1.3. Sposoby aktywizacji poznawczej uczniów.
Warunkiem efektywności procesu nauczania-uczenia się jest aktywność osoby uczącej się, stanowiąc istotę regulacji stosunków pomiędzy nią samą a otoczeniem.
Okoń podaje, że aktywność w ujęciu psychologicznym to „ właściwość indywidualna jednostki, polegająca na większej niż u innych częstości i intensywności jakiegoś rodzaju czynności.” Przejawiać się ona może w dziedzinie poznawczej, wytwórczej, działalności społecznej i kulturalno-artystycznej.
Aktywność osób uczących się ma istotny wpływ na wzrost efektywności w nabywaniu wiedzy, w rozwiązywaniu problemów i wykonywaniu zadań praktycznych, przyczyniając się przy tym do rozwijania zainteresowań i postaw twórczych. Osoba aktywna w toku działalności zmienia się, uczy nowych form zachowań, rozwija i kształtuje. Dlatego nie bez znaczenia jest częstotliwość aktywnych zachowań, ich rodzaj, struktura i poziom, a także rodzaj celów działania oraz sposoby i środki osiągnięcia ich.
Według J.Sobańskiej „ głównym zadaniem nauczycieli jest świadome ukierunkowanie działania przy jednoczesnym respektowaniu samodzielnej, własnej aktywności dziecka, zaangażowanego w procesie poznawania i przekształcania i poznawania świata w toku głównych form działalności”
Nie można pominąć nauczyciela jako osoby aktywizującej i wspomagającej pracę uczniów. Organizuje on i wzbogaca ich doświadczenia, umożliwia im nabywanie aktywności twórczej, umożliwiającej im wychodzenie poza dostępne informacje.
W ujęciu W. Okonia aktywizacja uczniów to „ ogół poczynań dydaktycznych i wychowawczych umożliwiających zwiększenie stopnia aktywności uczniów w realizacji zadań nauczania i wychowania.” Uważa on, iż postulaty aktywności uczniów wyraża zasada samodzielności uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym .
Nauczyciel powinien dążyć do tego, aby uczniowie przejawiali postawę aktywną, twórczą i operatywną .Posiada do wykorzystania w tym celu własną wiedzę oraz odpowiednio przemyślane i dobrane metody, form i środki dydaktyczne.
Według W. Okonia metoda to „systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy, wraz z umiejętnościami posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności, umiejętności, zainteresowań umysłowych”
O wartości danej metody decyduje stopień aktywności uczniów oraz ich samodzielności, charakter czynności nauczyciela i uczniów oraz wykorzystanie środków dydaktycznych. Wielu pedagogów uważa, że na wzrost efektywności procesu dydaktycznego wpływ ma wykorzystanie kilku metod pracy, a nie posługiwanie się jakąś jedną, rzekomo uniwersalną metodą. Każda z nich może być realizowana jako aktywizująca, bądź nie, a wszystko zależ od zachowania nauczyciela, który może określone reakcje wyzwolić lub zablokować.
Dydaktyka podaje wiele propozycji klasyfikacji metod nauczania. W. Okoń podając swoją nową klasyfikację, wyróżniając cztery grupy metod kształcenia i cztery odpowiadające im rodzaje uczenia się. W każdej z nich zawarte są bogate i zróżnicowane czynności nauczyciela i uczniów, w każdej z nich dominuje pewien rodzaj aktywności. W śród nich wyróżnić można ;
metody podające ( uczenie się przez przyswajanie )
metody problemowe ( uczenie się przez odkrywanie )
metody eksponujące (uczenie się przez przeżywanie )
metody praktyczne ( uczenie się przez działanie )
Metody te ujęte zostały w teorii wielostronnego kształcenia, które W. Okoń definiuje jako „ nauczanie, w którym stosuje się zróżnicowane metody i środki, umożliwiające uczącym się zarówno przyswajanie gotowych wiadomości jak i rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych, a zarazem przeżywanie wartości naukowych, społecznych, moralnych i estetycznych oraz bezpośredni udział w przekształcaniu warunków otoczenia.” Jest to rodzaj uczenia się, w którym miejsce ma uczenie się przez przyswajanie wiedzy z różnych źródeł, odkrywanie nowych wiadomości poprzez rozwiązywanie problemów, przeżywanie różnych wartości oraz działalność praktyczną w rozmaitych formach . Z uwagi na wartość aktywizującą istotne jest, że nauczanie-uczenie się wielostronne mieści w sobie nie tylko poznanie, lecz także wartościowanie i działanie .
Niewątpliwie grupą metod aktywizujących są metody problemowe. Sprzyjają one wykrywaniu nowych wiadomości i stosowaniu ich w praktyce, uczą dostrzegania, formułowania i rozwiązywania problemów oraz sprawdzania wartości rozwiązania a przede wszystkim aktywizują intelektualnie. Proces uczenia się dominuje tu nad procesem nauczania, istotą zaś jest aktywność badacza.
W. Zaczyński zwraca uwagę, że „ rozwiązywanie problemów implikuje aktywność społecznie i najbardziej pożądaną, a więc formę w której atrybutem jest samodzielność podmiotu.” Wyzwalanie pozytywnej motywacji do uczenia się i do działania jest czynnikiem aktywizującym uczniów, a rozwiązywanie problemów pobudza uczniów do nauki, zachęca do poszukiwania i badań. Cel poszukiwań sformułowany jest zwykle w postaci pytania a pytanie to jest z kolei problemem.
