1. Problemy etyczno – deontologiczne zawodu nauczycielskiego w świetle literatury
Nauczyciel – człowiek trudniący się uczeniem kogoś, wykładowca jakiegoś przedmiotu, udzielający lekcji.
Etyka – ogół zasad, norm postępowania obowiązujących w danej zbiorowości, moralność, zespół uznanych norm i zasad postępowania, zgodność działań ludzkich z prawdą i dobrem.
Przystępując do rozważań nad czynnikami wyznaczającymi uwarunkowania moralne pracy zawodowej nauczyciela, wyjść należy z oczywistego założenia, że w pracy pedagogicznej niezbędna jest obecność refleksji etycznej. Codzienne doświadczenie przynosi jednak przykłady postępowania niezgodnego z normami moralnymi, przykłady naruszania przez nauczycieli godności osobistej uczniów, traktowania dzieci w sposób przedmiotowy i inne.
Niezmiernie ważny zakres problemów etycznych związanych z zawodem nauczycielskim wiąże się z dyrektywą pedagogiczną, postulującą zgodność przekonań i postępowania nauczyciela. Postawa nauczyciela oddziałuje na wychowanka z dużą sugestywnością i wywiera istotny wpływ na proces jego rozwoju. Nauczyciel pracuje przecież z dziećmi, które szybko dostrzegą zakłamanie, fałsz, rozbieżność między wypowiadanymi sądami a postępowaniem. Każdy pedagog pamiętać powinien, że naczelną normą etyki zawodowej nauczyciela jest odpowiedzialność za dziecko, ale i wobec dziecka, dlatego postawa nauczyciela powinna być odzwierciedleniem wypowiadanych przez niego opinii i sądów.
Kolejną szczególną cechą wywierającą wpływ na oddziaływania pedagogiczne nauczyciela i ich kierunek jest jego stosunek do dziecka.
Za dobrego nauczyciela uznaje się tego, który interesuje się dziećmi i młodzieżą jako przedmiotem swego oddziaływania. Nie jest to jednak zainteresowanie czysto poznawcze. Wiąże się ono bardzo wyraźnie z nieobojętnym stosunkiem nauczyciela do uczniów, potrzeby nawiązywania z nimi różnorodnych kontaktów i znajdowania zadowolenia wówczas, gdy kontakty te zaistnieją. Badająca ten osobliwy emocjonalno – intelektualny stosunek nauczyciela – wychowawcy do uczniów M.Grzegorzewska, wyodrębnia dwa typy nauczyciela:
a) nauczyciel wyzwalający,
b) nauczyciel hamujący.
„Nauczyciel wyzwalający” działa przez sympatię, chęć pomocy dziecku, miłość do dziecka. Buduje wokół siebie atmosferę życzliwości i ciepła.
„Nauczyciel hamujący” stwarza chłód i nastrój obcości, ponieważ działa przez przymus, karę i rozkaz.
J.Legowicz w pracy O nauczycielu. Filozofia nauczania i wychowania pisze, iż „... trzeba zerwać nie tylko z >obkuwaniem umysłówdobrze< wychowanego,że zdolnego wykonywać na zlecenie, zdyscyplinowanego dla samej tylko dyscypliny, pracowitego z czystego i abstrakcyjnego obowiązku...”. Wychowanie nie oznacza bowiem narzucania z zewnątrz pewnego modelu, który pomija lub niedocenia podmiotowości wychowanka. Każde dziecko jest inne, każde jest indywidualnością i dlatego, według autorów zajmujących się omawianą problematyką, nauczyciel powinien dostosowywać swoje działania do indywidualnych właściwości uczniów. Dostrzeganie odmienności charakterów i postaw dzieci, różności potrzeb i różnej ich hierarchii u poszczególnych wychowanków sprawia, że nauczyciel może wspomagać rozwój uczniów, inspirować do podejmowania działań, dzięki którym doskonalą nabywaną wiedzę i umiejętności oraz własną osobowość.
Podstawą każdego kształcenia i zasadą wychowania jest dialog. Dialog nauczyciela z uczniem, ucznia z nauczycielem nie jest możliwy jeśli nauczyciel nie traktuje uczniów jako swoich partnerów, nie respektuje ich poglądów a przeciwnie stara się narzucić im własne. Tolerancja jest cechą, która coraz częściej postrzegana jest w literaturze przedmiotu jako pożądana w zawodzie nauczycielskim. Dobry pedagog umie dostrzec w poglądach swoich uczniów różnorodne wartości pozytywne, które wykorzystuje, dostosowuje do ciągle zmieniającej się sytuacji dydaktyczno – wychowawczej.
