|
Zjawiska rozwoju uczuciowego i społecznego pozostają ze sobą w tak ścisłych współzależnościach, że ich rozróżnienie jest bardzo trudne - „zachowanie społeczne i emocjonalne zachowanie się jednostki splatają się ze sobą w sposób skomplikowany i tak ściśle, że tylko na skutek stosowania arbitralnych definicji takie objawy, jak zazdrość, nieśmiałość, trema, uczucia i sympatia traktowane być mogą głównie jako „ społeczne” albo „emocjonalne” formy zachowania się”.
Przez zaburzenia w zachowaniu rozumie się na ogół takie dające się zaobserwować formy i sposoby aktywności dziecka, które w jakiś sposób odbiegają od normy. Wśród dzieci występują jednostki wykazujące zaburzenia rozwoju społecznego i emocjonalnego. Nazywa się je dziećmi trudnymi, dziećmi sprawiającymi trudności wychowawcze, dziećmi niedostosowanymi społecznie. Pojęcie trudności wychowawczych jest bardzo nieprecyzyjne i wieloznaczne. Próbuje się czasami zastąpić pojecie „trudności wychowawczych” pojęciami o podobnym stopniu ogólności, a mianowicie zaburzeniami w zachowaniu i „nieprzystosowanie”.
Dzieci niedostosowane społecznie, to takie, u których na wskutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone zaburzenia w zachowaniu wyrażające się w pełnieniu ról społecznych niezgodnie z oczekiwaniami społeczeństwa i powszechnie akceptowanymi celami i normami.
Inną typologię dzieci niedostosowanych społecznie przedstawia D. H. Stott. Według niego „to dziecko należy uznać za niedostosowane, które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo jego kolegach, a które bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi. Dziecko niedostosowane nie nawiązuje kontaktów społecznych, jest wyobcowany w grupie rówieśniczej, popada w konflikty z dorosłymi, brak mu nawyków współpracy i współdziałania. Można wyróżnić dwa typy dzieci niedostosowanych społecznie: typ bierny, zahamowany oraz typ demonstracyjny, „bojowy”. Objawy charakterystyczne dla pierwszej grupy dzieci - to wycofywanie się, brak zaufania do ludzi, do nowych rzeczy i nowych sytuacji, niezależność i obojętność w kontaktach społecznych, postawy „przeciw ludziom”. Dzieci te wydają się pozbawione poczucia powinności moralnych i poczucia winy. Nie mają skrupułów, gdy wyrządzą komuś krzywdę, nie krępują się zakazami i regułami zachowania dopuszczalnego w danej społeczności. Oszukują w zabawach i grach, są sprytne i przebiegłe, tak, że trudno je złapać na gorącym uczynku, np. na kradzieży; nie okazują żadnego żalu i wzruszenia, prawdopodobnie go nie przeżywają. Nie można im niczego zawierzyć - rzeczy ani sekretu, nie cieszą się więc zaufaniem i sympatią kolegów, a bliższe związki przyjacielskie, jakie zawierają są krótkotrwałe. Dzieci bierne, zahamowane zachowują się na pozór normalnie i nie zwracają na siebie specjalnej uwagi dorosłych. Natomiast dzieci o postawie demonstracyjnej i bojowej ujawniają otwarcie swą agresję i wrogość, np. odmawiają współpracy i zachowują się biernie w sposób prowokacyjny albo też staja się natarczywe i napastliwe.
Dzieci niedostosowane społecznie cechują głębokie zaburzenia emocjonalne. Z trudem nawiązują jakiekolwiek kontakty uczuciowe z ludźmi, są niedojrzale emocjonalnie, co przejawia się w dominowaniu efektów strachu i gniewu oraz elementarnych uczuć przyjemności i nieprzyjemności, związanych ze sferą popędową i najprostszymi potrzebami biologicznymi. Warstwa uczuć wyższych - społecznych, intelektualnych, moralnych i estetycznych - nie jest u tych dzieci wykształcona, dlatego nie potrafią okazywać serdeczności, życzliwości i sympatii ani najbliższym członkom rodziny, ani rówieśnikom, nie potrafią też przywiązywać się do nikogo w głębszy i bardziej trwały sposób.
