I
W erę nowożytną europejskie chrześcijaństwo wkraczało podzielone na dwie od siebie niezależne, a do pewnego stopnia zaantagonizowane społeczności: Kościół wschodni i zachodni.
Kościół zachodni, który w 1 połowie XVw. z trudem przezwyciężył długotrwałą schizmę ( wielka schizma zachodnia), stanął równocześnie w obliczu kolejnego kryzysu wewnętrznego, w postaci husytyzmu. Jego centrum stanowiły Czechy, gdzie poważnie osłabił on dotychczasowe struktury organizacji kościelnej. Objął swym zasięgiem również sląsk, Morawy, Słowację niemieckiego częściowo Polskę. Wpływy husyckie dały o sobie znać również w niektórych krajach niemieckich jak Saksonia, Bawaria . Przez długie wieki Kościół zachodni skutecznie bronił swego monopolu co do wykładni praw wiary i zarządzania duchowym chrześcijaństwem łacińskim. Ruchy kontestacyjne miały albo charakter ludowy, spontaniczny i nieuczony, albo ograniczały się do wąskiej, mało wpływowej elity intelektualnej. Dopiero postęp oświaty i powstanie świadomości narodowej sprawić miały, iż z końcem XIV w. pojawiły się pierwsze ruchy masowe kwestionujące przede wszystkim prymat papieży i rolę duchowieństwa.
Agitacja Husa wymierzona przeciw zepsuciu duchowieństwa zyskała sobie wielką popularność, zwłaszcza że wiązała się z narastającymi wśród Czechów tendencjami narodowymi. Siła jego zwolenników w Czechach, słabość papiestwa w czasie „wielkiej schizmy” ułatwiła mu długoletnia działalność. Spalenie Husa na stosie w czasie soboru w Konstancji 1415 r., zaostrzyło jedynie sytuację. Husytyzm zaczął się rozprzestrzeniać w Niemczech, Polsce i na Węgrzech.
Ostatnim z piętnastowiecznych prekursorów reformacji, akcentujących społeczny charakter niezbędnych reform w Kościele, był dominikanim florencki Girolamo Savonarola. Opierając się na miejskiej biedocie próbował przeprowadzić pewne reformy społeczne. Przejściowe sukcesy Husa i Savonaroli wypływały z wyjątkowego układu stosunków politycznych, który umożliwił im skuteczną agitację oraz świadczyły o tym, że padały na podatny grunt.
Aby zjawisko nabrało charakteru powszechnego, konieczne było trwałe przełamanie kościelnego monopolu interpretacji prawd wiary.
II
W XV w. wspomniane przełamanie hegemonii Kościoła katolickiego opierało się na różnych przesłankach. Wśród najważniejszych przyczyny reformacji należy wymienić poważny kryzys Kościoła. Był on związany ze wspomnianym już przeze mnie upadkiem autorytetów religijnych. Kryzys ten w poważnym stopniu dotknął zarówno instytucje kościelne, duchowość jak i praktyki religijne.
Zmiany w strukturze społecznej były kolejna poważną przyczyną – kryzys feudalizmu. Społeczeństwa dążyły do ukształtowania nowożytnej formuły państwa i organizacji kościelnej adekwatnej do czasów nowożytnej antropologii
Istotna rolę w powstaniu reformacji odegrały humanizm (jako narzędzie krytyki biblijnej i historycznej) oraz zmiany zachodzące w nauczaniu uniwersyteckim. Ideologia humanizmu, pozornie ograniczała rolę doznań religijnych, lecz w istocie nadawała im tylko odmienny, bardziej ludzki i łatwiejszy do zrozumienia i emocjonalnej adaptacji wymiar. Racjonalizm wielu humanistów, powszechne przyjęcie przekonania o ładzie i harmonii wszechświata, zmuszały na tym etapie wiedzy do akceptacji istnienia przyczyny sprawczej i ciągłej interwencji rozumu w sprawy ludzkie. Trwałość myślenia alegorycznego i symbolicznego godziła filozoficzny punkt widzenia z wiarą w słowa Pisma Świętego. Narastało pragnienie lepszego poznania owych akceptowanych prawd, do krytyki i filologicznej analizy tekstu. Kościół potępiał te zjawiska jako niezgodne z jego nauką, urażało to ideały renesansowej harmonii.
Równie ważną przyczyną reformacji było obniżenie się poziomu wykształcenia i jakości posługi duchowieństwa parafialnego.
Humaniści ponadto wyraźnie dystansowali się od późno średniowiecznej pobożności nawołując do odnowy Kościoła przede wszystkim sferze moralnej. Równolegle z humanizmem klasycznym rodził się prąd chrześcijański zwany ( devotio moderna). Jego istotą było położenie nacisku na pobożność jednostki ludzkiej, indywidualne podejście do religii, realizacja ideałów ewangelicznych w życiu człowieka.
Z tych prądów wyrosła religijność Erazma z Rotterdamu czy Tomasza Kempis. Rozszerzenie się ideałów reformacji umożliwiło rozwój technik drukarskich.
