących dzieci przedszkole swoich marzeń.III Część końcowa .Każde dziecko bierze lalkę lub misia i kołyszą się „w foteliku" w rytm słuchanej kołysanki.
Zestaw ćwiczeń gimnastycznych prowadzony metodą W. Sherborne:
Cel: rozwijanie kontaktów i porozumiewanie się poprzez ćwiczenia ruchowe.
Przybory: szarfy, ławeczki, materace.
l Część wstępna
Dzieci dobrowolnie biegają po sali. Zabawa ożywiająca „Berek" na czworakach. Każde dziecko otrzymuje szarfę, którą wkłada za spodenki ( ogonek), Berek zbiera szarfy.
II Część główna
Ćwiczenia indywidualne:
- dzieci siadają w kole, każde wita się wybranym słowem np. cześć, się ma, hej itp.
- siad rozkroczny - uderzanie o kolana dłońmi, pięściami, rozcieranie kolan,
- w siadzie prostym wymachy nóg,
- w siadzie rozjeżdżanie się nóg za zewnątrz i do środka,
- czołganie się po podłodze, turlanie.
Ćwiczenia w parach:
- turlanie się po nogach kolegi (zmiana),
- przechodzenie wokół leżącego dziecka, przeskakiwanie, "straszenie na niby" itp. (zmiana),
- siad rozkroczny twarzą do siebie - skłony naprzemian (zmiana),
- siad tyłem do siebie - pchanie partnera plecami „Kto mocniejszy" ( zmiana),
- siad tyłem -jedno dziecko wykonuje skłon, drugie kładzie się na plecach (zmiana),
- ciągnięcie partnera za nogi albo ręce - "Kłoda drzewa",
- przechodzenie w różny sposób pod mostkiem.
Ćwiczenia w grupie:
- tworzenie tunelu - pełzanie, czworakowanie pod tunelem; nad tunelem,
- "Wahadło" - 2 dzieci po bokach, 1 w środku i odpychanie raz na jedną raz na drugą stronę,
- "Koń" - czworakowanie z partnerem na plecach, 3 dzieci tworzy konia, 1 na plecach,
- przechodzenie pod skośną ławeczką,
- wdrapywanie się na stos materacy.
Ćwiczenia twórcze
Dzieci w rytm tamburyna próbują utworzyć zamek. III Część końcowa Dzieci siadają skrzyżnie w kole, obejmują się za ramiona i kołysząc się śpiewają piosenkę „Na łące".
Dr Paul Dennison opracował szybkie, proste, zależne od zadania ruchy, które przynoszą korzyść każdemu uczącemu się. Ruchy te aktywizują połączenia nerwowe w całym ciele, tworząc z niego instrument uczenia się.
Efekty ich regularnego stosowania to m.in.:
- poprawa koncentracji na wykonywanych zadaniach, poprawa koordynacji wzrokowo- ruchowej
- poprawa oddychania,
- poprawa umiejętności szkolnych takich jak: wysławianie się, czytanie i rozumienie, liczenie, zapamiętywanie cyfr, słuchanie, formowanie myśli, pisanie – kaligrafia, literowanie, ortografia, twórcze pisanie,
- zwiększanie zdolności manualnych,
- uaktywnianie lewej półkuli mózgu, odpowiedzialnej za umiejętności,
- synchronizacja współpracy obu półkul mózgowych.
Ponadto usuwają zmęczenie, energetyzują, odprężają i relaksują. Pomagają w łagodzeniu stresów.
Jak wykorzystać tę wiedzę by pomóc uczniom w szkole?
Gimnastyka mózgu jest bezpieczna, nie niesie żadnych zagrożeń i daje uczniom dużo radości. Może być stosowania na początku lub końcu lekcji, czy jako ćwiczenia śródlekcyjne.
Czas jej trwania - około 5 minut.
Oto niektóre ćwiczenia:
Pozycja Cooka
- zwiększa efektywność uczenia się i reagowania. Przydatna do kontroli własnego zachowania, wyciszenia uczniów, przywrócenia ich koncentracji, obniżenia poziomu stresu np. przed sprawdzianem.
Usiądź wygodnie, oprzyj nogi na podłodze, skrzyżuj je. Skrzyżuj ręce, złącz dłonie – spleć palce dłoni, przenieś zamknięte ręce do dołu i w stronę ciała, tak by w efekcie końcowym spoczywały na klatce piersiowej z łokciami w dół. Wytrwaj w tej pozycji około 2 minut.