Jak pisałam wyżej na przejaw niedostosowania społecznego należy przyjąć zachowania agresywne. Zachowanie to jest jednym z zaburzeń w kontaktach społecznych dzieci i młodzieży. Agresja może się przejawiać w dokuczliwym zachowaniu się wobec rodziców lub nauczycieli, złośliwym wyśmianiu ich, uderzaniu lub pobiciu nieznanego przechodnia. Dzieci agresywne sprawiają trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie się cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecznego. Agresja oznacza atak fizyczny lub słowny zmierzający do zniszczenia określonego obiektu lub wyrządzenia mu jakiejś szkody. Agresji frustracyjnej towarzyszy uczucie gniewu lub złości. Jedna z przyczyn agresywnego zachowania się dzieci są frustracje wywołujące wystąpienie poczucia krzywdy, emocji gniewu, wrogości, zdenerwowania. Powstają one wskutek odebrania dziecku atrakcyjnej zabawki, przeszkadzania mu w zabawie, przezwisk kolegów, niesprawiedliwej oceny, przykrych wydarzeń losowych, niepowodzeń doznanych w działaniu, stosowania surowych kar fizycznych. Dziecko staje się nieraz agresywne wskutek blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem mu różnych wad i braków, stawianiem za przykład dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących się kolegów.
Również blokada potrzeby samodzielności, wywołana zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych, nadmiernym ograniczeniem samodzielności dziecka. Frustracja wywołuje wystąpienie agresji bezpośredniej lub przemieszczonej. Agresja bezpośrednia jest skierowana przeciw osobom lub przedmiotom, które były powodem doznanej frustracji. Agresja przemieszczona skierowuje się na osoby lub przedmioty nie będące powodem doznanych frustracji. Agresywne zachowanie się dzieci i młodzieży bywa następstwem oddziaływania określonych modeli zachowania się. Modelem agresywnego zachowania się dzieci i młodzieży bywa agresywne zachowanie się matki lub ojca, sąsiadów przechodniów na ulicy.
Modele takie są również zawarte w zachowaniu się kolegów, z którymi dziecko ma kontakty w szkole, na placu zabaw, na ulicy lub podwórzu. Z modelami agresywnego zachowania się dzieci i młodzież stykają się również za pośrednictwem różnych publikatorów, szczególnie filmu i telewizji, ukazujących sceny bójek, walk, napadów, gwałtów, morderstw, brutalnego zachowania się. Podobne modele agresji mogą być również zawarte w książkach. Agresywne zachowanie się może przyjmować formę agresji instrumentalnej.
Agresja ta ma miejsce, gdy mamy do czynienia z dzieckiem, które grozi rodzicom, że w razie odmowy spełnienia jego żądań zniszczy określony przedmiot, zdemoluje mieszkanie; uleganie groź -bom przyczynia się do wytworzenia takiej strategii postępowania. Również tolerowanie przez rodziców różnych wykroczeń popełnianych przez dziecko sprzyja powstaniu u niego przeświadczenia o bezkarności oraz utrwalaniu się agresywnego zachowania. Wystąpienie agresji instrumentalnej jest uzależnione od ukształtowanych postaw oraz związanej z nimi hierarchii wartości. Jeśli rodzice wyznają zasadę „przepychania się łokciami przez życie”, jeśli uważają, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy, to u ich dzieci kształtują się podobne postawy, sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych, które stanowią wtedy narzędzie skutecznego działania.
A. Gurycka wyróżnia bierność sytuacyjną oraz postawę bierności społecznej. Bierność sytuacyjna jest uwarunkowana aktualnie zaistniałą sytuacją. Może być związana z wykonywaniem przez ucznia szczególnie trudnych zadań, przekraczających jego możliwości. Przejawem bierności sytuacyjnej jest zanik dotychczasowych form aktywności. Uwarunkowana sytuacyjnie bierność społeczna jest związana z indywidualnym sposobem reagowania na doznawane trudności i niepowodzenia. Niepowodzenia doznawane w określonej formie działania powodują jej unikanie oraz ucieczkę z sytuacji w której mogłyby one ponownie zaistnieć. Postawa bierności społecznej jest natomiast względnie trwałą cechą osobowości, która może występować od pierwszych lat życia dziecka. Dzieci bierne bywają przedmiotem agresji ze strony osobników agresywnych, wykazują również trudności w przystosowaniu się do nowego otoczenia, co występuje na przykład w razie zmiany miejsca zamieszkania, wyjazdu na kolonie. Zaburzenia nerwicowe oraz bierność społeczna u dzieci mogą mieć różne podłoże. Powstaniu tych zaburzeń sprzyjają: defekty organiczne, słaby typ systemu nerwowego, bywają następstwem urazów psychicznych, nabywane w ciągu życia doświadczenia indywidualne oraz niekorzystna stymulacja pochodząca ze środowiska społecznego, przeciążenie systemu nerwowego ucznia wskutek zbyt wysokich wymagań stawianych przez nauczyciela, konflikty w grupie rówieśniczej, w trakcie których dziecko staje się „kozłem ofiarnym”, będącym przedmiotem napaści, złośliwych przezwisk drwin ze strony kolegów, niska samoocena oraz związane z nią poczucie mniejszej wartości, niska pozycja społeczna i niekorzystne środowiskowe warunki .
