www.szkolnictwo.pl

 
     Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej wykazały, że kształtują się one pod wpływem różnorodnych czynników i wzorów osobowych: w domu, szkole, grupie rówieśniczej i środowisku lokalnym. Jednak rodzinę uważa się za główne i niezastąpione środowisko wychowawcze. Warunki i atmosfera domu rodzinnego mają istotny wpływ na karierę szkolną, aspiracje życiowe oraz przyzwyczajenia, nawyki, zdrowie i jakość życia młodych ludzi. Także szkoła zajmuje czołowe miejsce w edukacji zdrowotnej młodego pokolenia. Głównym celem edukacji zdrowotnej jest przygotowanie do samodzielnego wyboru zachowań właściwych dla utrzymania pełni zdrowia. Badania wykazały, że styl życia, czyli zachowania zdrowotne decydują w 53% o stanie zdrowia człowieka. Dużą rolę w kształtowaniu zachowań zdrowotnych odgrywa aktywność fizyczna, racjonalne żywienie, czystość i higiena oraz bezpieczeństwo. Wymienione wyżej cechy składają się na zachowania sprzyjające zdrowiu. Obok nich występują i często towarzyszą młodym ludziom zachowania antyzdrowotne: palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, środków narkotycznych, nasennych, brak aktywności ruchowej, nieprawidłowe radzenie sobie ze stresem itp. Nałogi te prowadzą do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, jego zwyrodnień pod względem fizycznym i umysłowym, a tym samym nie pomagają w nauce.
      Aktywność fizyczna jest ważnym czynnikiem ochrony zdrowia, a także jedną z podstawowych potrzeb dzieci i młodzieży. Zaspokajanie tej potrzeby jest konieczne dla prawidłowego rozwoju fizycznego, motorycznego, psychicznego i społecznego. Aktywność ruchowa powoduje ćwiczenie wszystkich mięśni, zwiększa ich siłę i napięcie. Siła sprężystości mięśni oraz ich duża wytrzymałość sprawiają, że codzienne życie staje się przyjemniejsze i łatwiejsze, poprawia się samopoczucie człowieka. Ruch na świeżym powietrzu przyśpiesza wentylację płuc, ćwiczy mięsień sercowy, pobudza krążenie i apetyt, działa odprężająco na psychikę. Zaniechanie ruchu może być przyczyną wadliwej postawy, zwanej" postawą zmęczenia" Charakteryzują ją opuszczone barki, zapadnięta klatka piersiowa, wystający brzuch, zgarbienie. Zarówno wysiłek fizyczny, jak i umysłowy powodują zmęczenie. Zachowanie równowagi między wysiłkiem fizycznym i psychicznym ma duże znaczenie dla właściwego funkcjonowania organizmu. Czołowe miejsce w jej osiąganiu zajmuje właśnie aktywność ruchowa. Po wysiłku umysłowym szczególną rolę w przywróceniu równowagi należy przypisać spacerom (turystyka piesza lub rowerowa). Są one pewną dawką ruchu oraz sprzyjają ogólnemu uspokojeniu i osiągnięciu równowagi psychicznej.
     Dobra organizacja czasu wolnego stwarza szansę pełnej regeneracji sił, dobrej zabawy i wszechstronnego rozwoju osobowości. Aktywność fizyczna redukuje napięcia psychiczne, uwalnia tłumione emocje oraz odciąga uwagę od myślenia o kłopotach (o przeżyciach minionego dnia). Aktywny udział w ćwiczeniach ruchowych, uprawianie sportu i turystyki pomaga nawiązać kontakty koleżeńskie, uczy współpracować w grupie. Rozwija poczucie własnej wartości oraz daje wiele zadowolenia, znosząc jednocześnie niekorzystne napięcia nerwowe. Aktywność ruchowa pomaga utracić nadmiar dostarczonej z pożywieniem energii. Ruch często może zastąpić lekarstwo, lecz żadne lekarstwo nie zastąpi ruchu.