Proces rozwiązywania przez uczniów problemów realizowany jest w trzech fazach :
tworzenie sytuacji problemowej;
wytworzenie pomysłu rozwiązania;
weryfikacja pomysłów rozwiązania.
Organizowanie sytuacji problemowej jest czynnością wymagającą od nauczyciela dyskretnej reżyserii, jest to wstęp do aktywnej działalności poznawczej uczniów. Wytworzenie pomysłów rozwiązania jest zaś procesem o charakterze heurystycznym. Cechą charakterystyczna jest poszukiwanie rozwiązania i jego konkretyzacja w postaci pomysłu. Pomysł rozwiązania jest znalezieniem tego co niewiadome. Weryfikacja do oceny i wyboru pomysłu rozwiązania.
Do grupy metod problemowych zalicza się między innymi: wykład problemowy, problemową metodę laboratoryjną, gry dydaktyczne, fabryki pomysłów, metodę sytuacyjną, symulacyjną i inscenizacji.
Inną formą aktywizowania jest nauczanie programowane, którego istotnym składnikiem jest program, rozumiany jako ciąg dawek informacji ( treści ) na dany temat. Są one powiązane ze sobą logicznie i merytorycznie, uwzględniają cel dydaktyczny oraz poziom rozwoju uczniów.
W koncepcji tej przewidywany jest tok pracy ucznia, który w określonej kolejności zdobywa informacje oraz utrwala je i dokonuje samokontroli. Po każdej dawce informacji uczeń udziela odpowiedzi
na podane pytanie, samodzielnie ( wypełnia luki w tekście ) lub dokonuje wyboru spośród propozycji. Natychmiast uzyskuje informację zwrotną odnośnie prawidłowej odpowiedzi i albo otrzymuje następną dawkę informacji
i kolejne pytanie albo przy błędnej odpowiedzi zapoznaje się z odpowiedzią prawidłową lub wyjaśniony zostaje błąd i dostarczone informacje uzupełniające.
Koncepcja ta respektuje postulat różnic indywidualnych w zakresie zdolności do uczenia się oraz wiedzy i umiejętności uczniów, jednak nie jest ona obecnie popularna
Teksty programowane dzieli się z reguły na : liniowe, rozgałęzione i mieszane. Różnią się one od siebie wielkością dawek informacyjnych, sposobie sprawdzania osiągnięć i poruszania się po programie, ale także stopnia zaangażowania aktywności. Środkami służącymi do ekspozycji programu są podręczniki lub maszyny (informatory, egzaminatory, repetytory i trenery ).
Pomimo niewątpliwej wartości wyżej omówionych metod zaznaczyć należy, że optymalne warunki do pracy zapewnione zostaną, gdy metody pracy będą racjonalnie ze sobą łączone, stosowane w sposób twórczy, zapewniający aktywność uczniów.
Pamiętać należy o tym, ze charakterystyczną cechą metod aktywizujących jest to, że odwołują się one do wiedzy i doświadczeń uczniów, ułatwiają im poznanie otaczającej rzeczywistości. Są to metody ułatwiające poznanie zmysłowe, myślowe i empiryczne.
Nieodzownym składnikiem procesu nauczania-uczenia się, racjonalnie zorganizowanego i zrealizowanego są środki dydaktyczne. Wzbogacają one stosowane metody nauczania i przyczyniają się do ich efektywności. Powinny być one właściwie dobrane i wkomponowane w wykorzystywane przez nauczyciela metody i formy organizacyjne nauczania. Są one czynnikiem usprawniającym bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów, a także tworzywa - w postaci wrażeń i spostrzeżeń - na którym opiera się poznanie pośrednie, a także czynności umysłowe i różnego rodzaju czynności praktyczne.
Według Cz.Kupisiewicza środki dydaktyczne „ są to przedmioty, które dostarczają uczniowi określone bodźce zmysłowe oddziaływujące na wzrok, słuch, dotyk, itp. ; ułatwiają im pośrednie i bezpośrednie poznanie rzeczywistości.” Do środków dydaktycznych zaliczane są zarówno pomoce naukowe, a więc przedmioty pracy nauczyciela umożliwiające mu skuteczne realizowanie celów i zadań kształcenia, jak i indywidualne wyposażenie ucznia ( podręczniki, zeszyty, przybory szkolne ), a także różnego rodzaju urządzenia np. sportowe .
Środki dydaktyczne podzielić można według W. Okonia na środki proste i złożone. Do środków prostych zalicza : słowne i wzrokowe, natomiast do złożonych ; mechaniczne środki wzrokowe, środki słuchowe, środki słuchowo-wzrokowe oraz środki automatyzujące proces uczenia się.
Dobór ich zależy od założonych celów i zadań, metod pracy dydaktycznej, wieku uczniów, a także od właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania. Podstawą doboru środków dydaktycznych w nauczaniu powinna być szczegółowa analiza struktury treści programowych, wyłonienie tych, które wymagają zastosowania środków.
Prawidłowy dobór metod i środków kształcenia wpływa niewątpliwie na jakość i wartość całego procesu nauczania-uczenia się. Są to również niewątpliwie czynniki aktywizujące działalność uczniów zarówno w sferze intelektualnej, emocjonalnej jaj i praktycznej, co z kolei wpływa na efektywność całego procesu.
Opracowała:Renata Tuszyńska |