Jednym z objawów niedostosowania społecznego, jest wadliwe funkcjonowanie w roli ucznia. Wagary są jednym z przejawów zaburzenia stosunków kształtujących się między uczniem a szkołą. Mogą być pierwszym etapem rozwoju włóczęgostwa, przestępczości, wykolejenia moralnego. Z tego względu przeciwdziałanie wagarom jest formą wczesnego zapobiegania poważniejszym dewiacjom we współżyciu społecznym dzieci i młodzieży.
Wagary polegają na samowolnym nieusprawiedliwionym opuszczeniu zajęć szkolnych. Powodują one naruszenie postanowień regulaminu szkolnego. Wagary mogą być wykorzystane na wykonywanie czynności sprzyjających procesowi wykolejenia moralnego (picie alkoholu, kradzieże, prowokowanie awantur, stosunki seksualne) oraz stwarzających zagrożenia dla życia (np. kąpiel w miejscach niedozwolonych). Wagary są nieraz stymulowane przez obawę otrzymania oceny niedostatecznej za odpowiedz ustną klasówkę lub brak pracy domowej. Powodem wagarów bywają brak chęci do nauki oraz niewłaściwy stosunek do obowiązków szkolnych. Uczestnictwo w wagarach bywa stymulowane chęcią przyjemnego spędzenia wolnego czasu, zaznania niczym nie skrępowanej swobody, przeżycia niecodziennej przygody. Często powtarzające się wagary przyjmujące formę dłużej trwającej nieobecności w szkole oraz ucieczek z domu są nazwane włóczęgostwem. Powoduje ono znaczne zaniedbanie się w nauce, a nieraz nawet jej przerwanie.
Kalectwo może sprzyjać zaburzeniom w rozwoju społecznym i emocjonalnym dziecka, jak również przyczyniać się do niepowodzeń szkolnych. Wg W.D. Wall, dziecko może dojść do niejasnego odczuwania swego upośledzenia jako kary i do poczucia winy; może stać się bądź to agresywne, bądź trwożliwe i niespokojne w stosunku do otoczenia. Widoczne właściwości wyglądu zewnętrznego odróżniające dziecko kalekie od jego pełnoprawnych rówieśników bywają powodem ironicznych lub pogardliwych określeń. Jeśli nawet nie są one używane przez osoby z otoczenia, dziecko kalekie dostrzega swe defekty, odczuwa swą odmienność. Może to powodować wystąpienie u niego przykrych stanów emocjonalnych, zahamowanie aktywności, izolowanie się od rówieśników, unikanie kontaktów z nimi. Nieraz znów dziecko kalekie, wskutek doznanych frustracji wywołanych ograniczeniem aktywności ruchowej lub negatywnym ustosunkowaniem się do otoczenia, staje się agresywne i złośliwe lub demonstracyjnie ujawnia swe kalectwo, aby w ten sposób pozyskać współczucie i życzliwość oraz zapewnić troskliwą opiekę.
Przestępczość nieletnich wiąże się z popełnianiem przez nich czynów sprzecznych z obowiązującymi normami prawnymi. Ze względu na wyrządzane szkody społeczne czyny te są zagrożone sankcją karną pozbawienia wolności. U małoletnich występują przestępstwa mające charakter czynów chuligańskich. Polegają one na niszczeniu mienia społecznego, słownym napastowaniu lub biciu przypadkowo napotkanych przechodniów. Różne są uwarunkowania czynów przestępczych. Do czynników sprzyjających rozwojowi przestępczości nieletnich należy trudna sytuacja materialna rodziny, brak środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Atmosfera wychowawcza panująca w rodzinie jest uzależniona od jej struktury. Powstawaniu dewiacji w rozwoju społecznym dzieci i młodzieży sprzyja rozbita rodzina, rodzina skłócona i narażona na częste konflikty, rodzina, w której funkcje opiekuńcze spełnia macocha lub ojczym.