Obok wcześniej wymienionych wielkiej schizmy, husytyzmu, grunt pod zaistnienie rozłamu przygotowały również potępione przez Stolice Apostolską doktryny Jana Wiklefa (wiklefizm) i lloardów oraz ruch koncyliarystyczny, który zyskał apogeum podczas soboru bazylejskiego ( 1431-1449).
W poszczególnych krajach europejskich występowały ponadto lokalne przesłanki dla reformacji.
III
W Niemczech gdzie reformacja miała początek, wyraźne były napięcia polityczne. Krytykowano przez znaczą część opinii publicznej sprawa sprzedaży odpustów na terenie Rzeszy, powiązana ze spłata zadłużenia elektora Alberta, arcybiskupa Moguncji, wobec domu bankierskiego Fuggerów z Augsburga. Niezadowolenie budziło także przeznaczenie dochodów kościelnych kościelnych tym kwot ze sprzedaży odpustów, na potrzeby militarne papiestwa w czasie toczonych wojen, na utrzymanie dworu papieskiego oraz realizacje zamierzeń architektonicznych papieża Leona X. Nie bez znaczenia były również argumenty ekonomiczne i polityczne. Istniała silna obediencja biskupów, elektorów Rzeszy wobec papieża. Te dwa ostatnie argumenty podnoszono również w całej Europie.
Argumentacja teologów na rzecz reform w Kościele dotyczyła naprawy stosunków wewnętrznych w Kościele, odnowy duchowo-etycznej.
W Niemczech na przełomie XV i XVI w. skupiły się tu wszystkie antagonizmy społeczne i polityczne, charakterystyczne dla ówczesnej Europy Zachodniej. Kraj ten pod koniec XVw był pod względem politycznym bardzo niejednolity. Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, obok ziem rdzennie niemieckich obejmowało również ziemie czeskie, włoskie, niderlandzkie. Był to luźny związek państw i państewek niemieckich pod nominalna władzą Habsburgów. Ustój państwowy Niemiec został ustalony „Złotą Bullą” przez cesarz a Karola IV z 1438 r.
IV
Początek reformacji w Niemczech dało wystąpienie Lutra w 1517 r ogłaszając w Wittenberdze 95 tez, w których potępiał naukę o odpustach. W ten sposób idąc za powszechnym zwyczajem wzywał chętnych do publicznej dysputy na poruszony temat. Dominikanin Joachim Tetzel, zbierający datki w odpowiedzi Lutrowi ogłosił antytezy. W tej słownej walce Luter wygłaszał coraz śmielsze zdania i zarzuty. W trakcie dysputy w Lipsku Luter wyraził wątpliwość co do apostolskiego pochodzenia papiestwa, stwierdził, że sobór może się mylić oraz odrzucając tradycje kościelną uznał Pismo Św. Za jedyne źródło wiary. Stanowisko swoje zaznaczał później jeszcze w licznych pismach.
Wobec tych stwierdzeń zerwanie Lutra z Kościołem było nieuchronne. W Rzymie początkowo nie przywiązywano większej wagi do wystąpień Lutra, dopiero po dyspucie Lipsku z teologiem Johannem Eckiem zwrócono na te sprawę baczniejszą uwagę i papież wydał bullę, w której nakazywał Lutrowi odwołać wcześniejsze twierdzenia w ciągu 60 dni.
Luter czuł się już tak silnym,aby wypowiedzieć Rzymowi posłuszeństwo. Zyskał poparcie części książąt niemieckich oraz humanistów, która widziała w nim bojownika za wolność myśli krępowanej przez Rzym. Przychylało się do Lutra zrujnowane rycerstwo z zazdrością patrzące na bogactwa duchowieństwa. Przychylnie odnosił się do niego również elektor saski Fryderyk III Mądry także inni książęta liczący na zabór dóbr kościelnych. Chłopi również liczyli na poprawę swojego losu. Wszyscy ci, którzy dążyli do zmiany stosunków stosunków Niemczech chcieli przekształcić Kościół w Niemczech w instytucje narodowa garnęli się do nowej nauki. Dalsze losy Lutra były zależne od władzy świeckiej, która miała wykonać wyrok papieski. Jednak w tym czasie zmarł cesarz Maksymiliann I (1519 r.) a następca został Karol V, który musiał najpierw załatwić sprawy w Hiszpanii. Reformacja mogła rozszerzać się bez przeszkód. Dopiero w 1521 r. na Sejmie w Wormacji wezwał Lutra do usprawiedliwienia się z zarzutów. Luter korzystając z opieki elektora saskiego Fryderyka Mądrego ukrył się na zamku w Wartburgu.W tym czasie sformułował dogmatykę i liturgie swojego kościoła. Zniósł celibat księży, wprowadził komunie pod dwoma postaciami. Karol V podpisał edykt wormacki skazujący Lutra na banicję a dzieła na spalenie. Dało to początek walkom społeczno – religijnym w Niemczech.