Cechy osobowości nauczyciela wywierające wpływ na rezultaty jego pracy dydaktyczno – wychowawczej decydują w znacznej mierze o sposobie porozumiewania się z uczniami. Cechy sprzyjające pełnieniu funkcji nauczyciela to również sprawiedliwość, zrównoważenie emocjonalne, odpowiedzialność, obowiązkowość i sumienność.
Zawód nauczyciela wiąże się więc z określoną postawą moralną, a wybór tego zawodu jest wyborem typu moralnego. Społeczeństwo nigdy nie było i nie jest obojętne, jakimi zasadami i normami etycznymi kieruje się w swym życiu i pracy nauczyciel, czy system jego wartości jest zgodny z powszechnie w danym społeczeństwie obowiązującym. Rodzice, którzy powierzają swe dzieci obcym osobom,chcą mieć pewność, że osoby te reprezentują wysoki poziom etyczny, są moralnie nienaganne.
2. Cechy osobowości predysponujące nauczyciela do wykonywania zawodu
Rola nauczyciela jako pasa transmisyjnego i „dystrybutora wykształcenia odpowiednio paczkowanego”, jak to czterdzieści lat temu ujmował Ivan Illich, nosi dzisiaj znamiona pamiątki z zamierzchłej przeszłości.
Nie ulega wątpliwości, że rozwój gospodarczy i społeczny, kształtowanie nowoczesnego państwa, losy społeczeństwa i poszczególnych jednostek zależą w dużym stopniu od poziomu wykształcenia obywateli. Kształtowanie się modelu nowoczesnej szkoły nie jest możliwe bez ukształtowania się modelu nowoczesnego nauczyciela. Wiele wskazuje na to, że jeśli chcemy zmienić polską szkołę, musimy więcej uwagi poświęcić polskim nauczycielom.
W obecnej dobie zdobywanie wiedzy traktowane jest nie tylko jako środek prowadzący do określonego celu, lecz również jako cel sam w sobie. Każdy powinien znaleźć zachętę do nauki dostępnej w ciągu całego życia i mieć możliwość korzystania z niej.
Oznacza to jednocześnie intensywny wzrost wymagań wobec nauczycieli. Wkład nauczycieli jest bowiem sprawą zasadniczą w przygotowaniu dzieci i młodzieży do zdecydowanego i odpowiedzialnego uczestnictwa w budowaniu przyszłości.
Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku J.Delorsa określa, że już na szczeblu szkolnictwa podstawowego edukacja powinna przyczyniać się do rozwoju, pomagać każdemu zrozumieć zjawisko globalizacji i w pewnym stopniu panować nad nim.
Nauczyciele odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu postaw pozytywnych i negatywnych wobec nauki, dlatego powinni, moim zdaniem, rozbudzać ciekawość, rozwijać samodzielność, zachęcać do intelektualnej ścisłości oraz tworzyć warunki niezbędne do edukacji formalnej i ustawicznej. Ich rola jako promotorów zmian, orędowników wzajemnego zrozumienia i tolerancji jest więc oczywista, ale wymaga od nauczycieli określonych cech osobowości, a przede wszystkim pozytywnego stosunku do świata. Celnie problem ten skomentował ojciec Salij, z którego słowami zgadzam się w pełni – „...najwięcej do przemiany szkoły w miejsce radosne mogą przyczynić się nauczyciele”.
Otóż, jednym z pierwszych obowiązków każdego nauczyciela jest według mnie, pielęgnowanie w sobie samym pozytywnego stosunku do życia i optymizmu pedagogicznego. Umiejętność mądrego radowania się własnym życiem sprawia poniekąd automatycznie, że człowiek jest życzliwy dzieciom, z którymi ma do czynienia, one zaś lgną do niego i nie przeszkadza im nawet, że dużo się od nich wymaga.