Powstawaniu przestępczości nieletnich sprzyja „niedorozwój moralny”, polegający na niezdolności przeżywania takich uczuć społeczno - moralnych, jak życzliwość, sympatia współczucie. Towarzyszy temu brak poczucia winy oraz lęku przed konsekwencjami własnego aspołecznego zachowania się. Są to przejawy psychopatii. Jedną z form dewiacji występujących u dorastającej młodzieży jest wykolejenie moralne. Tworzące je czyny nie są na ogół karalne, pozostawiają jednak w sprzeczności z akceptowanymi w danym społeczeństwie normami moralnymi oraz zasadami współżycia społecznego. Wykolejenie moralne może przejawiać się w prostytucji, która łączy się zazwyczaj z alkoholizmem, a nieraz również z uczestnictwem w działalności przestępczej. Dewiacją powstałą w ostatnich dziesięcioleciach i wykazującą tendencję wzrostową jest narkomania. Narkotyzowanie się nieletnich ma różne przyczyny. Bywa ono następstwem naśladownictwa. Wywołane przez narkotyki niezwykłe przeżycia są formą ucieczki od nudy, szarzyzny i monotonii życia codziennego, od nieprzyjemnej i pełnej napięć atmosfery panującej w domu rodzinnym. Rozwojowi narkomani młodzieży sprzyjają zwiększona wrażliwość emocjonalna oraz zmniejszona odporność na doznawane stresy. Przestępczość nieletnich jest następstwem zaburzeń w procesie socjalizacji. Przeciwdziałanie im wymaga podjęcia właściwego oddziaływania resocjalizującego. Zmierza ono do zahamowania form aktywności sprzecznych z akceptowanymi normami społecznymi oraz wytworzenia nawyków działania prospołecznego.
Do zaburzeń rozwojowych dzieci i młodzieży należą zaburzenia seksualne. Można do nich zaliczyć ekshibicjonizm, fetyszyzm, sadyzm, masochizm, pedofilii, sodomię i homoseksualizm. Przejawiają się one w nienaturalnym, sprzecznym z prokreatywną funkcją zachowania gatunku sposobem zaspokajania popędu seksualnego. W profilaktyce oraz terapii zaburzeń seksualnych nie mających wyraźnego podłoża organicznego ważną rolę odgrywają uświadomienie seksualne oraz wychowanie erotyczne. Uświadamianie seksualne powinno odbywać się w szkole podstawowej wyprzedzając w czasie wystąpienie doznań i pragnień powstałych na podłożu rozwijającego się popędu seksualnego. Związanych z tym zadań nie spełnia przeważnie rodzina, dlatego powinny one być włączone w program wychowawczej pracy szkoły.
Reasumując, jako zaburzenia rozwoju społecznego i emocjonalnego podlegające rejestracji należy przyjąć: niszczenie mienia, stosowania przemocy, bójki, przywłaszczanie cudzego mienia, udział w negatywnych grupach, samouszkodzenie i tatuaże, samobójstwa, stwierdzone przestępstwa, wagary, aktywność seksualna ukierunkowana niezgodnie z obowiązującymi normami prawnymi i obyczajowymi, spożywanie alkoholu, nadpobudliwość oraz zahamowanie psychoruchowe.
Literatura:
H. Spionek: „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne". Warszawa1985, PWN.
M. Chłopkiewicz: „Zahamowanie psychoruchowe w świetle analizy kliniczno - ontogenetycznej.
Maira Przetacznikowa, Ziemowit Włodarski: „Psychologia wychowawcza”. Warszawa 1986, PWN.
Zbigniew Pietrasiński: „Sam sięgnij do psychologii”. Warszawa 1989,WSiP.
Red. Maria Przetacznikowa: „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1975, PWN.
Wytyczne w sprawie działalności szkół w zakresie zapobiegania społecznemu niedostosowaniu dzieci i młodzieży.
Opracowała: Agata Adamska
|