      Konkurencję dla aktywności ruchowej dzieci stanowi obecnie telewizja, filmy, wideo oraz komputery. Korzystanie z nich w sposób rozsądny, tzn. z umiarem, pomaga w nauce, uprzyjemnia życie, daje wytchnienie po pracy. Powyższe media ułatwiają poznawanie świata i dostarczają doznań estetycznych. Przynoszą jednak i skutki ujemne. Wpływają przede wszystkim ograniczająco na rozwój fizyczny, dlatego mówi się o chorobie telewizyjnej lub komputerowej, objawiającej się zaokrągleniem pleców niedorozwojem klatki piersiowej, zwiotczeniem mięśni, schorzeniami oczu. Długotrwałe oglądanie telewizji i korzystanie z komputera wiąże się przebywaniem w zamkniętych pomieszczeniach i unieruchomieniem ciała. Zachowania te wzbudzają także niepokój ze względu na swój emocjonalny charakter, powodują przemęczenie systemu nerwowego, rozdrażnienie oraz osłabiają kontakt ze środowiskiem rówieśników. Zbyt długa praca przy komputerze może powodować wiele niekorzystnych sytuacji i stanów. W przypadku gier komputerowych zwraca się uwagę na możliwość uzależnienia się, zwiększenia ryzyka zachowań agresywnych.
     Na zdrowie, rozwój psychiczny i samopoczucie człowieka w istotnym stopniu wpływa także sposób żywienia i jakość zdrowotna żywności. Żywienie powinno pokrywać całkowite zapotrzebowanie człowieka na wszystkie składniki niezbędne do życia. Szczególne znaczenie ma spożywanie śniadań i posiłków w szkole. Pierwsze śniadanie po wielogodzinnej przerwie nocnej dostarcza energii i składników odżywczych umożliwiających podjęcie codziennej aktywności. Jeśli bowiem zbyt niski poziom glukozy we krwi będzie utrzymywał się zbyt długo, człowiek odczuwa zmęczenie ( mimo iż niedawno wstał), bóle głowy, senność i ma problemy z koncentracją. Temu wszystkiemu zapobiega zjedzenie odpowiednio dobranych produktów. Dostarczą one paliwa szarym komórkom i układowi nerwowemu, uzupełnią niedobór składników odżywczych. Poranny posiłek powinien zawierać wszystkie niezbędne składniki odżywcze, dlatego musi być urozmaicony i składać się z kilku różnych smacznych produktów. Badania naukowe potwierdziły zmniejszoną zdolność percepcji u osób, które opuszczają poranny posiłek. Pod tym właśnie kątem przebadano dwie grupy dzieci w wieku szkolnym. Okazało się, że uczniowie, którzy przed wyjściem z domu nic nie jedzą, mają średnio o jeden stopień gorsze oceny od swoich rówieśników, regularnie jadających śniadania. Jeśli uczeń nie ma rano apetytu, powinien przynajmniej, zanim wyjdzie z domu, coś wypić, a śniadanie zjeść w szkole, w przerwie między lekcjami. Posiłek w szkole jest niezbędnym elementem prozdrowotnego stylu życia. Człowiek powinien spożywać posiłek przeciętnie co 4 godziny (uczeń przebywa w szkole zwykle 5-7 h). Wydłużające się przerwy między posiłkami powodują uczucie głodu i pragnienia. Stany te wiążą się z obniżeniem dyspozycji do nauki (koncentracji uwagi, tempa pracy), zwiększeniem liczby błędów. Towarzyszy im obniżony nastrój, rozdrażnienie, zły humor, które mogą pogarszać relacje z rówieśnikami i nauczycielami. Prawidłowe żywienie obejmuje regularne spożywanie pełnowartościowych i urozmaiconych posiłków. Młodzież w wieku 10 - 12 lat powinna spożywać 4 - 5 posiłków dziennie. Korzystniejsze dla zdrowia są częstsze, ale mniej obfite posiłki. Sprzyja to lepszej przemianie materii. Należy pamiętać o jedzeniu zgodnie z indywidualnymi potrzebami, pozwalającym na zachowanie odpowiedniej masy ciała. Za dużo pokarmu sprawia, że umysł będzie ociężały, podatny na depresje, spowoduje, że człowiek będzie czuł się nerwowy i zmęczony. Śniadania powinny pokryć około 30 % ogólnego zapotrzebowania kaloryczne-go, obiad ponad połowę, natomiast kolacja powinna być lekka i spożywana co najmniej 2 godz. przed snem. Między posiłkami można podjadać wyłącznie świeże owoce lub surowe warzywa. Powinno się pić co najmniej osiem szklanek płynów dziennie. W prawidłowo ułożonym dziennym jadłospisie mleko lub przetwory mleczne muszą się znaleźć przynajmniej w jednym posiłku. Produkty zawierające białko pochodzenia zwierzęcego (mięso, ryby, jaja, mleko, sery..) powinny się pojawić w trzech posiłkach. Co najmniej raz dziennie dobrze jest spożywać surówki, kiszonki, mrożonki, ciemne pieczywo lub grube kasze. Warzywa i owoce należy zjadać co najmniej 2 razy dziennie.