Ruchy naprzemienne w miejscu
- uaktywnią jednocześnie obie półkule mózgowe, poprawiają koordynację ruchową, umiejętności wizualne, usprawniają pisanie, słuchanie i pamięć.
Powinny być wykonywane powoli. Jak wskazuje nazwa należy połączyć ruch prawej nogi z ruchem lewej ręki i odwrotnie. Zacznij od zwykłego marszu w miejscu z wymachiwaniem rąk, a potem wymyślaj inne ćwiczenia wykorzystując wyobraźnię dzieci
(np. podskoki raz na jednej nodze raz na drugiej, z wyciągniętą przeciwną ręką w górę, dotykanie lewym łokciem prawego kolana i odwrotnie, klepnięcie prawą ręką uniesionej z tyłu lewej stopy .... ). Leniwe ósemki
- poprawiają poczucie równowagi, koordynację, zdolność postrzegania obydwoma oczyma, płynność pisania...
Narysuj na papierze lub tablicy wolnym, płynnym, nieprzerwanym ruchem symbol nieskończoności ( położona ósemka ). Zacznij pośrodku, rysuj w stronę przeciwną do ruchu wskazówek zegara – do góry, z tyłu i dookoła, i z powrotem do środka, a teraz zgodnie ze wskazówkami – do góry, z tyłu, dookoła i z powrotem do środka. Zakreśl ósemkę po 5 razy każdą ręką osobno lub 5 razy dwiema rękami razem. Inne odmiany tego ćwiczenia:
- Pisanie ręką w powietrzu: Trzymaj kciuk na wysokości oka w linii środkowej ciała na odległość łokcia. Trzymając głowę nieruchomo zakreślaj kciukiem poziome ósemki w powietrzu, wodząc za palcem wzrokiem.
Powtórz ćwiczenie po 3 razy każdą ręką.
Potem połącz oba kciuki tworząc X. Koncentrując się na środku X śledź złączone kciuki zakreślając nimi leniwą ósemkę.
- Słoń: Wykonuj te same ruchy co przy „leniwych ósemkach”, tak jakby robił to słoń.
Połóż lewe ucho na lewym ramieniu i patrz wzdłuż wyciągniętego ramienia- trąby słonia.
Śledź wzrokiem ruch końców palców, które malują wzór leniwej ósemki. Pisanie symetryczne oburącz
- ćwiczenie to wymaga wykorzystania obydwóch półkul mózgowych, poprawia orientację w przestrzeni, ułatwia zapamiętywanie
Rysuj obydwiema rękami jednocześnie, nie odrywając ołówka od papieru
Zacznij od prostych rysunków : choinka, domek, rząd serc – jedno pod drugim itp., wykonuj lustrzane ruchy rąk ( np. lewą stronę choinki – rysuj lewą ręka, prawą stronę – prawą ręką).
Możesz pisać swoje imię od środka na zewnątrz ( lub od zewnątrz do środka, jeśli jesteś leworęczny).Wykorzystaj to ćwiczenie do zapisywania słów czy wzorów, które chcesz zapamiętać.
Można też pisać ręką w powietrzu lub na plecach kolegi. Gimnastyka mózgu jest efektywna dla każdego. Poprawia wydajność uczenia się i wyniki we wszystkich poznawanych przedsięwzięciach: komunikowaniu pomysłów i myśli, twórczości i występach artystycznych, muzyce, sporcie i tańcu oraz w większej wydajności pracy. Ponieważ ćwiczenia uwalniają od stresu i pomagają go opanować, gimnastyka mózgu przyczynia się również do ogólnego zdrowia.
Bibliografia :
- Weronika Sherborne, "Ruch rozwijający dla dzieci", PWN 1997
- Marta Bogdanowicz, Bożena Kisiel, Maria Przasnyska, "Metoda W. Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka", WsiP 1996
- "Metody twórcze w interpretacji R. Labana i K. Orffa" Wychowanie w Przedszkolu, 5/8
- Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Harmonia, Gdańsk 2002.
- Elżbieta Chmielewska „ Zabawy logopedyczne i nie tylko” „ MAC” 1996
- Irena Czajkowska , Kazimierz Herda „ Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne w szkole” WsiP 1989
- Carla Hannaford. Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł. Podstawy Kinezjologji Edukacyjnej. Oficyna Wydawnicza Medyk W–wa 1998.
mgr Elżbieta Ćwiertnia
logopeda
SP im. H. Sienkiewicza w Grojcu |