Silny związek jaki wytwarza się między nauczycielem i uczniem jest w centrum procesu dydaktycznego. Oczywiście wiedzę można zdobywać w różny sposób (kształcenie na odległość, wprowadzanie do szkół nowych technologii), jednak prawie dla wszystkich uczniów, zwłaszcza dla tych, którzy nie opanowali jeszcze mechanizmów refleksji i uczenia się, nauczyciel jest nadal niezastąpiony. Skoro rozwój indywidualny zakłada umiejętność uczenia się i samodzielnych poszukiwań, to pamiętać należy, iż umiejętności te zdobywa się dopiero po pewnym okresie nauki pobieranej u jednego lub wielu nauczycieli. Każdy z nas zachował w pamięci nauczyciela, który uczył refleksji, umiał zachęcić do większego wysiłku, ukazywał cele i wartości płynące z nabywanej wiedzy. Budowanie poczucia bezpieczeństwa, uznania i akceptacji na lekcjach to czynniki wpływające na pozytywne relacje w stosunkach nauczyciel – uczeń. Dobry kontakt między nauczycielem a uczniem to nie tylko przyjemna atmosfera na lekcjach. To również prawo ucznia do zadawania pytań, do zgłaszania wątpliwości, a także do popełniania błędów. To prawo nauczyciela do wiary w odpowiedzialność dziecka, do szacunku, do wzajemnej akceptacji, do – nie zawsze łatwej, ale na ogół twórczej – pracy. To prawo obu stron do swobodnej, pełnej komunikacji, do akceptacji oraz realizacji wspólnych celów. Myślę, że w obecnej dobie partnerstwo i podmiotowy stosunek do ucznia, umiejętność nawiązania kontaktu z uczniem to cechy niezbędne w pracy każdego nauczyciela.
Jak już wspomniałam każda epoka stawia przed nauczycielem specyficzne wymagania, których spełnienie wymaga określonej i zgodnej z oczekiwaniami społecznymi przydatności zawodowej. W latach sześćdziesiątych naszego wieku D.Rayan przeprowadził serię badań – obserwacji, w celu określenia czynników związanych ze skutecznym nauczaniem. Praca ta umożliwiła wykrycie trzech głównych czynników związanych z osobowością nauczyciela. Każdy z tych czynników może przybierać charakter pozytywny lub negatywny. Zgodnie z tymi założeniami nauczyciel może być:
a) ciepły i wyrozumiały lub zimny i powściągliwy,
b) zorganizowany i rzeczowy lub bezplanowy i niedbały,
c) stymulujący i pobudzający wyobraźnię lub nudny i zrutynizowany.
Nauczyciele, których osobowość i sposób postępowania ma charakter zbliżony do określanego tu jako pozytywny, są uważani za bardziej efektywnych (a zatem bardziej przydatnych zawodowo) niż nauczyciele postępujący odmiennie. Uważam, że nauczyciel powinien mieć właśnie takie cechy, jakie wyodrębnił na podstawie swoich badań D.Rayan. Wyrozumiały, tolerancyjny, ciepły pedagog jest w stanie kształtować środowisko tak, aby sprzyjało ono nauczaniu i uczeniu się. Takiemu nauczycielowi łatwiej wywierać wpływ na uczniów, motywować ich do działania i stwarzać sytuacje, które umożliwiają realizację założonych w procesie dydaktycznym celów. Wielu uczniów oczekuje od nauczycieli wiedzy, ale i wsparcia w swoich codziennych kłopotach, brak poszanowania godności osobistej ucznia, lekceważący stosunek do jego problemów, postawa odtrącająca to według mnie „grzechy” główne zawodu nauczyciela.
Reasumując te krótkie rozważania, podkreślić pragnę raz jeszcze, iż nauczyciel z racji wykonywanego zawodu, poza wiedzą profesjonalną, powinien odznaczać się takimi zaletami moralnymi, aby mógł stać się dla swoich uczniów wzorem osobowym, przyjacielem – doradcą i powiernikiem.
Bibligrafia
1) Arends, R.I, Uczmy się nauczać, Warszawa 1994
2) Delors, J, Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji XXI wieku, Warszawa 1998
3) Grzegorzewska, M, Listy do młodego nauczyciela, Warszawa 1957
4) Krawcewicz, S, Współczesne problemy zawodu nauczyciela, Warszawa 1979
5) Legowicz, J, O nauczycielu. Filozofia nauczania i wychowania, Warszawa 1975
6) Mendel, M, Kompetencje edukacyjne, Toruń 1998
7) Słownik języka polskiego, red. Sobol E, Warszawa 2002
8) Szkolny J, Przygotowanie nauczycieli do reformy, Radom 2000
Opracowała: mgr Dorota Molenda - Mokosa
|