      Warunkiem utrzymania zdrowia i przeciwdziałania wielu chorobom jest higiena osobista i otoczenia. Każdy człowiek powinien mieć nawyk wykonywania codziennych zabiegów higienicznych. Przyczyną wielu chorób są brudne ręce, stąd ich nazwa: choroby brudnych rąk (żółtaczka, tyfus, czerwonka itd.). Dlatego bardzo ważne jest częste mycie rąk zwłaszcza po skorzystaniu z toalety, po kontaktach z osobami chorymi, po dotykaniu przedmiotów zanieczyszczonych lub zakażonych i przed każdym posiłkiem.
     Warunkiem zdrowia jest umiejętność radzenia sobie ze stresami, czyli przeciążeniem organizmu spowodowanym sytuacjami psychologicznie trudnymi – zbyt dużą liczbą nieprzyjemnych bodźców lub niedostateczną liczbą bodźców, niezaspokojeniem ważnych potrzeb, frustracją, konfliktami motywacyjnymi, bólem fizycznym i psychicznym, lękiem przed karą itp. Dzieci i młodzież doznają szkodliwego działania stresu w dawce często przekraczającej indywidualną odporność i to w miejscu, które powinno mu być przyjazne, czyli –w szkole. Uczniowie nie mają wielu możliwości uprawiania sportu, przesiadują przed telewizorem i komputerem, zabiegani rodzice wykazują niewielkie zainteresowanie swoimi dziećmi, wszystko to powoduje, że coraz więcej uczniów cierpi na stres szkolny, skarży się na dolegliwości psychosomatyczne, ma trudności w nauce i źle się zachowuje.
     Reakcje na stres mogą być różne, a zależą one głównie od odporności psychicznej dziecka. Odporność psychiczną może dziecko osiągnąć jedynie stykając się z trudnościami i zdobywając doświadczenie w ich pokonywaniu. Bardzo ważną sprawą w tym procesie jest opanowanie zdolności zachowania kontroli poznawczej nad sytuacją i nad własnymi reakcjami emocjonalnymi. Dlatego też nadmierne chronienie dziecka przed trudnościami i stresem nie może być drogą wiodącą do ukształtowania jednostki psychicznie odpornej. Prowadzi to raczej do powstania zespołu wyuczonej bezradności. Nadmiar doświadczanych przez dziecko trudności i przeżyć stresujących daje podobny efekt. Jedynie, więc rozumne dawkowanie takich sytuacji w doświadczeniu dzieci może prowadzić do ukształtowania jednostek psychicznie odpornych. Sytuacje trudne wywołane przez stres prowadzą do zaburzenia procesu kształcenia i wychowania. Zaburzenie tego procesu prowadzi z kolei do niepowodzeń dydaktycznych i wychowawczych. W osobowości jednostki pojawiają się formy obronne. Uczeń zaczyna kłamać, wagarować, uciekać z domu. Jest to pierwszy krok do wejścia w grupę nieformalną, gdzie nikt go o nic nie pyta, a wszyscy akceptują. Dlatego tak ważna jest wrażliwość i umiejętność obserwacji dziecka zarówno przez rodzica jak i nauczyciela. Warunkiem przezwyciężenia stresu szkolnego jest poznanie przyczyn, a temu może służyć odpowiednio prowadzona rozmowa, wywiad, wspólne szukanie drogi wyjścia z trudnej sytuacji. Uczeń znajdujący się w sytuacji stresowej traci motywację i mobilizację do nauki.
      Zdrowe żywienie i aktywność fizyczna przyczyniają się do sprawnego funkcjonowania wszystkich narządów i odporności na różne choroby. Jeśli człowiek ma sprostać czekającym go zadaniom, musi prowadzić zdrowy tryb życia. Sprawność fizyczna i psychiczna sprzyja nauce i pracy, wywiązywaniu się z obowiązków rodzinnych i społecznych oraz korzystaniu z różnych przyjemności życia.
Literatura

1. G. Adamczyk, B. Breikopf, Z. Worwa - "Edukacja prozdrowotna dla klas IV - VI", Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999.
2. A. Krawański – wykład "Promocja zdrowia" Podyplomowe Studium Edukacji Prozdrowotnej i Ekologicznej, Poznań, 05. 01. 2002.
3. Zdrowa Szkoła, Raport Szkolnej Grupy Edukacji Zdrowotnej i Światowej Or. Edynburg, 1989.
4. E. Gruszczyńska, A. Worsztynowicz - "Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna" – rocznikVI, nr. 17/1999.