Szczególnie ostre poglądy głoszono w Saksonii. Byli to tzw. Prorocy zwikawscy, którym patronował zwolennik Lutra Karlstadt. Ich działalność o podłożu społecznym zmusiła Lutra do wyjścia z ukrycia i ich potępienia. Pierwsze bunt podniosło rycestwo, którego rola uległa zmniejszeniu a nastąpił wzrost znaczenia wojsk zaciężnych. Rycerstwo straciło rację bytu. Nadzieje, które rozbudziły pisma Lutra spowodowały atak na Trewir, własność arcybiskupa- elektora. Rycerstwo napotkało silny opór i musiało się wycofać. Rola polityczna tej klasy skończyła się, a jeje członkowie najmowali się jako wojskowi na służbę u książąt.
Druga klasą, która podniosła bunt było chłopstwo. Mimo niezłego statusu materialnego (lud wiejski był nieraz bogatszy od drobnej szlachty), była to klasa wyzyskiwana i pozbawiona praw politycznych. W Szwabii ułożono 12 artykułów chłopskich, które mimo przystrojenia w frazeologie biblijna miały program czysto agrarny. Luter na początku przychylił się do żądań chłopskich, lecz po pierwszych mordach i zniszczeniach wystąpił z pismem „Przeciw mordującym i grabiącym bandom chłopskim”.
Dla książąt takie wezwanie było bardzo pożądane, gdyż w ten sposób mogli rozdysponować majątek kościelny. Chciwość była więc główna pobudką zaprowadzenia Reformacji w wielu księstwach. Zwołany sejm w Spirze ( w 1526r.) podjął uchwałę, iż do zwołania soboru każdy stan może samodzielnie urządzać sprawy religijne na swoim terytorium. Ponowne zwołanie Sejmu w 1529 roku spowodowało protest luteranów przeciwko zakazowi rozszerzania Reformacji. Na terenie Cesarstwa nastąpił rozłam wśród zwolenników reformacji. Nowe wyznanie w Szwajcarii stworzył Ulrich Zwingli, nowe wyznanie wiary luterańskiej tzw. Confessio augustiana zostało zaaprobowane przez Lutra. Było to tzw. Luterańskie wyznanie wiary. W oparciu o anabaptyzm głoszony przez Thomasa Münzera ustanowiono w w Münster komunistyczne „Królestwo Syjonu”, w którym władzę sprawowali „pobożni i wybrani” po przewodnictwem „Króla” Jana Bockolta z Lejdy.
Postępy reformacji w Niemczech uniemożliwiały trwały pokój. Karol V prowadził walki z Franciszkiem I i Sulejmanem nie pozwalały ostatecznie rozwiązać kwestii protestanckiej. Wyrazem tego był nowy pokój z protestantami. Dopiero gdy cesarz uzyskał poparcie papieża mogł przystąpić do walki ze Związkiem Szmalkaldzkim.
V
W 1546 r. Wybuchła wojna szmalkaldzka , w której motywy religijne odegrały drugorzędna rolę. Na czoło wysunęły się motywy polityczne. Wojna zakończyła się całowitym zwycięstwem obozu cesarskiego. Na sejmie w Augsburgu uchwalono warunki pokoju religijnego. Na mocy traktatu wyznane protestanckie uznane zostało de iure, a jego wyznawcy uzyskali prawo do wolnego kultu. Dobra koscielne sekularyzowane przed rozejmem passawskim przyznano protestantom.
Jednym z najważniejszych postanowień pokoju augsburskiego, kryjącym zarazem najwięcej niebezpieczeństw na przyszłość, było ustalenie modus vivendi między obu wyznaniani na zasadzie „czyj kraj, tego religia”.
Reformacja przyniosła Niemcom długie i ciężkie wstrząsy, pokój augsburski niczego nie rozstrzygnął a wręćz przeciwnie zawierał wiele konfliktów. Ogólny wynik działalności Lutra tak ujął najpierw zwolennik a potem przeciwnik Kaspar Schwenckfeld von Ossig:„Luter wyprowadził nas z Egiptu i zaprowadził nas na pustynię poprzez Morze Czerwone, ale pozostawił tam, starając się wpoić przekonanie, że jesteśmy na Ziemi Obiecanej”
W wyniku reformacji wzrosła rola książąt, ich władza polityczna i moralna. Dzięki reformacji i wojnom chłopskim dokonały się pierwsze zmiany w przemianach społeczno- politycznych w Europie. Reformacja miała wpływ na humanizm, zycie kulturalne i umysłowe. Zasługą Lutra jest wkład w kształtowanie języka ogólnonarodowego niemieckiego.
Ogólny wynik działalności Lutra tak ł najpierw zwolennik a potem przeciwnik Kaspar Schwenckfeld von Ossig:" Luter wyprowadził nas z Egiptu i zaprowadził na pustynię poprzez Morze Czerwone, ale pozostawił tam, starjąc sie wpoić przekonanie, że jesteśmy na Ziemi Obiecanej".
BIBLIOGRAFIA
1. Gadacz T. (red.): Religie:Encyklopedia PWN,2003
2. Krasuski J. Historia Niemiec,2002
3. Mączak A. (red.) Historia Europy,1997
4.PODRAZA A. Encyklopedia historyczna świata,2000
t.1
5. Wójcik Zb. Historia powszechna. Wiek XVI-XVII,1995
opracowała Katarzyna Wrzesińska |
